کتێبی لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی ویژدان
نوسینی: سەید عەتا
جەمیل سائب
پشتیوانی شۆڕشی شێخ مەحمودی نەمر نەکردوە ...
ئەحمەد موختار جاف
سەڕای ئەوەی شێخ زیندانی دەکات لەگوندی جاسەنە ، تاکۆتایی پشتیوانی لەوشۆڕشە دەدات
......
ئەم کتێبە، لەنوسینی نوسەر(
مامۆستا ئازاد تۆفیق )ە ، خاوەنی چواردەبەرهەمی ترە لەکتێبخانەی کوردیدا ، پیشەی
نوسەر ئێستە پارێزگاری شاری هەڵەبجەیە ، لەم بەرهەمە کورتە دانسقە و جوانەدا ، کاتێکی
کەمی دەوێت بۆ خوێندنەوەی ، هەرچەندە جەنابیان کاتێکی زۆری ویستوە بۆ گەڕان بەشوێن
چەندین سەرچاوەی باوەڕ پێکراو، بۆ سەلماندنی نیازەکانی لەسەر بەراوردێک لەنێوان
چیرۆکی ( لەخەومای جەمیل سائب و مەسەلەی ویژدانی ئەحمەد موختارجاف) ، سەرەڕای
ئەوەی بەزمانێکی زۆر پاراو ئەدەبیانە باسێکی کورت لەئەدەبی کوردی سەرهەڵدانی
هۆنراوە و چیرۆک دەکات ، لەهەمان کاتدا باس لە برایەتی هونەری شیعر و ڕومان و
چیرۆکەکانی گوێ ئاگردانی لادێ و ئاستی ڕۆشنگەری شاریش دەکات ، گرنگی ئەدات بەوەی
یەکەم چیرۆکی کوردی لە هەردوو شاری هەڵەبجە و سلێمانی سەری هەڵداوە ، لەسەر دەستی
منەوەران جەمیل سائب و شاعیر ئەحمەد موختارجافە بوە ، زۆر بەویژدانەوە باس لە ژیان
و خانەوادەی هەردوو چیرۆک نوس دەکات ، بەڵگەکانیش شاهیدی ئەدەن لەسەر ڕاستگۆیی
بەراورد کردنی نێوان هەردوو منەوەرانی چیرۆک نوسی کوردی .
نوسەر ئەڵێ : مێژووی ئەدەب بەگشتی مێژووی مرۆڤ ، ئەدەبیش بەشێوەیەک
لەشێوەکان هامڕای مرۆڤ بوە لەتەکیا ژیاوە ، بۆیە ئەم پێداویستیە ڕۆحیەی مرۆڤ لەهەر
سەردەم زەمانە و زەمەنێکدا بەشێوازێک
گوزارشتی لەخەم شادیەکانی مرۆڤ کردوە لەفۆڕمێکدا خۆی نمایش کردوە ، کە وەڵام
دەرەوەی ڕاستەقینەی قۆناغەکەبێت لەڕوی پێداوێستی وژیری و ئابوری و فەرهەنگیەکانیەوە
.
دیارە پەیدابونی
نوسین و خوێندن مێژوویەکی هێندە دێرینی نیە تا بڵەین لەگەڵ نوسیندا ئەدەبیش بونی
هەبوە ، مێژوی نوسین دەگەڕێتەوە بۆ دەهەزار ساڵ لەمەبەر ، ئەوە ناگەیەنێ کەلەو
مێژوەدا واتەپێش پەیدابونی نوسین ئەدەبیش بونی نەبووبێت ، ئاشکرایە ئادەمیزاد
لەپێش پەیدابونی نوسین ئاخاوتنی هەبوە ، گەرچی ئەو قسەکردنە لەشێوەی هێماو
لەئاستێکی سەرەتایشدا بوبێت .
