دەربارەی رۆشنبیری ئایینی... وتووێژ لەگەڵ موراد فەرهاد پوور
.jpg)
وەرگێڕانی: مستەفا زاهیدی
بەڕێز فەرهاد پوور لە رەخنەیەكدا كە ئێوە لە رەوتی رۆشنبیری دینی گرتوونانە شێوەی كار كردنی ئەم رەوتەتان بە جۆرێ بە بەرەو دوا چوون و پاشەكشە ناو بردوە، ئەمە لە حاڵێكدا ئێوە بەردەوام بە جۆرێ لە جۆرەكان پشتیوانیتان لەم رەوتە كردوەو بە پێچەوانەی هەندێ كەس كە بانگەشەی پارادۆكسیكاڵ بوونی دەكەن، ئەم رەوتەتان بە یەكێ لە بەهێز ترین نەریتەكان زانیوە كە بەرهەمی شۆڕش(57)ە ، لێكدانەوەی ئێوە لە رۆشنبیری دینی چییە؟
بە لای منەوە خاڵی دەسپێكی بنەڕەتی خاڵێكی سیاسییەو وەك رەوتێكی سیاسی تەفسیری رۆشنبیری ئایینی دەكەم. ئەڵبەتە مەبەستی من لە سیاسەت نە سیاسەتی دەوڵەتیە، نە سیاسەتی هێز، نە پارلمانتاریسم و تەنانەت چاكسازی هەنگاو بە هەنگاویش نیە لە سیستەمێكی سیاسییدا. بەڵكوو سیاسەت لە راستیدا هەمان ئەو درز یان یان كردنەوەیە لە فەزایەكی تۆكمە و پڕی ژیانی رۆژانە و گرێ دراو بە دەوڵەت – نەتەوەوە كە لە وێدا بیركردنەوە ،بە تایبەت بیركدنەوەی سووژەی گشتی، گرێ دەخواتەوە لە گەڵ حەقێقەت یان ئەمرێكی گشتیدا كە بەرهەمی رووداوێكەو دەست دەدا بە داهێنانی سیاسی. بە واتایەكی سادەتر، سیاسی بوون و دیمۆكراتیزە بوون پانتایەكە كە هەموو توێژو چینەكانی كۆمەڵگای گرتۆتەوە بە بێ لە بەرچاو گرتنی ناوێكی تایبەت لە دۆخێكی تایبەتدا، ناوی ژێنریك “رووداو (شۆڕشە)” ە. لە ئەزموونی ئێمە دا روودوای سیاسی هەڵگری دووناوی ئاشنایە: شۆڕی 57 و دووی جۆزەردان. لە ئاو كێشانی رەوتی رۆشنبیری ئایینی لە ژێر ناوی ئەمرێكی سیاسیدا دوو هۆی هەیە: یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ گرینگی ئەم رەوتە. ئەگەر رۆشنبیری ئایینی وەك رەوتێكی سیاسی چاو لێنەكەن هیچ هاندەرێكمان نابێ بۆ تەفسیری ئەم رەوتە، چوونكە زۆر زوو شیتەڵ دەبێ بە كۆمەڵێ پرۆژەی تیۆری – كەلتوور كە تەنها ” وێكچووونی بنەماڵەییان” پێكەوە هەیەو بە رێبەری چەن روخساری دیار و كۆڕو كۆمەڵی دەورووبەریان درێژەیان پێ دەدرێ و كێشەش لەوەدا نیە كە ئەو كۆڕو كۆمەڵانە داخراون یان بە زۆری خەرێكی پشت سەر بێژی هێرش كردنن بۆ سەر دیتران یان پێوەندییەكی ئۆرگانیك لە نێوانیاندا نییە. خودی دابەش بوونی بە پرۆژە جیاوازیە فیكرییەكان یان تەنانەت دژ بە یەك بە مانای “رەت كردنەوەی” ئەم رەوتە نیە. تەنانەت تیۆری بوونی ئەم پرۆژانەش خۆی لە خۆیدا نابێ بە هۆی بێ بایەخ بوونی بابەتەكە و ناشێكات بە شتێكی تەواو “زانستیانە”. چونكە لە راستیدا یەكێك لە كاركردەكانی سیاسەت ئەوەیە كە دەتوانێ هەر شێوەیەكی تایبەت لە ژیانی تاك و كۆمەڵگا یان هەر كردەیەكە لە ژیانی تایبەتی لە پەرەستشی بە كۆمەڵەوە بگرە تا وەرزش و كۆنسێرتی مۆسیقی سوونەتی بە ئەمری گشتی\سیاسەتەوە گرێ بدات. كە وایە ئاوەڵناو یان ئاوەڵكرداری “ئاكادمێك” دەربڕینێكی بە ئەدەبانەی جۆرێ جنێو ، رەخنە یان سووكایەتی یان رەخنەی بابەتیانە نیە. بەڵام ئەوەی دەتوانێ شیتەڵ بوون بە كۆمەڵێ پرۆژەی ئاكادمیكی فەردی یان كەڵتووری بكات بە كەم و كووڕییەك بۆ هەموو ئێمەو بە تایبەت رەوتی رۆشنبیری ئایینی، لە پلەی یەكەمدا بێ‌بایەخ بوونی ناوەرۆكی مەعریفی ئەم پرۆژانەیە.
