کتێبی لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی ویژدان

رۆشنبیری 03/01/2022

نوسینی: سەید عەتا
جەمیل سائب پشتیوانی شۆڕشی شێخ مەحمودی نەمر نەکردوە  ...
ئەحمەد موختار جاف سەڕای ئەوەی شێخ زیندانی دەکات لەگوندی جاسەنە ، تاکۆتایی پشتیوانی لەوشۆڕشە دەدات ......

ئەم کتێبە، لەنوسینی نوسەر( مامۆستا ئازاد تۆفیق )ە ، خاوەنی چواردەبەرهەمی ترە لەکتێبخانەی کوردیدا ، پیشەی نوسەر ئێستە پارێزگاری شاری هەڵەبجەیە ، لەم بەرهەمە کورتە دانسقە و جوانەدا ، کاتێکی کەمی دەوێت بۆ خوێندنەوەی ، هەرچەندە جەنابیان کاتێکی زۆری ویستوە بۆ گەڕان بەشوێن چەندین سەرچاوەی باوەڕ پێکراو، بۆ سەلماندنی نیازەکانی لەسەر بەراوردێک لەنێوان چیرۆکی ( لەخەومای جەمیل سائب و مەسەلەی ویژدانی ئەحمەد موختارجاف) ، سەرەڕای ئەوەی بەزمانێکی زۆر پاراو ئەدەبیانە باسێکی کورت لەئەدەبی کوردی سەرهەڵدانی هۆنراوە و چیرۆک دەکات ، لەهەمان کاتدا باس لە برایەتی هونەری شیعر و ڕومان و چیرۆکەکانی گوێ ئاگردانی لادێ و ئاستی ڕۆشنگەری شاریش دەکات ، گرنگی ئەدات بەوەی یەکەم چیرۆکی کوردی لە هەردوو شاری هەڵەبجە و سلێمانی سەری هەڵداوە ، لەسەر دەستی منەوەران جەمیل سائب و شاعیر ئەحمەد موختارجافە بوە ، زۆر بەویژدانەوە باس لە ژیان و خانەوادەی هەردوو چیرۆک نوس دەکات ، بەڵگەکانیش شاهیدی ئەدەن لەسەر ڕاستگۆیی بەراورد کردنی نێوان هەردوو منەوەرانی چیرۆک نوسی کوردی .
نوسەر ئەڵێ : مێژووی ئەدەب بەگشتی مێژووی مرۆڤ ، ئەدەبیش بەشێوەیەک لەشێوەکان هامڕای مرۆڤ بوە لەتەکیا ژیاوە ، بۆیە ئەم پێداویستیە ڕۆحیەی مرۆڤ لەهەر سەردەم زەمانە و زەمەنێکدا  بەشێوازێک گوزارشتی لەخەم شادیەکانی مرۆڤ کردوە لەفۆڕمێکدا خۆی نمایش کردوە ، کە وەڵام دەرەوەی ڕاستەقینەی قۆناغەکەبێت لەڕوی پێداوێستی وژیری و ئابوری و فەرهەنگیەکانیەوە .
دیارە پەیدابونی نوسین و خوێندن مێژوویەکی هێندە دێرینی نیە تا بڵەین لەگەڵ نوسیندا ئەدەبیش بونی هەبوە ، مێژوی نوسین دەگەڕێتەوە بۆ دەهەزار ساڵ لەمەبەر ، ئەوە ناگەیەنێ کەلەو مێژوەدا واتەپێش پەیدابونی نوسین ئەدەبیش بونی نەبووبێت ، ئاشکرایە ئادەمیزاد لەپێش پەیدابونی نوسین ئاخاوتنی هەبوە ، گەرچی ئەو قسەکردنە لەشێوەی هێماو لەئاستێکی سەرەتایشدا بوبێت .                 