مێژووی سەرهەڵدان
و گەشەکردنی ژانرە ئەدەبیەکان لەشیعرەوە تاڕۆمان لای میلەتانی دونیا ، بەیەک ڕیتم چەشن
لەدایک نەبون بەیەک شێوەش گەشەیان نەکردوە ، بۆیە دەکرێت لای گەلێکی هوشیاری خاوەن
مێژوو شارستانی و خاوەن دەوڵەتی دێرین ، سەرهەڵدانی ئەدەب لەڕوی زەمەنەوە زوتر
لەڕوی ناوەڕۆکیشەوە باشتر گەشە بکات ، لەکاتێکدا ئەم ژانرە دەکرێت لای میلەتێکی بن
دەست و هەژار لەگەڵ شارستانیەتێکی دیار و گەوەرەدا بەپێچەوانەوە بێت ، ئەدەب
لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە لەچاو ئەدەبی شارستانیەتەکانی تردا ، چونکە ئاستی
ڕۆشنبیری لەڕۆژئاوا پێشکەوتوتربوە .
ئەدەبی هەر
نەتەوەیەک خسوسیەت و تایبەت مەندی خۆی هەیە ، هەڵگری خەسڵەتەکلتوری مەعریفیەکانی
خۆیەتیى ، پەیوەندیەکی زیندوی بەمێژوو و شارستانیەت و فەرهەنگی ئەومیلەتەوە هەیە .
گەرلایە لایەی
دایک بۆ کۆرپەکەی جۆرێک لەئقاع و هارمۆنی و مۆسیقای تێدایە : شیعر کەژانرێکی هەرە
دێرینی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیە ، یەکەمیان مێژوەکەی بۆ سەرەتای پەیدابونی مرۆڤە
دوهەمیشیان بۆ _هەزاران ساڵ لەمەوبەر
بگەڕێتەوە ئەوا چیرۆک و ڕۆمان کەهونەرێکی
تازەو مۆدرێنن ، مێژویەک زۆر نزیک نوێیان هەیە ، ئەمەشە ئەوە دەسەلمێنی سەرجەم
ژانرە ئەدەبیەکان وەک هەرچەمکێکی فکری و فەلسەفی تر، کەبەرهەمی فیکر و ژیری و هزری
مرۆڤن ، پێش هەموو شتێک هۆکارە بابەتیەکان دەبنە هەوێنی لەدایک بونی نەک هۆکاری
دیکە ، واتە چۆن کاتێک هەیە سەرهەڵدانی شیعر دەبێتە زەرورە ، ئەوە
بەنیسبەت چیرۆک و ڕۆمانیشەوە هەمان ڕوداوە ، هونەر و ئەدەب لەخۆڕا بەبێ هۆکاری
مادی مەعنەوی نەلەدایک دەبن نەدێنە بون ، کەواتە شیعر و
داستان ئەفسانەو چیرۆک و ڕۆمان هەریەکەیان زادەی قۆناغێکی دیاری کراوی مێژوی
ئابوری کەلتوری و کۆمەڵایەتی خۆیانن .
چیرۆک و نۆڤڵێت ،
وەک ژانرێکی نوێ
بەو پێیەی ئەدەب
بەگشتی ڕەنگدانەوەی ئەو واقیعە کۆمەڵایەتیەیە ، کە نەتەوەکان پیایدا گوزەردەکەن ،ئەوا
چیرۆک یان نوڤڵێتیش وەک لقێکی گەورە و گرنگی ئەدەب ، بەدەرنیە لەم پرەنیسپە گشتی
یە ، چیرۆک و ڕۆمان هێندەی بەرهەمی قۆناغی گەشەکردنی شارو شارستانشینیە ، نیوهێندە
بەرهەمی هیچ جوگرافیایەکی ترنیە .
_دیارە هەموو
فاکتەرەکان لە ئینگلتەرلەسەدەی هەژدەهەم ، ئەو فاکتەرانە کەشێکی هێندە گونجاویان
بەدیهێنا تا جۆرێکی تازەی ئەدەب سەرهەڵبدات ، ئەوەش ئەدەبی ڕۆمان نوسین بوو ،
ووشەی نۆڤێڵ واتە ڕۆمان تاکۆتای ئەو سەدەیە جێگیربوو لەو ووڵاتەدا ، ئەو گۆڕانە
ئابوریەی لە ووڵاتەدا ڕویدا ، ڕەنگە هۆیەکی گرنگ بێت بۆ زۆربونی خوێنەری ڕۆمان ، دیاردەکە
زۆرتر لەشارەکاندا دیاربوە وەک لە لادێکاندا
.