بە واتایەكی تر ئەگەر ئێمە ئەم رەوتە بە شتێكی جیاواز لە دەربەست بوون یان پێبەند بوون بە رووداوێكی بێ وێنە و دابڕانێكی سیاسی بزانین( كە ئێمە بە حەقیقەتەوە گرێ دەدات) دەسكەوتەكەشی لە پانتای ” مەعریفەی زانستیدا” لە بنەڕەتدا شتێكی دووپاتە، بێ بایەخ و بە زۆری نازانستیانەو شتێكی تاكە كەسیە. كە وایە لە پانتای تیۆریشدا هیچ چەشنە دابڕانێكی بنەڕەتی و هیچ داهێنانێ نابینین. ئێستا چ بە شوێن “وەرگێڕانی” مەعریفە ناسی و فەلسەفی زانستی پۆپەر و لاكاتۆشەوە بین، چ بمانهەوێ چەرەدەیەك لە ئیلاهیاتی هیرۆمۆتیكی بۆلتمان و هێرمۆنۆتیكای فەلسەفی گادامێر پێكەوە ئاوێتە بكەین و چ بمانهەوێ لە دەقی فەزای گشتیدا بگەڕین بە شوێن ئایدۆلۆژیای سەردەمی نۆی و پۆست مۆدێرنیسم و شێوەیەك لە مەعنەویتی گشتی بەدەر لە بڕیارە شەرعییەكان. لە هەر كام لەم هەوڵە تیۆریانەدا (سەرەڕای دەوری بەرچاویان لە پشتیوانی كردن لە خوێندن و بیركردنەوە) ئێمە هیچ شتێ نابینین جگە لە وەرگێڕانی پرۆژە فیكرییەكانی فەلسەفەی رۆژئاوا و ئەمە جەخت كردنەوەیە لە سەر هەمان باوەری كۆنی ئێمە كە لە ئێران وەرگێڕان (Trans-lation) بە مانا گشتییەكەی (گواستنەوە)، تەنها شێوەی حەقێقی بیركردنەوەیە. تەنانەت دەتوانین بڵێین نەك تەونها لە بابەتە تەواو تۆخ فەلسەفییەكاندا بەڵكوو لە نموونە بابەتیانەتر و مۆرالیەكانیشدا دۆخەكە هەر بەم شێوەیە. لە زۆربەی ئەم پرۆژانەدا هیچ شوێن پێیەك لە رەوتە فیكرییە نوێكان وەك خوێندنەوەی پاش- داگیركاری نابیندرێ.
واتە جگە لەوەی هیچ داهێنانی لەم بوارەدا نابیندرێ بەڵكوو تەنانەت لە بوونی ئەم رەوتانەش بێ ئاگان. لە لایەكی ترەوە ئەو تیۆریانەی وەردەگێڕدرێنەوە كۆنن و زۆر نوێ بن بەرهەمامی هابرماسن لە دەیەی 1980دا( ئەگەر وەرگێڕان بە راست شێوەی حەقیقی بیركردنەوە بێت بۆ ئێمە كە وایە گەڕان و كونجكۆڵی بە شێوە روخسارە نوێكاندا لانیكەمی كارە كە دەبێ بكرێت. بەدەر لەمەش ئەو شوێنەی كە بابەتێكی مۆراڵیە وەك مێژووی ئیسلام، نەریتە فیكرییەكانی موسوڵمانەكان، ئەدەبی فارسی یان عیرفان هەمیسان، وەك چۆن بەڕێز نیكفەڕ ئاماژەی پێدەدات، وەك نەبوونی سۆبژەكتیویتەیەكی خود باوەڕ كە ببێ بە هۆی دابڕان و گرێنگتر لەوەش ، نەبوونی كۆمەڵێكی ئاكادێمیایی زانستی- مەعریفی، پرەنسیبی زانسیتی و بە كۆمەڵ و … هیچ خوێندنەوەو راڤەیەكی رەخنەگرانەی ورد دەربارەی دەقە پیرۆزەكان نابینین. هەنووكەش رۆژئاواییەكان و زانكۆكانی رۆژئاوا ئەم كارە دەكەن و گۆشە نەناسراوەكانی مێژووی سەرەتای ئیسلام و شێوە جیاوازەكانی خوێننەوەی دەقە ئاینییەكان بە شێوەیەكی وردتر و بەربڵاوتر و زانستیانە لێك دەدەنەوە. كە وایە لەم روانگەشەوە “خەسار ناسی” رۆشنبیری ئایینی ململانێكی پڕ باس یان پێویستییەكی حاشا هەڵنەگرە.
بەڵام هۆكاری دووهەم: ئەگەر بێتوو وەك رەوتێكی سیاسی چاو لە رۆشنبیری ئاینی نەكەین، لە راستیدا یەكڕیزی یان بوونی ئەم رەوتە وەك بابەتێ كە باسی لێدەكەین بوونی نابێ و ئێمە لە گەڵ كۆمەڵێكی نارێك و پێك لە بابەتە بەربڵاوەكان دا رووبەڕووین: لە پارادۆكس بوونی نێوان رۆشنبیری و بە ئێمان بوونەوە تا چارەسەر كردنی ئەم ناكۆیە لە بەرژەوەندی یەكێك لە جەمسەرەكان لە دەرخستنی ماهیەتی رۆشنبیری ئایینیدا بە شێوەیەكی دۆگماتیك. لەو روەوە كە ئەم رەوتە پارچە پارچەیە ناتوانی شوناس و ماهییەتی خۆی بە شێوەیەكی ئیدۆلۆژیك یان بە پێی شوناس سازی ( خولقانی شوناس) بونیاد بنێتەوە. لە حاڵێكدا سەبارەت بە نەتەوەكان‌وچینە كۆمەڵایەتییەكان ئێمە لە گەڵ ئەم رەوتەدا رووبەڕووین ( واتە دەتوانن شوناسی خۆیان بەرهەم بهێننەوە.و-ك). ئەم گرووپانە دەتوانن شوناسێكی ئیدۆلۆژك گرێ بدەنەوە بە شێوەی ژیانی خۆیانەوەو وەك شوناسی مێتافیزیكی\میژوویی خۆیان بیخەنە روو. رۆشنبیری ئایینی ناتوانی شوناس یان چەتی خۆی لە جیاوازییەكان و ئیمتیازە سروشتیەكان، یان بە وتەی ئەفلاتوون لە “نانەی نوامیس”دا لە” نازناوە سروشتییەكان”( لە دایك بوون، بنەماڵە، رەگەز، جێندەر، هێزی نەریتی، خاك و خوێن و…)ەوە وەر بگرێت، بە پێچەوانەی ئەرەستۆكراتەكان، رۆحانییەكان، شاسوارەكان و سامۆرایی و نیزامی و تیكنۆكرات و بازاڕی و خوێندكارەكان ناتوانن پشت بە سێ ئیمتیاز یان “نازناوی ناسروشتی تر وەك واتە “سەرمایە” ، “هێز” و “مەعریفە” ببەستێ و بە واتایەكی تر شوناسێكی “نەریتی” بۆ خۆی بونیاد بنێت.