مێژووی سەرهەڵدان و گەشەکردنی ژانرە ئەدەبیەکان لەشیعرەوە تاڕۆمان لای میلەتانی دونیا ، بەیەک ڕیتم چەشن لەدایک نەبون بەیەک شێوەش گەشەیان نەکردوە ، بۆیە دەکرێت لای گەلێکی هوشیاری خاوەن مێژوو شارستانی و خاوەن دەوڵەتی دێرین ، سەرهەڵدانی ئەدەب لەڕوی زەمەنەوە زوتر لەڕوی ناوەڕۆکیشەوە باشتر گەشە بکات ، لەکاتێکدا ئەم ژانرە دەکرێت لای میلەتێکی بن دەست و هەژار لەگەڵ شارستانیەتێکی دیار و گەوەرەدا بەپێچەوانەوە بێت ، ئەدەب لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە لەچاو ئەدەبی شارستانیەتەکانی تردا ، چونکە ئاستی ڕۆشنبیری لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە .
ئەدەبی هەر نەتەوەیەک خسوسیەت و تایبەت مەندی خۆی هەیە ، هەڵگری خەسڵەتەکلتوری مەعریفیەکانی خۆیەتیى ، پەیوەندیەکی زیندوی بەمێژوو و شارستانیەت و فەرهەنگی ئەومیلەتەوە هەیە .
گەرلایە لایەی دایک بۆ کۆرپەکەی جۆرێک لەئقاع و هارمۆنی و مۆسیقای تێدایە : شیعر کەژانرێکی هەرە دێرینی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیە ، یەکەمیان مێژوەکەی بۆ سەرەتای پەیدابونی مرۆڤە دوهەمیشیان  بۆ _هەزاران ساڵ لەمەوبەر بگەڕێتەوە  ئەوا چیرۆک و ڕۆمان کەهونەرێکی تازەو مۆدرێنن ، مێژویەک زۆر نزیک نوێیان هەیە ، ئەمەشە ئەوە دەسەلمێنی سەرجەم ژانرە ئەدەبیەکان وەک هەرچەمکێکی فکری و فەلسەفی تر، کەبەرهەمی فیکر و ژیری و هزری مرۆڤن ، پێش هەموو شتێک هۆکارە بابەتیەکان دەبنە هەوێنی لەدایک بونی نەک هۆکاری دیکە ، واتە چۆن کاتێک هەیە سەرهەڵدانی شیعر دەبێتە زەرورە ، ئەوە بەنیسبەت چیرۆک و ڕۆمانیشەوە هەمان ڕوداوە ، هونەر و ئەدەب لەخۆڕا بەبێ هۆکاری مادی مەعنەوی نەلەدایک دەبن نەدێنە بون ، کەواتە شیعر و داستان ئەفسانەو چیرۆک و ڕۆمان هەریەکەیان زادەی قۆناغێکی دیاری کراوی مێژوی ئابوری کەلتوری و کۆمەڵایەتی خۆیانن .
چیرۆک و نۆڤڵێت ، وەک ژانرێکی نوێ
بەو پێیەی ئەدەب بەگشتی ڕەنگدانەوەی ئەو واقیعە کۆمەڵایەتیەیە ، کە نەتەوەکان پیایدا گوزەردەکەن ،ئەوا چیرۆک یان نوڤڵێتیش وەک لقێکی گەورە و گرنگی ئەدەب ، بەدەرنیە لەم پرەنیسپە گشتی یە ، چیرۆک و ڕۆمان هێندەی بەرهەمی قۆناغی گەشەکردنی شارو شارستانشینیە ، نیوهێندە بەرهەمی هیچ جوگرافیایەکی ترنیە .