_مامۆستا : لەزاری
( نوسەر حەمەکەریم عارفەوە )یەژێ هەرچۆن حەکایەت زادەکان هەڵقوڵاوی گوندەکانن ،
ئەوا چیرۆکیش هەموو ناکۆکی وئاڵۆزیەکانی شار دەگرێتەوە ، ئەوە ناگەیەنێ هیچ
پەیوەندیەک لەنێوانیاندا نەبێت ، بەڵکو بەپێچەوانەوە وەک چۆن شار بونێکی پەرەسەندوی
شارستانیانەی لادێ یە ، ئەوا چیرۆکیش بونێکی پەرەسەندوی حەکایەتە و یەکێکە
لەڕەگەزەکانی چیرۆک ،چیرۆکیش ڕەگەزی حەکایەت خوانیە ،هەتا چیرۆک مابێت ناتوانێ
دەستبەرداری ئەم ڕەگەزە بێت .
گەرئەو تیۆرانەی ،
کە قسەیان لەمەڕ سەرهەڵدانی ژانرە ئەدەبیەکان هەیە تا ڕادەیەک کاڵێتی پێوە دیاربێت
، یان مەرج نەبێت بۆ گەیشتن بەبانە هەموو تاکە ڕێگەیەک بگرینەبەر، کۆتایی دنیانیە چونکە
لەزانستی بونی تیۆر و چەمکە فکری و فەلسەفیەکاندا ، هێشتا شتێ بۆ فاکتەکانی ژیانە
خۆی و بۆ واقیع دەمێنێتەوە لەدەرەوەی گشت گیری تیۆریەکاندا ، من بۆ خۆم پێموایە
یەکەم نۆ بەرەی سەرهەڵدانی چیرۆکی کوردی ، کەچیرۆکی ( لەخەوما)ی جمیل سائبە ،
دووهەم چیرۆک ( مەسەلەی وێژدان ) ی ئەحمەد موختارجافە ، لەو داهێنراوانەی دنیای
ئەدەبن ، ئەوە تەنها بارودۆخی بازاڕو گەشەی بازرگانی ودروست بونی شارنەبوە ، کەبوەتە
هۆی سەرهەڵدانی چیرۆکی هونەری کوردی ، دەتوانین بێژین لەپاڵ ئەمانەشدا هۆکارە
زاتیەکان کاریگەری دیار و ئاشکرایان لەم نێوەندەدا گێڕاوە .
_بۆ نمونە :
منەوەری و ئیتلاعی هەریەک لە ( جمیل سائب وئەحمەد موختارجاف ) لەسەر ئەدەبیاتی
عەرەبی و فارسی و تورکی نابێت نادیدە کرێ ، کە پێویستە نەخشێکی بەرچاوی ئەم هونەرە
لای ئەم زاتانە هەبوبێ .
_دوای کۆتایی
هێنانی جەنگی یەکەمی جیهانی و هەرەسی دەوڵەتی عوسمانی نوسەرانی کورد ئاشنایەکی
تاڕادەیەک باشیان لە نوسینی چیرۆکدا هەبوە ، کاتێ لەئەستەمبوڵ گەڕانەوە هەست و
سۆزی نیشتمان و کوردایەتی کڵپەی دەهات ، گەرەکیان بوو هەرچی لەناخیاندایە پێشکەشی
بکەن بەخوێندەوارانی کورد بۆ ئەوەی ئاشنایان بکەن بەم هونەرە بەرزەی ڕۆژئاوا .
