دیموکراسی دوای جەنگی سارد
نوسینی: شەماڵ بارەوانی
ناونیشانی کتێبێکیتری بەڕێز(مەلا بەختیار)ڕۆشنگەرو بیرمەندی کوردەو دوانزەهەمین کتێبی بەڕێزیشیانە،کەمن هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەیان بۆ بکەم،ئەو ئەو کتێبە وەک بەڕێزیانەی ئاماژەی بۆدەکات زنجیرە کۆڕێکی فیکری-سیاسی سایەی ئازادییەو مێژووی کۆڕەکان دەگەڕێتەوە بۆ نێوان ساڵی١٩٩١تاوەکو١٩٩٩و پاشان لەدوو توێی کتێبکی قەبارە مەزنی٣٣٥لاپەڕەییدا کۆکراوەتەوەو لەساڵی ١٩٩٩یەکەم تیراژی لێ لەچاپدراوە،" دیموکراسی دوای جەنگی سارد"کۆمەڵەک تەوەر لەخۆدەگرێت، لەوانە:شۆڕش و دیموکراتیەت،عەلمانیەت و سەلەفیەت..ئایندەی دیموکراسی،سیاسەتی نێو نەتەوەیی و چارەنووسی کوردستان،کۆتایی هاتنی جەنگی ساردو گۆڕانکاریەکانی جیهان، فەرهەنگی رەهەندەکانی دیموکراسی..تاد.
بەڕێزیان لەو کتێبە بەنرخەیدا. بە وردی و فراوانی،باس لەمێژووی سەرهڵدان و لەدایکبوون و گەشەکردن و پەرەسەندی چەمکی دیموکراسیەت دەکات و لەگرنگی و دەستەکەوتە مەزنەکانی دیموکراسی دەدوێت، لەکۆمەڵی مرۆڤایەتیدا، لەو دەستکەوتە مەزنانەی کە دیموکراسی مامانی لەدایکبونیەتی" دەستکەوتی عەلمانی.. دەستکەوتی ئەقڵانی.. دەستکەوتی مەدەنی.. دەستکەوتی مافەکانی مرۆڤ.. دەستکەوتەکانی ئازادی و داوەریەکانی ئەقڵی مرۆڤی ئازاد، دەستکەوتەکانی رۆشنگەری، دەستکەوتی کولتووری.تاد.جگە لەدەیان دەستکەوتی گەورەی دیکەو هەزاران دەستکەوتی گچکە لەهەموو بارو بوارێکدا.١٥).
بەڕێزیان لە "دیموکراسی دوای جەنگی سارد". پێماندەڵێت دیموکراسی لەسەرەتای لەدایک بوون و سەرهڵدان، نەک بەتەنها لەسەر چەمکی دیموکراسی. "بەڵکو لەسەر قبوڵ کردن و نەکردنیشی مشت و،مڕهەیە. بەتایبەتی لەنێوان دیموکراتیخوازان و چینە کۆنەپەرست.. رەوت و رەوشە سیاسیە سەلەفیەکان.١١)."ئەم سەلەفیانە، ئەم ئسوڵی پەیڕەو کەرانە لەدنیادائێستا پێیان وایە هەموو ئەحکامەکانی سەردەمی سەرەتای ئیسلام و هەموو تێکستەکانی ئەو کاتە، کە بۆ زەمان و زەمینی خۆی شۆڕشێکی گەورەبوو، گۆڕان و گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بۆ ئەوکاتە،دینەئاسمانیەکانی تریش هەروا شۆڕشی گەورەبوون.. ئێستا ئەکرێ لەسەردەمی مانگی دەستکردو سەتەلایتدا، بەعەقلیەتی دێرینەخوازانە کۆمەڵ بەڕێوەبەرین، هەزارو چوارسەد ساڵ گەڕانەوەمان بۆ ئەحکامی ئەوکاتە، بۆ ئەو زەمانە، بۆ کاتی خۆی بۆ سەردەمێک کە قەڵەم و کاغەز نەبوو، بۆ سەردەمێک کە تەتەرو فاکس نەبوو..ئەوکات پێڵاو نەبووە لەپێ بکرێ، ئێستا مانگی دەستکرد هەیه.ئێستا لەگەڵ(١٤٠٠)ساڵ هەموو روویەکی ژیان ئێجگار گوڕاوە،بمانگەڕێننەوە بۆ رابردوویەکی دێرین کە بەهیچ شێوەیەک زۆربەی ئەو ئەحکامەکانە ئەوکاتە ڕاست بوون لەعەقڵی ئێستاو لەکۆمەڵی ئێستاو لەگەڵ پێشکەوتنی ئێستا ناگونجێن!.٢٠٧-٢٠٨).ئەو سەلەفیزمانەی کە لەو ڕوانگە کۆنەخوازانەوە دژایەتی بنەماکانی دیموکراسی دەکەن و هەوڵی نابوتکردنی دەدەن و مەلا بەختیار پێمان دەڵێت"مێژوو سەلماندوویەتی، هەرکاتێک ، لەهەرقۆناغێکدا،لەناو هەرگەلێکدا، گرفت خرابێتە بەردەم رەوتی پێشکەوتی دیموکراسی، ئەو گەلە دوچاری دواکەوتن و لەکاروانی شارستانی جێ مان بووە. بەپێچەوانەشەوە، هەتا رێگاکانی پێش خستنی پرۆسەی دیموکراسی، دیموکراسی لەناو دەسەڵاتدا،لەناوکۆمەڵدا، لەناو تاکەکاندا تەخت کرابێ، ئەو گەلە هەمیشه پێشکەوتووە. بەردەوام سەرکەوتووە.١٦)و پێمان دەڵێت جێگەی داخەکە،هەتائێستا حیزبی وا هەبن و دیموکراسیان بەڕواڵەت قبوڵبێ و خۆیان مەلاس دابێ کەهاتنە سەر حوکم تۆڵە لەدیموکراتیخوازان بکەنەوە، کێشەیەکی گەورەیە ئەو جۆرە بیرکردنەوەیە، ئەقڵانیەت بەبیری ئۆروپاخوازی بزانێت و بێ وچانیش بۆ پێچەوانەی ئەقڵانیەت،تەنانەت لەناو مناڵانیشماندا بدرێ و لەکەناڵ و لۆکاڵی جیا جیاوە. هەوڵی لاوازکردنی بیری دیموکراسی و خەباتی دیموکراسی دەدەن.١٧)