_دیارە هەموو فاکتەرەکان لە ئینگلتەرلەسەدەی هەژدەهەم ، ئەو فاکتەرانە کەشێکی هێندە گونجاویان بەدیهێنا تا جۆرێکی تازەی ئەدەب سەرهەڵبدات ، ئەوەش ئەدەبی ڕۆمان نوسین بوو ، ووشەی نۆڤێڵ واتە ڕۆمان تاکۆتای ئەو سەدەیە جێگیربوو لەو ووڵاتەدا ، ئەو گۆڕانە ئابوریەی لە ووڵاتەدا ڕویدا ، ڕەنگە هۆیەکی گرنگ بێت بۆ زۆربونی خوێنەری ڕۆمان ، دیاردەکە زۆرتر لەشارەکاندا دیاربوە وەک لە  لادێکاندا .
_مامۆستا : لەزاری ( نوسەر حەمەکەریم عارفەوە )یەژێ هەرچۆن حەکایەت زادەکان هەڵقوڵاوی گوندەکانن ، ئەوا چیرۆکیش هەموو ناکۆکی وئاڵۆزیەکانی شار دەگرێتەوە ، ئەوە ناگەیەنێ هیچ پەیوەندیەک لەنێوانیاندا نەبێت ، بەڵکو بەپێچەوانەوە وەک چۆن شار بونێکی پەرەسەندوی شارستانیانەی لادێ یە ، ئەوا چیرۆکیش بونێکی پەرەسەندوی حەکایەتە و یەکێکە لەڕەگەزەکانی چیرۆک ،چیرۆکیش ڕەگەزی حەکایەت خوانیە ،هەتا چیرۆک مابێت ناتوانێ دەستبەرداری ئەم ڕەگەزە بێت .
گەرئەو تیۆرانەی ، کە قسەیان لەمەڕ سەرهەڵدانی ژانرە ئەدەبیەکان هەیە تا ڕادەیەک کاڵێتی پێوە دیاربێت ، یان مەرج نەبێت بۆ گەیشتن بەبانە هەموو تاکە ڕێگەیەک بگرینەبەر، کۆتایی دنیانیە چونکە لەزانستی بونی تیۆر و چەمکە فکری و فەلسەفیەکاندا ، هێشتا شتێ بۆ فاکتەکانی ژیانە خۆی و بۆ واقیع دەمێنێتەوە لەدەرەوەی گشت گیری تیۆریەکاندا ، من بۆ خۆم پێموایە یەکەم نۆ بەرەی سەرهەڵدانی چیرۆکی کوردی ، کەچیرۆکی ( لەخەوما)ی جمیل سائبە ، دووهەم چیرۆک ( مەسەلەی وێژدان ) ی ئەحمەد موختارجافە ، لەو داهێنراوانەی دنیای ئەدەبن ، ئەوە تەنها بارودۆخی بازاڕو گەشەی بازرگانی ودروست بونی شارنەبوە ، کەبوەتە هۆی سەرهەڵدانی چیرۆکی هونەری کوردی ، دەتوانین بێژین لەپاڵ ئەمانەشدا هۆکارە زاتیەکان کاریگەری دیار و ئاشکرایان لەم نێوەندەدا گێڕاوە .
_بۆ نمونە : منەوەری و ئیتلاعی هەریەک لە ( جمیل سائب وئەحمەد موختارجاف ) لەسەر ئەدەبیاتی عەرەبی و فارسی و تورکی نابێت نادیدە کرێ ، کە پێویستە نەخشێکی بەرچاوی ئەم هونەرە لای ئەم زاتانە هەبوبێ .
_دوای کۆتایی هێنانی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەرەسی دەوڵەتی عوسمانی نوسەرانی کورد ئاشنایەکی تاڕادەیەک باشیان لە نوسینی چیرۆکدا هەبوە ، کاتێ لەئەستەمبوڵ گەڕانەوە هەست و سۆزی نیشتمان و کوردایەتی کڵپەی دەهات ، گەرەکیان بوو هەرچی لەناخیاندایە پێشکەشی بکەن بەخوێندەوارانی کورد بۆ ئەوەی ئاشنایان بکەن بەم هونەرە بەرزەی ڕۆژئاوا .