_پەیدا بونی
هونەری چیرۆکی کوردی زیاتر بەندبوە بە گیانی شارستانێتی و بڵاوبونەوەی خوێندەواری
ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵەوە ، شاعیر و لکۆڵیار ( حەکیمی مەلاساڵەح ) لەنوسنێکدا
بەناونیشانی مەسەلەی ویژدان چەند سەرنجێکی دی دەلێت : خوێندەواری بزاڤ و ڕۆشنبیری
لەهەردووشاری سلێمانی وهەڵەبجە باشتر جێی خۆی گرتوەوسەقام گیربوە ، واتە ئەم
دوشارە لەگەل شیعر وجوڵەی ئەدەبی وهونەری سیاسیشی تێدابوە ، بۆیە ئەم دووشاکارە
کوردیە لەئامێزیاندا دێنە دنیای ڕۆشنبیریەوە .
ڕۆخانی دەوڵەتی
عوسمانی سەرەتایەکی ئازادی نوسەران هەستکردن بەخۆشەویستی نیشتمان و بوژاندنەوەی
بیروباوەری سیاسی بون بەئاقاری ڕزگاریان لەدەست زوڵم ستەمی داگیرکەران ، لەم
نێوەندەدا گەلی کورد خۆی بەماف خوراو مەزڵوم دەزانی ، لەبەر ئەوە لەلایەکەوە وەک
مەسەلەیەکی سیاسی و لەلایەکی تریشەوە وەک مەسەلە ئەدەبیەکە ،بۆهۆکارێک دەگەڕا
بیکاتە دەست مایە لەو ڕێگەوە گوزارشت لەمافەکانی خۆی بکات ، بۆیە توێژەرانی بواری
ڕەخنەی ئەدەبی پێیان وایە ئەوەی لەوکاتەدا بەچیرۆک دەکرا گوزارشتی لێبکرێت ،
لەتوانای شیعردا وەک ژانرە هەرە باوەکەی ئەدەب نەبوە .
لەوانەیە کەسانێک
هەبن ئێستا بڵێن : خۆ یەکەمین چیرۆکی هونەری کوردی لە ( خەومای ) جەمیل سائبە لەدژی
داگیرکەرانی کوردستان نەنوسراوە ، لەگوڵ کاڵتریشی بەدامودەزگای بەریتانی عوزما
نەوتوە ، ئیترهەستی میلی و بوژاندنەوەی نەتەوەیی چی ، ئەلێن : هەرچەندە ناوەڕۆکی
چیرۆکەکەش ئەوەبێت کە دەوترێت ، بەڵام کەس ناتوانێ نکوڵی لە بوژاندنەوەی هەستی
میلی و نەتەوایەتی ئەوسەردەمە بکات .
_ بەڕای من
بۆکەسێکی وەک (ئەحمەد موختارجاف کە زمانەکانی عەرەبی و فارسی وتورکی و کەمێک
ئینگلیزی زانیوە ) ئەوکارە ئەستەم نەبوە ، وەک عەلادینی سجادی لەمێژووی ئەدەبی
کوردیدا بەمشێوەیە باسی دەکات : لەگەڵ ئەوەی( ئەحمەد موختارجاف) شتێکی وای نەخوێندوە
، بەڵام تاپۆی زیرەکی هەبوە زمانی فارسی عەرەبی وتورکی و کەمێک ئینگلیزیشی زانیوە ،هەروەها ڕەفیق حیلمی لە
شیعرو ئەدەبیاتی کوردیدا ئەڵێ ئەحمەد موختارجاف فارسی عەرەبی و تورکی و کەمێکیش
ئینگلیزی زانیوە .
