کێشەی زاراوەسازی: مۆدێرنیتێ و مۆدێرنیزم
موحسین ئەحمەد عومەر
زاراوەی مۆدێرن- نوێ، لە زاراوەی مۆدێرنوس-ی لاتینییەوە هاتووە بە مانای نوێ و تازە و هی ئێستە دێ، هی هەنووکە، هەر ئێستە دێ. ئەم زاراوەیە بە ڕای هابرماس بۆ یەکەم جار لە کۆتایی سەدەی پانزەی زایینی دەرکەوتووە. زاراوەی مۆدێرنیتێ (وەک باوە دەگوترێ مۆدێرنیتە، گواستنەوەیەکی هەڵەیە) لە مۆدێرنەوە هاتووە، سەرەتای بەکارهێنانی لە فەرهەنگی فرەنسی دەگەڕێتەوە ساڵی ١٨٢٣. بۆ یەکەمین جار بەلزاک بە مەبەستی دەستنیشانکردنی سەردەمێکی مێژوویی دیاریکراو بە کاری هێناوە، ئەو سەردەمەی مێژوونووسان بە سەردەمی نوێی لە قەڵەم دەدەن، واتە لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە تا سەردەمی هاوچەرخ. بێجگە لەمە مەبەست لە مۆدێرنیتێ ئاماژەیە بۆ ئەوەی نوێیە و تایبەتمەندی نوێی هەیە بەرانبەر بەوەی کۆنە و خەسڵەتی کۆنی هەیە. هەر ئەم جیاوازییەش بۆ خۆی بابەتی نێوان کۆنخوازەکان و نوێخوازەکان بووە. کەسی مۆدێرن کەسێکی نوێ و هاوسەردەمە. لە ڕوانگەی میشێل فوکۆ-وە مۆدێرنیتێ نە سەردەمێکە نە سیستەمێکە، بەڵکو هەڵکەوت شێوازێکی بوونە، هەڵوێستێکە دەشێ تازە و لە رۆژەڤدا بێ، ئێتۆس-ێکی فەلسەفییە دەشێ وەک تایبەتمەندییەک وەریبگرین بەردەوام ڕەخنە لە بوونی مێژووییانەمان بگرێ. (ئێتۆس واتە ئەو وێنایەی ئێمە لە سەر خودی خۆمان هەمانە.)
بۆ یەکەمین جار بۆدلێر ساڵی ١٨٦٣ وەک چەمکێکی نوێ لە بواری جوانیناسی بە کاری هێناوە، لە کتێبێکی خۆی بە سێ بەرگ بە ناوی «نیگارکێشی ژیانی نوێLe peintre de la vie moderne » کە تایبەتە بە کارە هونەرییەکانی هونەرمەند کۆنستانتا گایس بڵاوبۆتەوە، لەم کتێبە بەشیکی تەرخان کردووە بۆ زاراوەی مۆدێرنیتێ، بە شێوازێکی نوێی هونەری و کارکردنی ئەم هونەرمەندەی داناوە، وێڕای باسکردنی کۆمەڵێک زاراوەی دی وەک جوانی و ناشیرینی، هەر لەو کتێبەش بابەتێکی لە بارەی ئۆتۆمبێل یان ماشین وەک دیاردە و ماتریالێکی ژیانی نوێ نووسیوە. لەم کتێبە بۆدلێر پێناسەی مۆدێرنیتێ دەکا و بە گەڕانێکی جوانیناسانەی دادەنێ لە مەیل وهەستی ناکام و بە کارهێنانی لە کاری هونەری کە هەڵکەوتێکی نەمری هەیە. بۆدڵێر دەڵێ: «مۆدێرنیتێ واتە هەست و جیهانی نەگیراو و سرک، ڕاگوزەر، دەشێ هەبێ و نەبێ، نیوەی هونەرە و نیوەکەی دی نەمر و جێگیرە.» مۆدێرنیتێ هەر تەنیا تایبەت نیە بە سەردەمی ئەمڕۆ، بۆدلێر لەم ڕووەوە پێداگیری دەکا و پێی وایە هەموو سەردەمێک هونەرمەندی مۆدێرنی خۆی بەرهەم دەهێنێ.
مۆدێرنیتێ فەلەسەفە و فەرهەنگ و ڕوانینە، ئەمەش نابێ بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ مۆدێرنیزم واتە نوێخوازی تێکەڵ بکرێ. مۆدێرنیزم قوتابخانەیەکی نوێخوازانەیە و لە ڕووی تیۆرییەوە حوکمدانی لە بارەی نرخ و بەهاکان تێدایە. لە ڕووی هونەریشەوە بایەخ بە فۆڕمی نوێ و داڕشتن و دەربڕینی نوێ دەدا، وەک بۆ نموونە ئەدەبی دادایی و سورریالیزم و ئەدەبی پێشەنگ. مۆدێرنیزم ماوەکەی کورتە، سەرەتاکانی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی و داهێنانی مۆتۆڕ و دینامیزم، ڕەگ و ڕیشەکانی لە ناو سەردەمی ڕۆشنگەریدا دەدۆزرێتەوە، لەگەڵ ڕوانین و ئایدیاکانی ڤۆلتێر و دیدرۆ و رووسۆ لە فرەنسا و لۆک لە بەریتانیا و کانت لە ئاڵمانیا، بەڵام لەگەڵ ئەدەبی نوێی ساڵانی بیست و سییەکان، لە شەڕی دووەمی جیهانیدا کۆتایی دێ، هەر لەو ماوەیەش سەرەتای پۆست مۆدێرنیزم دەست پێدەکات.