_پەیدا بونی هونەری چیرۆکی کوردی زیاتر بەندبوە بە گیانی شارستانێتی و بڵاوبونەوەی خوێندەواری ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵەوە ، شاعیر و لکۆڵیار ( حەکیمی مەلاساڵەح ) لەنوسنێکدا بەناونیشانی مەسەلەی ویژدان چەند سەرنجێکی دی دەلێت : خوێندەواری بزاڤ و ڕۆشنبیری لەهەردووشاری سلێمانی وهەڵەبجە باشتر جێی خۆی گرتوەوسەقام گیربوە ، واتە ئەم دوشارە لەگەل شیعر وجوڵەی ئەدەبی وهونەری سیاسیشی تێدابوە ، بۆیە ئەم دووشاکارە کوردیە لەئامێزیاندا دێنە دنیای ڕۆشنبیریەوە .
ڕۆخانی دەوڵەتی عوسمانی سەرەتایەکی ئازادی نوسەران هەستکردن بەخۆشەویستی نیشتمان و بوژاندنەوەی بیروباوەری سیاسی بون بەئاقاری ڕزگاریان لەدەست زوڵم ستەمی داگیرکەران ، لەم نێوەندەدا گەلی کورد خۆی بەماف خوراو مەزڵوم دەزانی ، لەبەر ئەوە لەلایەکەوە وەک مەسەلەیەکی سیاسی و لەلایەکی تریشەوە وەک مەسەلە ئەدەبیەکە ،بۆهۆکارێک دەگەڕا بیکاتە دەست مایە لەو ڕێگەوە گوزارشت لەمافەکانی خۆی بکات ، بۆیە توێژەرانی بواری ڕەخنەی ئەدەبی پێیان وایە ئەوەی لەوکاتەدا بەچیرۆک دەکرا گوزارشتی لێبکرێت ، لەتوانای شیعردا وەک ژانرە هەرە باوەکەی ئەدەب نەبوە .
لەوانەیە کەسانێک هەبن ئێستا بڵێن : خۆ یەکەمین چیرۆکی هونەری کوردی لە ( خەومای ) جەمیل سائبە لەدژی داگیرکەرانی کوردستان نەنوسراوە ، لەگوڵ کاڵتریشی بەدامودەزگای بەریتانی عوزما نەوتوە ، ئیترهەستی میلی و بوژاندنەوەی نەتەوەیی چی ، ئەلێن : هەرچەندە ناوەڕۆکی چیرۆکەکەش ئەوەبێت کە دەوترێت ، بەڵام کەس ناتوانێ نکوڵی لە بوژاندنەوەی هەستی میلی و نەتەوایەتی ئەوسەردەمە بکات .
_ بەڕای من بۆکەسێکی وەک (ئەحمەد موختارجاف کە زمانەکانی عەرەبی و فارسی وتورکی و کەمێک ئینگلیزی زانیوە ) ئەوکارە ئەستەم نەبوە ، وەک عەلادینی سجادی لەمێژووی ئەدەبی کوردیدا بەمشێوەیە باسی دەکات : لەگەڵ ئەوەی( ئەحمەد موختارجاف) شتێکی وای نەخوێندوە ، بەڵام تاپۆی زیرەکی هەبوە زمانی فارسی عەرەبی وتورکی و  کەمێک ئینگلیزیشی زانیوە ،هەروەها ڕەفیق حیلمی لە شیعرو ئەدەبیاتی کوردیدا ئەڵێ ئەحمەد موختارجاف فارسی عەرەبی و تورکی و کەمێکیش ئینگلیزی زانیوە .