_ئەوشارەزایی و
هەوڵدانەی ئەدەیبانی کورد دەبنە ئەو هۆکارە زاتی وبابەتیانەی کەهونەری چیرۆک ژانرێکی
ئەدەبی لەکومەڵگای کوردیدا ، ووردتر لەهەردوو شاری سلێمانی و هەڵەبجەدا لەسەر
دەستی منەوەران و شاعیران ( ئەحمەد موختار
جاف و جەمیل سائب ) سەرهەڵبدات . _هەرچی بەنیسبەت منوەر جەمیل
صائیبەوە ، کەس ناتوانێ نکوڵی لەپێگەو مەقامی ئەم زاتە چ وەک خۆی یان بنەماڵەکەیان
بکات ، کەچەند خوێندەوار و بەئاگا بوون . _جەمال
بابان لەئامادەکردنی چیرۆکی لە ( خەوما ) ئەڵێت : جەمیل صائب زمانەکانی تورکی و
فارسی عەرەبی بەباشی زاینوە ، نوسەر و ڕۆژنامەنوس بوە ، ماوەیەکیش سەرنوسەری ڕۆژنامەی
(ژیانەوە ) بوە ، لەسەرەتای منداڵیەوە لەهەڵەبجە ژیاوە ، باوکی لەوشارەدا قازی بوە
، لەحوجرەی مەلائەحمەدی تەکیە و دواتریش لەسلێمانی حوجرەی مەلاعەزیزی زەڵێ و دواتر
لە قوتابخانەی سەرەتایی لە سلێمانی خوێندویەتی کە ئەوکاتە سێ پۆل هەبوە ، دواجار چوەتە بەرخوێندن بۆ مزگەوتی هەمزاغای
باپیری پیرە مێرد ، باس لەوەش دەکات لە ئەمانە ئەمانە هەموی دەلالەت لە ئیتڵاع و
زەکاوەتی هەریەک لەنوسەران جەمیل صائب و ئەحمەد موختارجاف دەکەن ، لەمەڕ ئەدەبیاتی
گەلانی دراوسێ و تاڕادەیەک ئەدەبیاتی جیهانیش .
_ مەسەلەی ویژدان ،
ناوەڕۆکێکی سیاسی باڵا
لەسەرتای باسەکەدا
تیشکم خستوەتە سەر ئەوەی ( مێژووی ئەدەب مێژووی مرۆڤە ) دیارە مرۆڤ لەوەتەی لەسەر
ئەم زەویە جێگیربوە ململانێ و کێشمەکێش لەنێوان هەق و ناهەق و ڕەش و سپی و خێرو
شەردا بەردەوامی هەیە ، لەم نێوەندەدا بەدرێژایی مێژوو ئاین و پێغەمبەران ( د..خ )
و فەیلىسوف و بیرمەند و پیاوچاکان ، شان بەشانی ئەدەب و هونەر و زانست ڕۆڵیان
گێڕاوە بۆ بەرقەرار بونی یەکسانی و نەمانی زوڵم و ستەم و نەهامەتی تاکدا ، بۆئەوەی
ژیانێکی شایستە بۆ تاکەکانی سەرزەوی فەراهەم کەن ، لەبەر ئەوەی مێژووی مرۆڤایەتی
لەسەرەتاوە بەچەوسانەوەی مرۆڤ بۆ مرۆڤ دەستی پێکردوە .
_ ئەگەر ئەم کارە
لەسەر ئەرزی واقیع مەحاڵ بوبێت ، ئەوا نوسەران لەدنیای ئەدەبدا لەڕێی چیرۆک و
ڕۆمانەوە توانیویانە لانی کەم لەسەر لاپەڕەی کاغەز ئەو مەحاڵە تەحقیق بکەن ،
هەرچەندە لەمێژە گفتوگۆ و مشتومڕ لەسەرئەوە هەیە ، کەئایا دەکرێت ئەدەب و سیاسەت
تێکەڵ بکرێن و بخرێنە خزمەت یەکترەوە ؟ ئایا مەرجە ئەدەب لەواقیعەوە هەڵقوڵێ لەسەر
واقعی ژیان خۆی بنیات بنێ ؟ یائەتوانێ چ گۆڕانکاریەک لەکۆمەڵگا دروست کات ؟ بۆ
وەڵامی ئەم پرسیارانە هەندێک پێیان وایە ئەرکی ئەدەب جوانی و تام چێژە ، وە
زۆرێکیش وای دەبینن ئەرکی ئەدەب خستنە ڕوی ژیانە بە گۆشت و خوێنەوە ، لەبەر ئەوە
ناکرێت ئەدەب لە ژیان و واقیع لەیەکتر دابڕێن .