بەڵام مۆدێرنیتێ سەرەتاکانی بۆ سەردەمی بووژانەوە-ڕێنێسانس دەگەڕێتەوە. هەندێ بیرمەند پێیان وایە لەو ساتەوە مۆدێرنیتێ دەست پێ دەکا کە فیکری زانستی و ڕەخنەیی لە سەرەتای ئەو سەردەمە دەردەکەوێ کە زیاتر سەرەتای سەدەی پانزەمە، هەر ئەو سەردەمەش خۆی سەرەتای سەردەمی نوێیە. بە ڕای تیۆدۆر ئەدۆرنۆ ئەگەر بۆدلێر یەکەم کەس بێ ئەم زاراوەیەی لە بواری جوانیناسی و ئەدەبی نوێ بەکارهێنابێ، ئەوا سەرەتای گەشەسەندنی مۆدێرنیتێ دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم، بە تایبەتی لەو ماوەیەی کوبیزمی فرەنسی و هونەری دەربڕینخوازی ئەلمانی و فوتوریزم یان داهاتووخوازیی ئیتالی و فۆرمالیزمی ڕووسی وەک چەند بزووتنەوەیەکی هونەری و خاوەن خەسڵەتی هاوبەش سەرهەڵدەدەن و بڵاودەبنەوە. تایبەتمەندییە هاوبەشەکانی ئەم بزووتنەوە هونەرییانە بە پلەی یەکەم بریتین لە: ڕەتکردنەوەی نەریت وەک چۆن لە لای دادایی و سوریالیستەکان هەستی پێ دەکرێ، بایەخدان بە کێشەی واتا و مانا وەک قەیرانێکی مرۆیی وەک چۆن لە لای کافکا هەستی پێ دەکرێ. بایەخدان بە شت و دیاردەی نوێ، نوێکردنەوەی شار و میترۆپۆلەکان، جیهانی پیشەسازی، گەڕان لە فۆڕمی نوێی هونەری وەک چۆن لە ئەزموونی هونەری و ئەدەبی مالارمێ و پۆل ڤالیری و هونەری کاندنسکی هەستی پێ دەکرێ، بایەخدان بە نەهێشتنی ڕوانینی سەر بە یەکێتی و یەکبوون بە تەکنیکی کۆلاژ و فۆڕمی دیکەی نوێ لە هونەری شێوەکاری، لە شیعریش وەک شیعری کالیگرافی ئەپۆلینێر و شیعری کۆنکریتی ئەلمانی، یان وەک پێشکەشکردنی فۆرمی نوێ بۆ بەرهەمی ئەدەبی لە ڕۆمانەکانی ووڵف و جۆیس و فۆکنێر یاخود لە شیعرەکانی ئێلیۆت و ئەزرا پاوند-دا.
لە لایەکی ترەوە، پۆست مۆدێرنیتێ (نەک پۆست مۆدێرنیتە کە گواستنەوەیەکی هەڵەیە) لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی دەردەکەوێ، تایبەتمەندی سەرەکی بریتییە لە قەیران و گرفتی نوێنەرایەتیکردن، بەو مانایەی هونەرمەندان و نووسەران و فەیلەسوفان مەحاڵە بتوانن نوێنەرایەتی هەقیقەت بکەن. ئەم ڕوانینەش لە بنچینەی ئەو تێما و واتایەدایە کە ڕۆلان بارت ناوی لێ دەنێ: داهێزران – Epuisement ، ئەمەش لە ڕۆمانەکانی بێکێت و کلۆد سیمۆن و نووسەرانی تر هەن. یەکێکی دی لە تایبتمەندییەکانی پۆست مۆدێرنیتێ بوونی نێواندەقێتی-یە Intertextuality . واتە نەمانی سنوورەکان لە نێوان دەق و جۆر و بەرهەمهێنانە ئەدەبییەکان. بە ڕای فرانسوا لێۆتار تایبەتمەندی دیاری پۆست مۆدێرنیتێ بوونی: کۆدەنگیی ئیدیۆلۆژی و فەرهەنگییە، وەک نەمانی سەرچاوە هاوبەش و دامەزرێنەرەکانی ئەدەبی یۆنانی و، رۆمانی و، لاتینی و، جودایی و کریستیانی رۆژئاوا. بە ڕای ژان بۆدیارد، لە دوای ساڵی ١٩٤٥ پەیوەندییەکی یەکانگیر لە نێوان پۆست مۆدێرنیتێ و سەرهەڵدانی سەرمایەداری فرەنەتەوەیی هەیە.