_ئەوشارەزایی و هەوڵدانەی ئەدەیبانی کورد دەبنە ئەو هۆکارە زاتی وبابەتیانەی کەهونەری چیرۆک ژانرێکی ئەدەبی لەکومەڵگای کوردیدا ، ووردتر لەهەردوو شاری سلێمانی و هەڵەبجەدا لەسەر دەستی منەوەران و شاعیران  ( ئەحمەد موختار جاف و جەمیل سائب ) سەرهەڵبدات .                   _هەرچی بەنیسبەت منوەر جەمیل صائیبەوە ، کەس ناتوانێ نکوڵی لەپێگەو مەقامی ئەم زاتە چ وەک خۆی یان بنەماڵەکەیان بکات ، کەچەند خوێندەوار و بەئاگا بوون .                                        _جەمال بابان لەئامادەکردنی چیرۆکی لە ( خەوما ) ئەڵێت : جەمیل صائب زمانەکانی تورکی و فارسی عەرەبی بەباشی زاینوە ، نوسەر و ڕۆژنامەنوس بوە ، ماوەیەکیش سەرنوسەری ڕۆژنامەی (ژیانەوە ) بوە ، لەسەرەتای منداڵیەوە لەهەڵەبجە ژیاوە ، باوکی لەوشارەدا قازی بوە ، لەحوجرەی مەلائەحمەدی تەکیە و دواتریش لەسلێمانی حوجرەی مەلاعەزیزی زەڵێ و دواتر لە قوتابخانەی سەرەتایی لە سلێمانی خوێندویەتی کە ئەوکاتە سێ پۆل هەبوە  ، دواجار چوەتە بەرخوێندن بۆ مزگەوتی هەمزاغای باپیری پیرە مێرد ، باس لەوەش دەکات لە ئەمانە ئەمانە هەموی دەلالەت لە ئیتڵاع و زەکاوەتی هەریەک لەنوسەران جەمیل صائب و ئەحمەد موختارجاف دەکەن ، لەمەڕ ئەدەبیاتی گەلانی دراوسێ و تاڕادەیەک ئەدەبیاتی جیهانیش .
_ مەسەلەی ویژدان ، ناوەڕۆکێکی سیاسی باڵا
لەسەرتای باسەکەدا تیشکم خستوەتە سەر ئەوەی ( مێژووی ئەدەب مێژووی مرۆڤە ) دیارە مرۆڤ لەوەتەی لەسەر ئەم زەویە جێگیربوە ململانێ و کێشمەکێش لەنێوان هەق و ناهەق و ڕەش و سپی و خێرو شەردا بەردەوامی هەیە ، لەم نێوەندەدا بەدرێژایی مێژوو ئاین و پێغەمبەران ( د..خ ) و فەیلىسوف و بیرمەند و پیاوچاکان ، شان بەشانی ئەدەب و هونەر و زانست ڕۆڵیان گێڕاوە بۆ بەرقەرار بونی یەکسانی و نەمانی زوڵم و ستەم و نەهامەتی تاکدا ، بۆئەوەی ژیانێکی شایستە بۆ تاکەکانی سەرزەوی فەراهەم کەن ، لەبەر ئەوەی مێژووی مرۆڤایەتی لەسەرەتاوە بەچەوسانەوەی مرۆڤ بۆ مرۆڤ دەستی پێکردوە .
_ ئەگەر ئەم کارە لەسەر ئەرزی واقیع مەحاڵ بوبێت ، ئەوا نوسەران لەدنیای ئەدەبدا لەڕێی چیرۆک و ڕۆمانەوە توانیویانە لانی کەم لەسەر لاپەڕەی کاغەز ئەو مەحاڵە تەحقیق بکەن ، هەرچەندە لەمێژە گفتوگۆ و مشتومڕ لەسەرئەوە هەیە ، کەئایا دەکرێت ئەدەب و سیاسەت تێکەڵ بکرێن و بخرێنە خزمەت یەکترەوە ؟ ئایا مەرجە ئەدەب لەواقیعەوە هەڵقوڵێ لەسەر واقعی ژیان خۆی بنیات بنێ ؟ یائەتوانێ چ گۆڕانکاریەک لەکۆمەڵگا دروست کات ؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە هەندێک پێیان وایە ئەرکی ئەدەب جوانی و تام چێژە ، وە زۆرێکیش وای دەبینن ئەرکی ئەدەب خستنە ڕوی ژیانە بە گۆشت و خوێنەوە ، لەبەر ئەوە ناکرێت ئەدەب لە ژیان و واقیع لەیەکتر دابڕێن .