هەروەها لە بەر نەبوون یان لاواز بوونی دابەشكاری و هەڵاواردن و بێ‌سەرەوبەرەیی رێكخراوەیی تەنانەت ناتوانین ئەم دیاردە ریزپەڕە بخەینە چوارچێوەی بونیادێكی سەلمێنراو و پلە زنجیرەیەكی ئاكادێمیەوە و بە شێوەیەك بتوانین ئاوێتەی فەزای باو و مەشرووع و بێ كێشەی بكەین. ئێستاش رۆشنبیری ئایینی وەك گرانی خانوو، ماشێنە كۆنەكان، یان دیاردەی “هەڵهاتنی كچان” پاشماوەی دەورانێكی تیپەڕبووە. ئەگەری زۆر هەیە كە ناتوانا بوون بۆ دۆزینەوە یان بونیاد نانی شوناس و پێگەیەكی سێمبۆلیك بۆ ئەم پاشماوە زیادی و سەرلێشیواوە هۆكاری سەرەكی حەز و پێویستی هەمووان بێت(لە نەیارانەوە بگرە تا خودی رۆشنبیرانی ئایینی) بۆ “خەسار ناسی” ئەم دیاردە. بەڵام هەر لێدان، برین، ترۆما، یان درزێ كە “بە ناچار” فەرامۆش كرابێت جارێكی تر بە ناچار دەگەڕێتەوەو پێویستی (دووبارە)ناسینی دێنێتە پێش. وەها خوێندنەوەیەك بە زۆری وەك خواستی دیاریكراو و پەسەندكراوی شوناسێكی پۆزەتیڤ لە لایەن مرۆڤەكان “بە هەڵە” تەعبیر دەكرێت. بەڵام دۆزینەوە یان سازكرنی هەر شوناسێكی پۆزەتیڤ بۆ برین یان درزێك، بۆ وێنە شوناسێك بە ناوی “نەریتی ئاكادێمی” كارێكی بێهوودەو گاڵتە بازاڕە. ئێستا سیاسەت، بەو مانایەی لە سەرەوە ئاماژەی پێدرا، تەنها پلەو پێگەیەی سێمبۆلیكی رۆشنبیری ئایینی و “خەسار” تەنها ناوی حەقیقیەتی. لە بنەڕەتدا چەمكی نەریت لە ئاكادێمی ئێمەدا مانایەكی نییە و تا ئێستا هیچ نەریتێ لە ئاكادێمییەكانی ئێمەدا لە دایك نەبووە.
لە بوارەوە هەزاران ساڵ لە قوتابخانە لە داوەوەین. ئاكادێمی ئێمە كۆمەڵێكی شپرزەیە كە یەكێ لە ئەنجامەكانی وەرگرتنی شەهادە بە كەڵك وەرگرتن لە كتێبە و مەلزەمەكانە كە بە شێوەیەكی سەیر و سەرمەرە دەوترێنەوە. كە وایە لە زانستە مرۆڤایەتییەكاندا ئەگەر لە خوێندكارێكی ساڵی چوار بپرسی كۆمەڵناسی چییە، كاس و وڕ دەبێت و لای وایە شتێك هەیە پێی دەوترێ كۆمەڵناسی كە خۆی بەشێكە لە زانست. ئەو (خوێندكارە) نازانێ لە چوارچێوەی بازاڕ و كایەكانی زانكۆشدا دەبێ بپرسێ كامە كۆمەڵناسی؟ ئێمەی نەریتی جیاوازمان لە كۆمەڵناسیدا هەیە، مەبەستتان كۆمەڵناسی ڤێبەریە؟ یان قوتابخانەی شیكاگۆ لە بواری كۆمەڵناسی شاریدا؟ كە وایە ناتوانین هیچ شوناسێك بە پێی كاركرد دیار بكەین و بیپارێزین. كە وایە تووشی دووبارە بوونەوەیەكی پێناسە كردن دەبین پێناسەیەكی ئابستراك لە رۆشنبیری ئایینی ئەدەین بە دستەوە- ئێستا چ بۆ ئەوە بێت كە بوونی بسەلمێنێ یان رەتی بكاتەوە- كە ئامانجەكەی سازكردنی جۆرێ شوناسی نەگۆڕی مێژوویە بۆ رۆشنبیری ئایینی بەڵام ئاكامەكەی سڕینەوەی بەرامبەرە “ناتەباكانە” لەم رەوتە. كە وایە لە راستییدا و بە كردەوە ناگەین بە هیچ شوناسێكی یەكەو دیاریكراو مەگەر حەڵقەی دەروێش و موریدەكان كە ناوەرۆكەكەی تەنها حەز و باوەڕە تاك و گرووپییەكانە، بە بێ لە بەرچاو گرتنی راستگۆیی نیازپاكی و تێفكرینی قووڵی رێبەر و ئەندامەكانی.