سەبارەت بە پۆست مۆدێرنیزم، دەبێ بڵێین زیاتر وەک بزووتنەوەیەکە لە فەلسەفە و هونەرەکانی بیناسازی و مۆسیقا و سینەما دەردەکەوێ. وەک فیکر و فەلسەفە لەگەڵ کارەکانی ژان فرانسوا لیۆتار و ژاک دێریدا و ژان بۆدیارد-ەوە سەرهەڵدەدا. لە بنچینەدا وەک بزووتنەوەیەکی هاوچەرخە بۆ پێداچوونەوە و رەتکردنەوەی تیۆری مۆدێرنیستەکان. بێجگە لەمە ئەمڕۆ زاراوەی: پۆست مۆدێرن-یش هەیە کە لەلایەن نووسەری ئەمریکی ئیهاب حەسەن-ەوە پێشنیارکراوە، لەم ڕووەوە ڕوانینی خۆی بە قووڵی خستۆتەڕوو، زیاتر بە مەبەستی کارێکی هونەری زۆر مۆدێرن دێ وەک: هیپەر مۆدێرن.
ئەم پێشەکییە تیۆرییە کورتە لە بنچینەدا بۆ ناساندن و پێناسەکردنی تەواوی ئەو زاراوانەیە کە لە سەرەوە هاتوون و هەموویان لە زاراوەی مۆدێرن- نوێ-وە هاتوون، کە لە خوارەوە بە ڕاوێژ و دیالۆگ لەگەڵ بەڕێز دکتۆر بەختیار سەجادی هاوواتا کوردییەکەمان داناوە. ئەم پێشنیازە بە مەبەستی یەکخستن و یەککردنی هاوواتا و بەرانبەرە کوردییەکەیە، بۆ هەر زاراوەیەک یەک زاراوەی کوردیمان بۆ داناوە، ئەمەش بە مەبەستی نەهێشتنی ئاڵۆزی و تەم و مژ لە بەکارهێنان و لە توێژینەوەدا. ئەمڕۆ بە هۆی نەبوونی ناوەندێکی یەکخستن و جێگیرکردن و دیاریکردنی زاراوەکان، کێشەیەکی زاراوەسازی زۆرمان هەیە و هەر نووسەر و ئەدیب و توێژەرێک بە ئارەزووی خۆی ئەم دەستەواژە و زاراوانە بە شێوازی خۆی و بە زمانی ناوچە و شار و گوندی خۆی بە کاری دەهێنێ، بێگومان بەکارهێنانەکانیش زۆرن و ئێمە لێرە ئەوانە ناخەینەڕوو، لەم رووەوە کۆدەنگی نیە و بە هیچ شێوەیەک هەست بە جۆرێک لە یەگرتوویی لە بەکارهێنان ناکەین. ئێمە بە ڕاوێژ لەم بارەیەوە لیستێکی وشەناسانەی بچکۆڵەمان بۆ هەموو ئەو زاراوانە داڕشتووە کە لە زاراوەی مۆدێرنەوە دەرچوون بەو شێوەیەی خوارەوە:
Modern نوێ
Modernité- modernity نوێیەتی
Modernisme- modernism نوێخوازی
Postmodernité- postmodernity پاش نوێیەتی
Postmodernisme- postmodernism پاش نوێخوازی
Modernisation- modernization نوێبوونەوە
Modernist نوێخواز
Modernistic نوێخوازانە
Moderniser – modernize نوێکردنەوە
Se moderniser- self modernize خۆنوێکردنەوە
modernizing نوێکەرەوە
Postmodern پاش نوێ
بەو هیوایەین ئەو ئاڵۆزییەی لەم بارەیەوە هەیە لەگەڵ ئەم ڕوانینەی بەردەست بڕەوێتەوە، ئەوەش کە زۆر گرینگە لەم پێشنیازە دانانی یەک هاوتای کوردییە بەرانبەر بە زاراوە فرەنسی و ئینگلیزییەکان، کە یارمەتی زۆرمان دەدا لە بەرهەمهێنانە ئەدەبی و فەرهەنگی و توێژینەوە زانستی و ئەکادیمییەکاندا تووشی کێشە و ئاڵۆزی نەبین و هەردەم ڕوونبێژی بنیات بنێین. پێشنیازی ئێمە هەوڵێکە بۆ دروستکردنی کۆدەنگی لەم بارەیەوە، هەموو کەسێک دەتوانێ لەم بارەیەوە ڕوانینی خۆی بخاتەڕوو، بەڵام پێویستە هەمیشە لە چوارچێوەی ئەو ئامانجە ستانداردە بێ کە ئێمە پێشنیازمان کردووە.