_ مانای وایە ئەمانە هەموو ئاماژەن بۆ کاریگەی ئەدەب لەسەر گۆڕینی واقیع ، یان کارێگەر کردنە سەر واقیع بەبارێکی باشتردا ، گەر لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوەدا سەیر نۆڤڵێتی ( مەسەلەی ویژدان ) بکەین ، ئەحمەد موختارجافی شاعیر لەسەر و بەندی ساڵانی ١٩٢٧_ ١٩٢٨نوسیویەتی ، نوسەر داوای گۆڕانکاری دەکات بەهیوای هەنگاونانە بەرەو ژیانێکی باشتر لەڕێی گرتنەبەری عیلم و مەعریفەوە ، کەبەڕای من ئەو داوا شۆڕشگێڕیەی کە شاعیر لە نۆ ڤڵێتەکەیدا بەخەیاڵ لەسەرلاپەڕەکان نەخشاندویەتی ، ئەوا بەچونە شاخ و یاخی بون و چەک هەڵگرتنە دژی فەرماڕەوا و دەسەڵات دارانی ئەوکاتە ، لەسەر ئەرزی واقیع گەرەکی بوە پیادە وبەرجەستەی کات ، تەنانەت خوێنی خۆشی لە ئەوپەڕی هەڕەتی لاوێتیدا بۆ بڕێژێ ، تالە ساڵی ١٩٣٥شەهید دەکرێت ڕۆحی شیرینی پێشکەش دەکات لەوپێناوەدا .        
_ هەندێ سەرنج و پرسیاری بێ وەڵام
تا ئێرە ئەم خوێندنەوەیەم ئەنجام دا لەسەر دیوى ناوەوەی هەندێ ڕوداو ، کەلەڕێی گێڕانەوە دیالۆگەکانی ناو نۆڤڵەکەوە خستومەت بەردیدی و هیوادارم جێگەی ڕەزامەندیتان بێت ، کاتی هاتوە لە ڕێگەی چەند خاڵێکەوە بەراورد لەنێوان هەردوو نۆڤڵێتی ( لەخەوما ) و (مەسەلەی وێژدان بکەم ) ، چەند سەرنجێکش لای من بونە جێگەی پرسیار تائێستە وەڵامەکانیشم دەست نەکەوتوە بیان خەمە ڕوو .
١_ چیرۆکی لەخەوماتەواو نەکراوە ، بەڵام ( مەسەلەی وێژدان ) کۆتایی چیرۆکەکە دیارە .
٢_چیرۆکی ( عەرەبی _عێراقی ) ناوی ( ڕوئیا العراقیة _ خەوی عێراقیە ) لەگۆڤاری ( تنویر الافکار )دا ساڵی ١٩٠٩دا بڵاوکراوەتەوە ، لەکاتێکدا یەکەم چیرۆکی کوردیش ناوی ( لەخەومایە) یە ، پرسیارەکە ئەوەیە ئەم لێکچونە لەناونانی هەردو چیرۆکەکە ، ڕێکەوتە یان وەرگرتنە !؟ .
٣_ ناوەرۆکی چیرۆکی لەخەوما کەیەکەم چیرۆکی کوردیە پڕەلەقین و تۆڵە سەندنەوە لەحوکمڕانێتی شێخ مەحمود بەشێوەیەکی داخ لەدڵانە نوسراوە ، کەلەسەرتاپای چیرۆکەکەدا یەک هەناسەی ئازادی بۆ ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی شێخ مەحمود لەسلێمانی بەدی ناکەیت ، ئەمەش وای کردوە بەلای توێژەرانی ڕەخنەی ئەدەبیەوە والێک دراوەتەوە ، چیرۆکی ( لەخەوما ) جگە لە ڕق و کینە و تۆڵە بەرامبەر شێخ مەحمود هیچی ترنیە ، لەکاتێکدا ناوەڕۆکی چیرۆکی ( مەسەلەی ویژدان ) دورە لەقین بوخزی شەخسی ناوەڕۆکێکە مەبەست لێی ئەودام دەزگایە کە لەسایەیدا بوار بەدزی و تاڵانی و ڕاو ڕوتی خەڵک ئەدات.