ئاڵترناتیڤ و مۆدێلی پێشنیار كراوی ئێوە بۆ لێكدانەوەی ئەم رەوتە چییە؟
پێشنیاری من ئەوەیە واز لە چەمكی شوناس بێنن، چونكە شوناس هەمیشە بە یەكێك لەم چۆنییەتی یان تایبەتمەندیە تایبەتانەو جیاوازیانەوە كە بە دوای ئەم چۆنییەتییەدا دێت گرێ دراوەتەوە، كاتێكیش تۆ بەم جیاوازیانەوە خەریك ئەبیت و شوناسیان پێ پێناسە دەكەیت، بتهەوێ و نەتهەوێ بە جۆرێك بەشێكی لا دەبەیت و بە شوناسێكی پڕەوە گرێ دەخۆیت كە بە شێوەیەكی ماددی پێوەندی بە ژیانێكی كۆمەڵایەتی و ئەرك یان فۆنكسیۆنەكانی ئەو ژیانەوە پەیوەستە. لەم روانگەوە بە دڵنیاییەوە ئاسۆی گشتی و لە ئاكامدا حەقیقەت لە دەست دەدەن و ئەو سیاسەتەی كە من لێرەدا باسی لێدەكەم هیچ نییە جگە لە شەڕی سووژەیەك لە رەوتی دۆزینەوەی حەقیقەتدا كە تایبەتمەندییەكەی گشتی بوونە. واتە كەمتەر خەم بوون بەرامبەر بەهەموو جیاوازییەكان، بەڵام نەك لە چوارچێوەی فەزایەكی ئابستراكی رەسەن كە بێبەرییە لە هەر چەشنە كەیفییەت و چییەتییەك.
ئاخۆ ئەمە جۆرێ عیرفان گەرایی نییە؟
لە روانگەی عیرفانییەوە بریارە لە ناوەوەی هەموو رەنگەكانەوە بە رەنگێ بگەین كە خۆی هیچ چەشنە ئامادەییەكی كۆمەڵایەتی نییە بەڵام بە پێچەوانەیبانگەشەی خۆی بە گشتی بوون، بە زۆری گرێ دەدرێتەوە بە رەوتی دەرونی كەسەكانەوەو هەڵگری جۆری رق هەڵگرتنی نیچەییە بەرامبەر بە ژیان. بە دروست كردنی گشتێكی درۆینە كە پڕاوو پڕە لە ناوەرۆكێك كە مێژووی رابردوو بە تاكی دەبەخشێ. چونگە گەڵاڵەی روانگەیەكی عیرفانی هاوكاتە لە گەڵ شوناسێك كە لە نەریت و كەسانێكی وەك بایەزید بەستامی و ئەبولحەسەن خەرقانییەوە وەردەگیردرێ، كە وایە ئەم روانگە دەبێ بە شێوەیەك لە ژیان كە لە راستییدا ئەمڕۆكە شێوە ژیانی توێژی سەرەوەی چینی مامناوەندیە و لە رێگای بەشداری كردن لە كۆنسێرتی بەڕێز….. یان فیلمە عیرفانییەكانی بەڕێز….. ، شێوەی مۆدێڕنیزە كراوی بایەزید بەستامی وەك شێوەیەك لە ژیان پێ دەنێتە ناو خانوو و هۆڵی پێشوازی و میواندارییەوە.
مەگەر ئەوەی وەك وتم بتهەوێ ئەم گشتێتیە ئابستراكە بە پێی فۆنكسیۆنی كۆمەڵایەتی وەك مەعریفە لە زانكۆدا بناسێنی كە هەمدیسان وەك گشتێك بە بەشێك لە ئامرازە ئایدۆلۆژیاییەكانی گرێ دەدرێتەوە یان گرێ دەدرێتەوە بە هەمان فەزای مەعریفی كە هیچ جیاوازییەكی لە گەڵ فەزای كاڵا و هێز نییە. چونكە فۆكۆ وتەنی مەعریفەش وەك هێز، بەهای كۆمەڵایەتی و پرەستیژ ئاڵووگۆڕی پێدەكرێ و شێوەیەكی تایبەت لە ژیان بەرهەم دێنێت.
كەوایە دەبێ چۆن چاو لەم گشتیەتییە بكەین؟
كێشە واز هێنان لە جیاوازیەكان و رۆشتنە فەزایەكی ئابستراكت و خاڵی كە ناوەرۆكێكی بە ناو گشتییەت بە خۆ دەبەخشێ نییە. لە لایەكی ترەوە باس لە گرتنی ژێرەی هاوبەش ناكرێ بۆ هەموو مرۆڤەكان. چونكە لەم بوارەشەوە بە هیچ یان تەفسیر و پێناسەی سەیر و سەمەر دەگەین كە لە یەك كاتدا هیچ شتی تێدا نییەو هەموو شتیشی تێدایە. شتێك وەك ئەم رستانەی كە رۆشنبیرەكان سەریان بە قەڵەم و كاغەزەوە گەرمە یان رەخنەگری دۆخی هەبوون، باوەڕداریش واتە ئەو كەسەی نوێژ دەخوێنێ و رۆژوو دەگرێ، كە وایە ئەگەر كەسێك رۆژوو دەگرێ و خەریكی خوێندنەوەو نوسینیش دەبێ، ئەو كەسە رۆشنبیری ئاینییە. زۆر باشە، لەو روەوە كە زۆر كەس رۆژوو دەگرن و هەموو كەسێك دەتوانێ رەخنەی لە بەشێك لە دۆخی هەبوو هەبێت، كە وایە ئەم پێناسە هەموو كەس دەگرێتەوە.