_ مانای وایە
ئەمانە هەموو ئاماژەن بۆ کاریگەی ئەدەب لەسەر گۆڕینی واقیع ، یان کارێگەر کردنە
سەر واقیع بەبارێکی باشتردا ، گەر لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوەدا سەیر
نۆڤڵێتی ( مەسەلەی ویژدان ) بکەین ، ئەحمەد موختارجافی شاعیر لەسەر و بەندی ساڵانی
١٩٢٧_ ١٩٢٨نوسیویەتی ، نوسەر داوای گۆڕانکاری دەکات بەهیوای هەنگاونانە بەرەو
ژیانێکی باشتر لەڕێی گرتنەبەری عیلم و مەعریفەوە ، کەبەڕای من ئەو داوا شۆڕشگێڕیەی
کە شاعیر لە نۆ ڤڵێتەکەیدا بەخەیاڵ لەسەرلاپەڕەکان نەخشاندویەتی ، ئەوا بەچونە شاخ
و یاخی بون و چەک هەڵگرتنە دژی فەرماڕەوا و دەسەڵات دارانی ئەوکاتە ، لەسەر ئەرزی
واقیع گەرەکی بوە پیادە وبەرجەستەی کات ، تەنانەت خوێنی خۆشی لە ئەوپەڕی هەڕەتی
لاوێتیدا بۆ بڕێژێ ، تالە ساڵی ١٩٣٥شەهید دەکرێت ڕۆحی شیرینی پێشکەش دەکات
لەوپێناوەدا .
_ هەندێ سەرنج و
پرسیاری بێ وەڵام
تا ئێرە ئەم
خوێندنەوەیەم ئەنجام دا لەسەر دیوى ناوەوەی هەندێ ڕوداو ، کەلەڕێی گێڕانەوە
دیالۆگەکانی ناو نۆڤڵەکەوە خستومەت بەردیدی و هیوادارم جێگەی ڕەزامەندیتان بێت ،
کاتی هاتوە لە ڕێگەی چەند خاڵێکەوە بەراورد لەنێوان هەردوو نۆڤڵێتی ( لەخەوما ) و
(مەسەلەی وێژدان بکەم ) ، چەند سەرنجێکش لای من بونە جێگەی پرسیار تائێستە
وەڵامەکانیشم دەست نەکەوتوە بیان خەمە ڕوو .
١_ چیرۆکی
لەخەوماتەواو نەکراوە ، بەڵام ( مەسەلەی وێژدان ) کۆتایی چیرۆکەکە دیارە .
٢_چیرۆکی ( عەرەبی
_عێراقی ) ناوی ( ڕوئیا العراقیة _ خەوی عێراقیە ) لەگۆڤاری ( تنویر الافکار )دا
ساڵی ١٩٠٩دا بڵاوکراوەتەوە ، لەکاتێکدا یەکەم چیرۆکی کوردیش ناوی ( لەخەومایە) یە
، پرسیارەکە ئەوەیە ئەم لێکچونە لەناونانی هەردو چیرۆکەکە ، ڕێکەوتە یان وەرگرتنە
!؟ .
٣_ ناوەرۆکی
چیرۆکی لەخەوما کەیەکەم چیرۆکی کوردیە پڕەلەقین و تۆڵە سەندنەوە لەحوکمڕانێتی شێخ
مەحمود بەشێوەیەکی داخ لەدڵانە نوسراوە ، کەلەسەرتاپای چیرۆکەکەدا یەک هەناسەی
ئازادی بۆ ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی شێخ مەحمود لەسلێمانی بەدی ناکەیت ، ئەمەش وای
کردوە بەلای توێژەرانی ڕەخنەی ئەدەبیەوە والێک دراوەتەوە ، چیرۆکی ( لەخەوما ) جگە
لە ڕق و کینە و تۆڵە بەرامبەر شێخ مەحمود هیچی ترنیە ، لەکاتێکدا ناوەڕۆکی چیرۆکی
( مەسەلەی ویژدان ) دورە لەقین بوخزی شەخسی ناوەڕۆکێکە مەبەست لێی ئەودام دەزگایە
کە لەسایەیدا بوار بەدزی و تاڵانی و ڕاو ڕوتی خەڵک ئەدات.