بەو پێیەی .... یەکەم
_چ خودی شاعیر ئەحمەد موختار لەگەڵ بنەماڵەکەیان ، کەزیاتر عادیلە خانم سەرپەرشتی کردوە بەگزادەی جاف بون ، هەندێ لەجافەکانی هەڵەبجە لەگەڵ بزوتنەوەکەی شێخی نەمربون .
دوهەم : ئەحمەد موختارجاف لای شێخ دەسگیرکراوە لە ئەشکەوتی جاسەنە حەپس کراوە .
ئەبینین لە( مەسەلەی ویژدان ) لەبەر ئەوەی بەویژدانەوە نوسراوە یەک ووشە یەک توانج تەنانەت یەک قسەی زبریش بەرامبەر بەشێخ مەحمود بەدی ناکەیت ، بەڵکو بەپێچەوانەوە نوسەر هێرشی توندی کردوەتە سەر بەگزادەی جاف ، کەخۆی یەکێک بوە لەو بنەماڵە ناودراە .
٤_ هەندێ لێکۆڵەرەوان پێیان وایە چیرۆکی ( لەخەوما ) دەکرێ بلێن تەنها لەدژی شێخ نوسراوە هیچی دی ، بەپلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕق و کینەی کەنوسەر بەرامبەر شێخ مەحمود و دەسەڵاتەکەی هەیبوە ، ئەوەش لەداخی کوشتنی برا و ژن براکەی ( جەمال عیرفان لەبەرواری ١٢_١٣ _ ١٢_١٩٢٢ و عارف صائب لەبەرواری ١٦_ ٥ _ ١٩٢٣ ) ڕەویداوە ، لەسەروبەندی دەسەڵاتی شیخ مەحمود کوژراون ، ئەم دوو کەسایەتیە سەرباری ئەوەی خزم کەس وکاری جەمیل صائب بون ، دوومنەوەری گەورەی ئەوکاتەبون ، بەتایبەتی کەجەمال عیرفان بەیەکەم شەهیدی قەڵەم دادەنرێت .
_ پێش شەهید کردنی منەوەران ( جەمال عیرفان و عارف سائب) ، جەمیل سائب حوکم ڕانیەکەی شێخ مەحمودی بەدڵ نەبوە ، لەبەر ئەوە بارکردنەی لەسلێمانیە وە بۆ کەرکوک لەساڵی ١٩٢٢دا ، ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستیەی باسمان کرد ، دەکرێ بڵێن لەسەرەتادا لەگەڵ دەستە و دایەرەی شێخ نەبوە ، بەشەهید کردنی ئەدوو منەوەرە ڕق و کێنەی کڵپەی سەندوە .
٥_ جەمیل صائب لەڕێگەی ڕۆژنامەگەریەوە کەوتوەتە دنیای چیرۆک نوسینەوە ، پێم وایە ئەم دووژانرە نزیکن لەیەکترەوە ، لەکاتێکدا ئەحمەد موختار شاعیرە و هەوڵی چیرۆک نوسینی داوە ، ، بەڕای من دوانەیەکی هەندێ قورسن پێکەوە ، نوسینی چیرۆک لای ئەم شاعیرە دەلیلی زەکاوەتی ئەحمەد موختارجافە .
٦_ هامڕاکانی ئەحمەد موختار لەو کاتەدا زۆربەیان شاعیر و خاوەن قەڵەم بون .