سەرەنجام ئەگەر شوناسێكی بۆ قایل نەبین، ناتوانین ئەم رەوتە بناسین و شی بكەینەوە و وا پێ دەچێت ئێمە ناچارین شوناسێك بە مانەیەكی بەربڵاو یان تەنگ لە بەرچاو بگرین و لێكی بدەینەوە ؟
پرس ئەوەیە كە ئێمە چون بتوانین نەك شوناس، بەڵكوو یەكڕیزی ئەم رەوتە كە بەردەوام یەكڕیزییەكی پتەوە شی بكەینەوە. واتە بە جێگای پرسیار لە شوناس ، پرسیار لە یەكڕیزی رەوتی رەوشنبیری ئایینی بێنینە پێش. كاتێك دەتوانین ئەم یەكڕیزییە شی بكەینەوە كە ئەمری گشتی لە رێگای ئەمری پاژەوە بەدەست هاتبێ. نەك بە رەتك كردنەوەو سەركوت كردنیان و نە بە ژێرەی هاوبەش گرتن لێیان، بەڵكوو بە تواندنەوەی بابەتە بچووكەكان(پاژەكان). بەم شێوەیە تاكەكان لە گەڵا پاراستنی پاژەكاندا، بەشداری بابەتی گشتین. كەسەكان بە رەش و سپییەوە، ژن و پیاوەوە، هەژار و دەوڵەمەندەوە موسوڵمان و مەسیحییەوە لەم حەقیقەتە گشتییەدا بەشداری بكەن بە بێ خستنە لاوەوەی جیاوازییەكان و كەیفییەتیان، بەڵام ئەو جیاوازی و كەیفییەتیانە ئیتر گرینگ نین. جیاوازییەكان دەخرێنە قەوسەوە لەو روەوە كە گرینگ نین.
لە سەلماندنی گریمانەی فیساغۆرسدا ئەوە گرینگ نیە كە ریشت هەیە یان نیتە، رەشی یان سپی، كۆیلەی یان ئازاد ژنی یان پیاو. لە گەڵا پاراستنی هەموو ئەم تایبەتمەندیانەدا دەتوانی سەرقاڵی سەلماندنی ئەم گریمانەیە بیت. لێرەشدا حەقێقەتێكی سیاسی بوونی هەیە كە تاكەكان دەتوانین بەشداری تێدا بكەن بە بێ لە دەست دانی جیاوازییەكان بەڵام بە بێ ئەوەی ئەو جیاوازییانە بێننە گۆڕ. تەنانەت بابەتی گشتی دەتوانێ لە رێگای ئەوانەوە جیاوازییەكانی خۆی بباتە پێش و ئەوانە ببن بە هەڵگری بابەتی گشتی. بۆ وێنە ئێوە بە پێی پێگەی تایبەتی خۆتان، بۆ وینە شاری بوون یان خوێندكار بوون یان مەلا بوون لە مێنبەر و مایكرۆفۆن نزیك دەبیتەوە، زیاتر لە هەواڵەكاندا دەردەكەوی، كە وایە زۆر زووتر لە دیتران ئاگادار دەبێ بۆ وینە لە گۆڕەپانی ژاڵەدا چی رووی داوەو هەر بەم هۆیە دەتوانی زووتر پەرچەكردار نیشان بدەی. پێگەكەت ئەو ئیمكانەت پێ دەدات كە قسە بكەی و ناڕەزایەتی دەرببڕی و لەوێوە لۆژیكی نەمان بۆ شا و نەمانی سەڵتەنەت هەڵبهێنجی، بەڵام ئەمە بەو هۆیەوە نییە كە مەلا بیت، بەڵكوو تەنها دەربڕی شوێنێكە كە تاك تێیدایە.
هەر كەسێكی تریش لەو هەڵوومەرجەدا بڕۆشتبایەتە پشت تریبۆن و مایكرۆفۆنی بەدەستەوە بگرتبا، دەیتوانی ناڕەزایەتی دەرببڕێ. كە وایە ئەمە بەو مانایە نیە حەقیقەت لە لای تاقم و گرووپێكی تایبەتە. زۆر وێنەو نموونەی تر دەتوانین بێنینەوە: لە سەردەمی جەنگ ، واتە ئەو كاتەی هێرش كرابووە سەر شۆڕش، كۆمەڵێ شەڕ دەكەن بەڵام كۆمەڵێكی تر رەنگە لە بەر ئەوەی نەخۆش یان پێر بن ناڕۆنە بەرەی جەنگ. ئەمە بەو مانایە نییە كە جەنگ هی لاوەكانە. بەڵكوو لاوەكان لە هەلوومەرجێكدا بوون كە دەیانتوانی بجەنگن، بەڵام لە رەت كردنەوەی ئەم دەستدرێژییەدا و دەربڕینی وەك حەقیقەتێك هەمووان بە بێ لە بەرچاو گرتنی شوناسیان وەك یەكن. ئەمە روانینە بۆ گشت بوون ( كە ئامراز و كەرەسەی تیۆریكی بەربڵاوتری هەیەو فۆڕموولە كردنەكەی قەرزداری ئالن بادیۆین) بۆمان دەخاتە روو كە رەوتی رۆشنبیری ئایینیش تەنها لە رێگای گرێ‌دانیەوە بە حەقیقەتێكی سیاسیەوە یەكڕیز دەبێت.