بەو پێیەی ....
یەکەم
_چ خودی شاعیر
ئەحمەد موختار لەگەڵ بنەماڵەکەیان ، کەزیاتر عادیلە خانم سەرپەرشتی کردوە بەگزادەی
جاف بون ، هەندێ لەجافەکانی هەڵەبجە لەگەڵ بزوتنەوەکەی شێخی نەمربون .
دوهەم : ئەحمەد
موختارجاف لای شێخ دەسگیرکراوە لە ئەشکەوتی جاسەنە حەپس کراوە .
ئەبینین لە(
مەسەلەی ویژدان ) لەبەر ئەوەی بەویژدانەوە نوسراوە یەک ووشە یەک توانج تەنانەت یەک
قسەی زبریش بەرامبەر بەشێخ مەحمود بەدی ناکەیت ، بەڵکو بەپێچەوانەوە نوسەر هێرشی
توندی کردوەتە سەر بەگزادەی جاف ، کەخۆی یەکێک بوە لەو بنەماڵە ناودراە .
٤_ هەندێ
لێکۆڵەرەوان پێیان وایە چیرۆکی ( لەخەوما ) دەکرێ بلێن تەنها لەدژی شێخ نوسراوە
هیچی دی ، بەپلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕق و کینەی کەنوسەر بەرامبەر شێخ مەحمود
و دەسەڵاتەکەی هەیبوە ، ئەوەش لەداخی کوشتنی برا و ژن براکەی ( جەمال عیرفان
لەبەرواری ١٢_١٣ _ ١٢_١٩٢٢ و عارف صائب لەبەرواری ١٦_ ٥ _ ١٩٢٣ ) ڕەویداوە ،
لەسەروبەندی دەسەڵاتی شیخ مەحمود کوژراون ، ئەم دوو کەسایەتیە سەرباری ئەوەی خزم
کەس وکاری جەمیل صائب بون ، دوومنەوەری گەورەی ئەوکاتەبون ، بەتایبەتی کەجەمال
عیرفان بەیەکەم شەهیدی قەڵەم دادەنرێت .
_ پێش شەهید کردنی
منەوەران ( جەمال عیرفان و عارف سائب) ، جەمیل سائب حوکم ڕانیەکەی شێخ مەحمودی بەدڵ
نەبوە ، لەبەر ئەوە بارکردنەی لەسلێمانیە وە بۆ کەرکوک لەساڵی ١٩٢٢دا ، ئاماژەیە بۆ
ئەو ڕاستیەی باسمان کرد ، دەکرێ بڵێن لەسەرەتادا لەگەڵ دەستە و دایەرەی شێخ نەبوە
، بەشەهید کردنی ئەدوو منەوەرە ڕق و کێنەی کڵپەی سەندوە .
٥_ جەمیل صائب
لەڕێگەی ڕۆژنامەگەریەوە کەوتوەتە دنیای چیرۆک نوسینەوە ، پێم وایە ئەم دووژانرە
نزیکن لەیەکترەوە ، لەکاتێکدا ئەحمەد موختار شاعیرە و هەوڵی چیرۆک نوسینی داوە ، ،
بەڕای من دوانەیەکی هەندێ قورسن پێکەوە ، نوسینی چیرۆک لای ئەم شاعیرە دەلیلی
زەکاوەتی ئەحمەد موختارجافە .
٦_ هامڕاکانی
ئەحمەد موختار لەو کاتەدا زۆربەیان شاعیر و خاوەن قەڵەم بون .