٧_کاتیک ڕۆژنامەی ( بانگی کوردستان ) دەرئەچێت ڕۆژنامەیەکی ئازادبوە ، ئەحمەد موختار هۆنراوەی بۆ نوسیوە ، بەڵام بۆ ڕۆژنامەی ( پێشکەوتن ) نانوسێت کەسەر بەئیدارەی ئینگلیزبوە ( مێجەرسۆن ) دامەزرێنەری بوە ، لەکاتێکدا واباوبوە ئەحمەد موختار سەر بەئینگلیزەکانە .
٨_ لەژمارەی ٢٨ڕۆژنامەی ژیان لەبەرواری ٢٦_٦_١٩٢٥ دا لەشێوەی ڕیکلامدا چیرۆکی لەخەوما بڵاودەکرێتەوە بەگوێی خوێنەراندا ئەدات .
_ئەڵێ : لەتەرەف کەسێکەوە خەونێکی عەجایب غەریب بینراوە ، ئەم خەوە حەیات وئیدارە و ڕابواردنی چەند ساڵێکی ئەم ووڵاتە ئەنوێنێ گەلێ ئەسراری خوێناوی و وەحشیانە دەردەخات ... هتد .
٩_ بەڕای من ئەم چیرۆکە چەند دەقێکی ئەدەبیە ، هێندەش هەڵوێست و سیاسەت و مێژوو و ڕۆئیای نوسەرە بۆ بزوتنەوەیەکی سیاسی گەلێکی بن دەست لەقۆناغێکی دیاری کراودا ، نوسەرێکی دیاری وەک جەمیل صائب بەزمانی شێخ مەحمودەوە لەنۆڤڵێتی لەخەوما ئەڵێ : ئەوەی قازانج و خێری خۆمی تیانەبێ نایکەم ، هەتا پارەیەکی زۆرنەخەمە سەریەک و لەبابەت ئیشوکاری خۆمەوە دڵم ڕەحەت نەبێ ئەمانە هیچیان ناکەم .  
١٠_ جەمیل صائب جگە لەچیرۆکی ( لەخەوما ) بەلای منەوە لەڕوی هونەریەوە سەرەتا وهەوڵێکی زۆرجوانە ، بەڵام پێ دەچێت هێندە کاری بەهونەری چیرۆک نوسین هەبوبێ ، کەبەم خەوە بزوتنەوەکەی شیخ و دامودەزگاکەی ڕیسوا بکا ، هێندەی بزانم دوای لەخەوما کەخەوەکەی دێتەدی هیچی تری لەم بوارەدا نیە ، لەکاتێکدا ئەحمەد موختارجاف لەدوای نوسینی ( مەسەلەی ویژدان ) لەبەر ئەوەی خەونی نیشتمانێکی گەورەی هەبوە ، بەپێی گێڕانەوەی بەهەشتی ( شاکر ) فەتاح دوو چیرۆکی تری هەبوە .
لەکۆتایدا ...
من وەک ڕۆژنامەنوسێک : داوای لێبوردن دەکەم گەر درێژەم دابێت بەخوێندنەوەی ئەم کتێبە ، لەبەر دووهۆکار، یەکەم ئەم بەرهەمەناسکەی مامۆستا نەگەشتوەتە دەست زۆربەی ئەدیبان خوێنەرانی خۆشەویست ، دووهەم گەرەکم بوە لەم باسەدا خوێنەر تێ بگا لە و بەراوردەی کراوە لەنێوان هەردوو چیرۆک نوسەدا ، وەڵامیشیان هەبێت ئاسایە ، بەمامۆستا ئەڵێم ناکرێت کتێبێک بخوێنمەوە خۆم نەخزێنمە ناو بابەتەکەوە بەچەند وشەیەک هەستی خۆم ناوەخن نەکەم ، بۆ زیاتر خوێندنەوەی ئەم بەرهەمە ئەتوانن پەیوەندی بکەن بەکتێبی ( لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی وێژدان ) لەنوسینی نوسەر مامۆستا ئازاد تۆفێق ، هەرشادو سەرفرازبن ....