ئێوە تیۆری بەدیۆ دەربارەی حەقیقەت و رەوتی حەقیقەت تان بە شێوەیەكی كورت شی كردەوە، بەڵام چۆن دەتوانین رەوتی رۆشنبیری ئایینی لە چوارچێوەی ئەم تیۆرییەدا لێكبدەینەوە؟ یەكڕیزی رۆشنبیری ئایینی لە رێگای گرێ خواردنیەوە بە حەقیقەتێكی سیاسیەوە چۆن دەسەلمێندرێ؟
دەتوانین بە شێوەی جیاواز بیخەینە روو. یەكەم ئەگەر گشتییەتێكی سیاسی بوونی نییە( كە لە راستیدا هیچ نییە جگە لە رووداوی سیاسی شۆڕش و دواتر دووی جۆزەردان) لە راستیدا چۆن دەكرا و مومكین بوو كۆمەڵێ چالاكی تیۆری گرێ بدرێتەوە بە كەش و هەوای گشتی كۆمەڵگاوە؟
كە وایە بۆشایی نێوان تیۆری و كردە لە رەوتی رۆشنبیری ئایینیدا بە هاوكاری گشتییەتی سیاسی پڕ دەكرێتەوە؟
ئەگەر بە ناسیاسی بیبینین لە راستیدا هەموو شتێك دەبێ بە هۆی سەرئێشەو لە هەمانكاتدا ورد. یەكێك بە شوێن هێرمینۆتیكەوەیەو یەكێكی تر هایدگەرییە، یەكێكیتر پۆپەریە و مەعریفە ناس كەسێكی تر باس لە ئەخلاق و سپینۆزا دەكات … ئەو پرۆژانەی كە هیچ فڕیان بە سەر یەكەوە نییە. لە راستیدا ئەو شتەی كە ئەم پرۆژانە لە یەك نزیك دەكاتەوە هەمان ئەمری نوێ و حەقیقەتی سیاسییە، واتە گرێ دانەوە بە رووداوی شۆڕشەوە. لە راستییدا رۆشنبیری ئایینی یەكێكە لە سووژەكانی رووداوی “شۆڕشی ئیسلامی” و “دووی جۆزەردان”. هەر بەم پێیە دەتوانێ جیاوازییەكان بخاتە لاوە بە بێ ئەوەی بیانسڕێتەوە. كەسەكان مەعریفەناسی و ئەخلاق و هێرمنۆتیكاكەی خۆیان درێژە پێ دەدەن بەڵام ئەوان هەڵگری شتێكن جیاواز لە هێرمنۆتیك و مەعریفە ناسی و هتد. نەك تەنها جیاوازییەكانی ئەم كەسانە وەك خۆیان كە زۆر گرینگ نییە، بەڵكوو هەموو ئەم دووبەرەكەیی و باسە باوانە لە سەر بوون و نەبوونی رۆشنبیری ئایینی و پارادۆكس بوون یان نەبوونیان دەبێ بە شتێكی لە خۆڕا بێ جێ. لە راستییدا خودی ئەم ناكۆكیانە دەبن بە هۆی درووست بوونی جۆرێ گشتییەتی بابەتیانە. گشتییەتی بابەتییانە جۆرێ یەكگرتنی پاڕادۆكس بوونەكانە.
لە هەلوومەرجی سیاسی شێواو و ئاڵۆزدا، لە راستییدا تەنها رەوتێ دەتوانێ دەور بگێڕێ كە بتوانێ ئەم ناكۆكی و پاڕادۆكس بوونە بە بێ لە دەست دانی یەكڕیزی، لە خۆیدا دەربخات و ئاشكرای بكات. كە وایە هەر ئەم تایبەتمەندییە سیاسییە كە هەم ئەگەری یەكڕیزی تاقم و تاكەكان دەخولقێنێ و هەم رەوتی رۆشنبیری ئایینی گرێ دەداتەوە بە فەزای گشتی سیاسی ئێرانەوە. لە راستییدا ئەگەر ئەم فەزا گشتیە سیاسیە نەبوو ئەم رەوتە نەیدەتوانی هیچ گرینگیەكی ببێ. چونكە هەموو خەڵك سەرقاڵی رووداوی شۆڕش یان دووی جۆزەردان بون، رۆشنبیری ئایینی توانی دەوری سیاسی، كۆمەڵایەتیو مێژووی كاریگەر بگێڕێ. ئەمە خاڵێكی گرینگە. كە وایە هەموو ئەو باسە ئینتزاعی و دەرهەستانە لە رێگای پاراستنی گرێ دانەوە بە رووداوەوەو پاراستنی تایبەتمەندی سیاسی دەخرێنە لاوە، بە بێ ئەوەی بسڕدرێنەوە. پاراستنی تایبەتمەندی سیاسی واتە وەفادار بوون بە خودی رووداوەو تواناكانی كە لە دڵیدا شارەوە بووەو هەیە. هەموو ئەو ناكۆكی و ئاڵۆزی و پاشەكشەو دوژمنی و بێ دەرەتانی و دەنگۆیانەی كە ئێستا بوونی هەیە، لەوەو سەرچاوەی گرتووە كە (رۆشنبیری ئایینی) پێوەندیەكەی لە گەڵ رووداو بڕاوەو وەفادار نییە بە رووداوەوە.
بەڕای ئێوە ئەم بەشداری كردنە هەڵگری چ مانایەكە؟ چون مانایەكی سادەی ئەوەیە كە رۆشنبیرانی ئاینی مناڵانی شۆڕشن، لە دامەزراوەكانی شۆڕشدا كاریان كردووە، لە خەباتدا بەشداریان كردوەو وەك تاك بەشداری رەوتی شۆڕش بوون. بە دڵنیاییەوە ئەم هەڵهێنجانە مەبەستی ئێوە نییە. رەنگە ئەم بەشداری كردنە دەبێ ئاسۆیەكی هەبێ و بەرنامەی ببێ. بەو مانایەی رۆشنبیرانی ئایینی لە هەوڵی ئەوەدا بوون وێڕای وەفادار بوون بە رووداوی شۆڕش، لە روانگەیەی دیمۆكراتیكەوە رەخنەی لێبگرن. وەفادار بوون بە رووداو چ مانایەكی هەیە؟ ئاخۆ بەو مانایەیە كە رەخنەی لێنەگرێ؟
وەفادار بون بە رووداو واتە وەفادار بوون بە حەقیقەتی رووداو و وەفادار بوون بەو هێز و توانایانەی لە رووداودا شاراوە بوون و هیچ كات بەدی نەهات. بە مانای شەڕ كردن نییە لە سەر دەستكەوتەكان، بەرهەم و ئەنجامەكانی رووداو داوای بەش كردن. راست شێوەی سەرەكی وەفادار بوون واتە وەفادار بوون بەو شتەی دەكرا ببێ و نەبوو. هەر بەم هۆیە رۆشنبیری ئایینی تا بەر لەوەی لەم دواییانەدا تووشی سەرلێشێواوی بێت، سووژەی حەقیقەت بوو. چونكە وەفادار بوو بە كۆمەڵێك لە تواناییەكانی رووداوی دووی جۆزەردان و شۆڕشەوە كە بەدی نەهاتن. لەم رووەوە ئەگەر بمانهەوی باسەكە ببێ بە گفتووگۆ و دیالۆگ دەكرێ بە شێوەی بەراورد كردن باسەكە بە چەن نموونە روونتر بكەینەوە.