٧_کاتیک ڕۆژنامەی
( بانگی کوردستان ) دەرئەچێت ڕۆژنامەیەکی ئازادبوە ، ئەحمەد موختار هۆنراوەی بۆ
نوسیوە ، بەڵام بۆ ڕۆژنامەی ( پێشکەوتن ) نانوسێت کەسەر بەئیدارەی ئینگلیزبوە ( مێجەرسۆن
) دامەزرێنەری بوە ، لەکاتێکدا واباوبوە ئەحمەد موختار سەر بەئینگلیزەکانە .
٨_ لەژمارەی
٢٨ڕۆژنامەی ژیان لەبەرواری ٢٦_٦_١٩٢٥ دا لەشێوەی ڕیکلامدا چیرۆکی لەخەوما بڵاودەکرێتەوە
بەگوێی خوێنەراندا ئەدات .
_ئەڵێ : لەتەرەف
کەسێکەوە خەونێکی عەجایب غەریب بینراوە ، ئەم خەوە حەیات وئیدارە و ڕابواردنی چەند
ساڵێکی ئەم ووڵاتە ئەنوێنێ گەلێ ئەسراری خوێناوی و وەحشیانە دەردەخات ... هتد .
٩_ بەڕای من ئەم
چیرۆکە چەند دەقێکی ئەدەبیە ، هێندەش هەڵوێست و سیاسەت و مێژوو و ڕۆئیای نوسەرە بۆ
بزوتنەوەیەکی سیاسی گەلێکی بن دەست لەقۆناغێکی دیاری کراودا ، نوسەرێکی دیاری وەک
جەمیل صائب بەزمانی شێخ مەحمودەوە لەنۆڤڵێتی لەخەوما ئەڵێ : ئەوەی قازانج و خێری
خۆمی تیانەبێ نایکەم ، هەتا پارەیەکی زۆرنەخەمە سەریەک و لەبابەت ئیشوکاری خۆمەوە
دڵم ڕەحەت نەبێ ئەمانە هیچیان ناکەم .
١٠_ جەمیل صائب
جگە لەچیرۆکی ( لەخەوما ) بەلای منەوە لەڕوی هونەریەوە سەرەتا وهەوڵێکی زۆرجوانە ،
بەڵام پێ دەچێت هێندە کاری بەهونەری چیرۆک نوسین هەبوبێ ، کەبەم خەوە بزوتنەوەکەی
شیخ و دامودەزگاکەی ڕیسوا بکا ، هێندەی بزانم دوای لەخەوما کەخەوەکەی دێتەدی هیچی
تری لەم بوارەدا نیە ، لەکاتێکدا ئەحمەد موختارجاف لەدوای نوسینی ( مەسەلەی ویژدان
) لەبەر ئەوەی خەونی نیشتمانێکی گەورەی هەبوە ، بەپێی گێڕانەوەی بەهەشتی ( شاکر )
فەتاح دوو چیرۆکی تری هەبوە .
لەکۆتایدا ...
من وەک
ڕۆژنامەنوسێک : داوای لێبوردن دەکەم گەر درێژەم دابێت بەخوێندنەوەی ئەم کتێبە ،
لەبەر دووهۆکار، یەکەم ئەم بەرهەمەناسکەی مامۆستا نەگەشتوەتە دەست زۆربەی ئەدیبان
خوێنەرانی خۆشەویست ، دووهەم گەرەکم بوە لەم باسەدا خوێنەر تێ بگا لە و بەراوردەی
کراوە لەنێوان هەردوو چیرۆک نوسەدا ، وەڵامیشیان هەبێت ئاسایە ، بەمامۆستا ئەڵێم
ناکرێت کتێبێک بخوێنمەوە خۆم نەخزێنمە ناو بابەتەکەوە بەچەند وشەیەک هەستی خۆم
ناوەخن نەکەم ، بۆ زیاتر خوێندنەوەی ئەم بەرهەمە ئەتوانن پەیوەندی بکەن بەکتێبی (
لەنێوان لەخەوما و مەسەلەی وێژدان ) لەنوسینی نوسەر مامۆستا ئازاد تۆفێق ، هەرشادو
سەرفرازبن ....