سەرەتا ئەبێ ئەوەی بڵێین رەوشنبیر ئایینی هەر چەن رەوتێكی ناوخۆیی و لۆكاڵییە ، بەڵام جۆرێ پێوەندی ئۆرگانیكی نییە لە گەڵا هەلوومەرجی لۆكالێدا و وەك دیتمان سەرچاوەكان لە شوێنەكانی ترەوە هاتوون. ئەوەی ئەم رەوتە گرێ دەداتەوە بە باردوودۆخی دیاری مێژووی ئێران دوای 1357ەوەو، هەمان تایبەتمەندی سیاسی ئەم رەوتەیە. خاڵی گرینگ ئەوەیە هەر چەشنە حەقیقەتێكی گشتی تەنها دۆخێكی تایبەت ئەدا بە دەستەوە. حەقیقەت بە شێوەی دەرهەست و بە باز دان لە جیهان و دۆخە بابەتی و دیارەكانەوە بە دەست نایەت. كە وایە هەرچی زۆرتر وەفادار بن بە حەقیقەتی گشتییەوە، زیاتر لە هەلومەرجی بابەتییانەی خۆتاندا رۆدەچن: نە بەو شێوەیەی تێیدا بتوێنەوەو ببن بە ئەندامێكی ئۆرگانیكی ئەو رەوتە، بەڵكوو راست بە پێچەوانەوە ئەگەری ئەوە دەبێت لێی دوور بكەونەوەو رەخنەی لێ بگرن: بەڵام لە ناوەوەی ئەو دۆخەدا، هەر بۆیە رەوتی رۆشنبیری ئاینی لە ئێران ( ئەڵبەتە بە دوور كەوتنەوە لە هەر چەشنە رەگێكی ناسیۆنالیستی و نەژادی ) نابێ گرێ بدرێنەوە بە گەڕان بە دوای شوناسی موسولمانان لە هەلوومەرجی بە جیهانی بووندا، لە گەڵا ئەمەش گشتی بوونی حەقیقەت بە هیچ شێوەیەك بە مانای بە جیهانی بوونی حەقیقەت نییە.
لەم ناوەدا ئولگووی رۆشنبیری ئایینی وەك رەوتێكی سیاسی دەبێ چی بێت؟
بڕوانە، هەندێ لەوانە بەڕێز هاشم ئاغاجەری رۆشنبیری ئایینی بە درێژەی رۆشنبیرانی موسوڵمانی بەر لە شۆڕشی 57 دەزانن. روانگەكەیان لە بەر ئەوەی روانگەیەكی سیاسییە نزیكترە بە بۆچوونەكانی من. بە هەمو ئەمانەشەوە من ئەم بەراورد كردنەم قبووڵ نییە.
ئێوە بەر لەمە زۆر جار ویستوتانە خۆتان لە رۆشنبیرە موسوڵمانەكانی بەر لە شۆڕش دوور بگرن و بە شێوەیەكیش رەخنەت لێ گرتوون. بۆ چی؟
رۆشنبیرە موسوڵمانەكانی بەر لە شۆڕش كەسانێكی وەك ، بازرگان، شەریعەتی، ئال ئەحمەد و تەنانەت ئایەت وڵا موتەهەریش جیاوازی بنەڕەتیان ئەمە بوو كە ئەوان لە كۆمەڵگایەكی دژە سیاسەت و ناسیاسیدا كە سیستەمیكی تۆتالیتەر بە سەریدا زاڵ بوو، پڕووپاگەندەیان بۆ فۆڕمگەلێك لە ئایدۆلۆژیای دینی دەكرد كە راست زۆر جار بە جیاواز تێكەڵ بوون و هەر چەن وتەبێژی ئادیۆلۆژیای سیاسی بوون بەڵام بەو گشتییەتییەی لە حەقیقەتی سیاسییدا هەیە( هەر بۆیە دەتوانین هەمو كەسەكان سەربەخۆ لە باردووخ، هۆگری، بەرژەوەندی و تایبەتمەندی جەستەییان لە پرۆسەیەكی سیاسییدا ببینینەوە) پێوەندییان نەبوو و راست هەر بەم هۆیەش بەردەنگەكانیان تاقمگەلێكی تایبەتی كۆمەڵگا بوون كە پێویستی تایبەتی ئایدۆلۆژیاییان هەبوو. بازرگان ئایدۆلۆژیایەكی پێشكەش بە خەڵكی بازاڕ و پیشەییەكان دەكرد كە دەبوو بە هۆی ئاسانتر بوونی ژیان لە باردووخی پێش شۆڕشدا. چۆن باوەڕدا بمێننەوەو لەم دۆخەشدا درێژە بە ژیانی خۆتان بدەن. شەریعەتیش هەر ئەم كارەی بە ململانێیەكی زۆرتر و بە هێزێكی زۆرترەوە بۆ شكاندنی دۆخی هەبوو لە ناو خۆێندكاراندا ئەنجام دەدا. ئال ئەحمەدیش لە ناو رووناكبیرەكاندا. بانگەوازی هیچ كام لەمانە بانگەوازێكی گشتی و هەمە گیر نەبوو و نەیاندەتوانی هەمووان بەدەر لە رەگەز، باردووخ و هۆگرییە نەتەوەیی و دیینییەكانیان بەشدار بدەن لە رەوتێكی گشتیدا.
هەر بۆیە جیاوازی رۆشنبیرانی موسڵمان لە گەڵا رۆشنبیرانی ئایینی راست پەیوەست بوەنە بە رووداوێكەوە. ئەوان بەرهەمهێنەرانی ئایدۆلۆژیا بوون بە شێوەیەكی تاكەكەسی و لە ئاكامدا بمانهەوێ و نەمانهەوێ هەڵگری رەوتێكی تێكەڵ بوون ، چونكە بە هۆی خوێندنەوەو دەروونناسی تایبەتەوە لە چوارچێوەی هۆگری و شوناسە تایبەتە فیكرییەكاندا كاریان دەكرد. ئێستا بە گشت خوازی و نیاز پاكییەكی كەمتر یان زۆرترەوە. یەكیان بە هۆی ئاشنایی لە گەڵا زمانی فەرانسە پشتی بە تیۆرییەكانی سارتر دەبەست و ئەویتریان كەڵكی لە سەرچاوە نەریتی، یان تەفسیرەكانی هانری كێربەن وەردەگرت. بەڵام هەموویان لە ئەنجامدا گوتارێكی ئایدۆلۆژیاییان پێك دەهێنا كە بە رادەیەكی جیاواز پێوەندییان هەبوو لە گەڵا سیاسەت ، بە مانای حەقیقەتی گشتی، بەڵام بەردەنگە كانیان گرووپ و تاقمگەلێكی تایبەت بوو بە بەرژەوەندی و پێگەی تایبەتەوە. كە وایە بە گشتی بەشێك بوونی لە ئۆرگانیكی ئەم فەزا كۆمەڵایەتیەی جیاوازییەكان و شوێنی ژیانی كۆمەڵێكی تایبەت بوون و ئەو پەڕی دەیانتوانی وەك ئامرازێكی كەلتووری لە ناو دڵی ئەم جیاوازییانەدا كار بكەن، جیاوازی نوێتر بەهەم بێنن یان گروپگەلێكی جیازاو بكەن بە هاودەنگ.
ئەوەی رۆشنبیرانی بەر لە شۆڕش بێبەری بوون لێی پەیوەست بوون بوو بە پچڕان یان رووداوێكەوە كە هەموو باروودۆخەكەی دەخستە ژێر چەتری خۆیەوەو هەم ئەنجامەكە و هەم پێش مەرجیشی بۆ سووژەكانی، دوور كەوتنەوە بوولە جیاوازییەكانی تایبەت بە دۆخی هەبوو بوو. واتە هەمان رووداوی شۆڕشی 57 كە لەودا بۆ وێنە جیاوازی باوەڕ و بیركردنەوە هیچ دەورێكی نەبوو. ژن و پیاو ، سونەو شیعە و یەهوودی و ئەرمەنی ، فارس و تورك و كورد و بەلووچ و عەرەب لە شۆڕش دژ بە رژیمی پاشایەتییدا بەشدار بوون و تەنانەت كەسانێكی ریز پەڕ و جیاواز وەك ئەندامانی بنەماڵەی پاشایەتی یان رێبەرانی فڵانە گرووپی نهێنیش تەنها یاسایەكی گشتی و بێبەری لە توخمەكانی بەرهەم هێنەری شوناسیان زەق دەكردەوە. شۆڕش بە تەواوەتی هی هەمووان بوو و تەنانەت هەژار و فەقیر و پێ پەتییەكانیش تەنها بە هۆی نەبوونی هیچ ئیمتیاز یان بەرژەوەندییەكی تایبەت و تەنانەت كەمیشەوە لەو دۆخە تایبەتەدا دەیانتوانی هەڵگری بابەتی گشتی بن. ئەمە رووداوە كە لە كۆت و بەندی ئەم جیاوازییانە كە شكڵ بە ناوەڕۆكی باروودۆخ دەدەن، رزگار دەكات و وەك درزێك كار دەكات لە دڵی ئەم ناوەرۆكەدا.
پرس ئەوە نییە كە كەسەكان جیاوازییەكانیان بنێنە لاوەو وەك تارمایەكی بێ رەنگ لە سەمایەكی پڕ لە شادی و هەوسار پچڕاودا بەشداری بكەن، بەڵكوو پرس ئەوەیە كە هاوار یان دەنگی سۆبژەكتیڤی رووداو( كە رووداوەكانی بە پێی هۆكاری “ئۆبژەكتیڤ”ی مێژوویی و كۆمەلایەتی شی ناكرێتەوە) درزێك دەخاتە دڵی هەر شوناسێكی تایبەتەوە( تاكە كەسی، چینایەتی، رەگەزی ، نەتەوەیی، و..) كە دەبێ بە هۆی لەت بوونی و بەم شێوەیە هەر تاك یان چین یان خێڵ یان نەتەوەیەك دەتوانێ خۆی رزگار بكات لە خنكان لە ناو خمخۆركی سەرنج راكێشی ژیانی سرووشتی و كۆمەڵایەتی. ناوە كانتییەكەی ئەم درزە دەروونیە هەمان ئازادی یان خود ئایینی قووڵە كە لە هیچ شوناس، نەریت و مەعریفەیەكەوە سەرچاوەی نەگرتوەو راست بە پێچەوانەی روانگەی ئەوانەی هەوڵیان ئەوەیە بە پشت بەستن بە عەقڵا و نەریتی ئەم ئازادییە بێ مەرجی بە بیانوی “بەرەڵایی” مەرجدار بكەن، ناوەكەی تری هاواری ئەرك یان فەرمانی رەهای ئەخلاقە، واتە هەمان ئەو وێرانەیەی كە ئێمەی مرۆڤی لە پێگەی سووژە ئەخلاقییی و سیاسیەكانە لە مێگەلی جیهانی ئاژەڵە بە كۆمەڵایەتی بووەكان جیا دەكاتەوە، دەبێ بە هۆی ئەوەی كە شوناس بە بێ ئەوەی لە ناو بچێت، بە هۆی بوونی درزێكی دەروونییەوە ئاسۆیەكی گشتی بە روودا بكرێتەوە. ئێوە لە دەروونی خۆتاندا هەست دەكەن شتێك هەیە جیاواز لە بەرژەوەندی و هۆگری و شێوەی ژیانتان.
سەرچاوە: گوڤاری شهروند امروز