بەڕێزیان پێمان دەڵێت سەرەڕای ئەوە کە بە بەردەوامی دیموکراسی لای ئەو کۆنەخوازانە کراوەتە ئامانج و دژایەتی کراوەو هەوڵی ناشیرینکردن و نابوت کردنی دراوەو ویستویانە دیموکراسی لاوازبکەن، دیموکراسی نابوتکەن، دیموکراسی تیرۆر بکەن و دیموکراسی لەنێوبەرن، وەلێ سەرەنجام هەر دیموکراسی براوەدەبێت و دیموکراسی نەک لەناو ناچێت ،بەڵکو دیموکراسی وەکو حەقیقەت و فاکتێک و دیاردەیەکی گەردونی هەر لەپەرەسەندن و گەشەسەندندایەو"ئیدی وای لێهاتووت دیموکراسی بۆتە راستیەکی ئابوری، سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەوتۆ، تەنانەت دژەکانی دیموکراسیش لەناو هەموو رەوتە سەلەفیەکاندا، ناتوانن راستەخۆ وەکو جاران دوژمنایەتی بکەن. بەڵکو هەندێ جار بۆ هەندێ مەبەست، دیموکراسیش دەسەلمێنن!.١١).بۆیە سەرەڕای دژایەتی کردن وڕێگری لێ کردنی لای کۆنخوازان"دیموکراسی هەمیشە لەپەرەسەندندایە، هەرکاتێک، رژێمێک، حیزبێک، یان دەسەڵاتدارێک، ڕێگە لەبنچینەکانی پەرەسەندنی دیموکراسی بگرێ، وەکو وایە مەغزای کۆمەڵەکەی دوچاری نەخۆشی بکا. کە مەغزیش نەخۆش کەوت، کار لەسەراپای جەستەی کۆمەڵ دەکا.١٤).ئینجا بەڕێز مەلابەختیار ئاماژە بۆئەوە دەکات کە دیموکراسی ئێستا بوەتە راستیەکی ئابوری، سیاسی و کۆمەڵایەتی و پێمان دەڵێت"نابێ وابزانین دیموکراسی سیاسی هەتا سەر دەستەبەری دەسەڵاتی دیموکراسیە..دەبێ دیموکراسی لە دیموکراسیەوە بەرەو رەهەندەکانی دیموکراسی ئاراستەبکەین و بیگۆڕین بۆ دیموکراسی کۆمەڵایەتی. بۆ ئازادی تاک. بۆ یەکسانی ژن و پیاو، بۆ نەمانی هەژمونەکان. بۆ رەواندنەوەی ترسەکان.
بۆ نەهێشتنی چاوگەکانی ئەندێشەی نێرسالاری..تاد..تەنها ئەمانە دەستەبەری پەرەسەندن و گۆڕانکاری دیموکراسی و کۆمەڵایەتین بەرەو نوێ کردنەوەیان.١٨-١٩).و پێمان دەڵێت دەبێ دیموکراسی بەچەمکە فراوانەکەی و به ئەرکە هەمەلایەنەکەی و بەپێی بەرنامەیەکی زانستی ئەقڵانی ، جێ بەجێ بکەین، لەهەموو بارێکەوە، ئابوری،کۆمەڵایەتی،سیاسی، پەروەردەیی، ئەقڵانی، ئازادی و ، روشنگەریەوەو " دیموکراسی تەنهاو تەنها بەیاسای دەوڵەت بونیاد ناکرێ. بەڵکو دەبێ بەردەوام پەروەردەی دیموکراسی و کولتوری دیموکراسی لەناو تاک و کۆی کۆمەڵ و ئۆرگانە سەربەخۆ خۆبەخشە مەدەنیەکانی کۆمەڵایەتیدا، رۆبچێندرێ و برەوی پێ بدرێ.١٩ " . و" دەبێ ئیتر دیموکراتی بەرەبەرە بکرێتە بەشێک لەکەسایەتی خەڵک، بکەین بەبەشێک لەگیانی کۆمەڵایەتی خەڵک..بیکەینە ڕەوشت، بەدەستکەوت،چێژی دیموکراتی لەهەموو بارێکەوە ڕۆبچێتە گیانی خەڵکەکەوخەڵکەکەمان بەگیانی دیموکراتی ئاراستە بکەین.١٧٨).
بەڕێزیان پێمان دەلێت دەبێ "دیموکراسی بەشێوەیەکی گشتی ، وەکو جیهانبینیەکی فراوان دابەزێنینە مەیدانەکانی ململانێ لەگەڵ دەسەڵاتە دینی و دونیایەکەی سەدەکانی ناوەڕاست، دیموکراتی تەنهاو تەنها لەئۆوروپا وەکو رژێمێکی هەڵبژاردەی زۆرینەی گەل و داڕشتنی دەستورێکی سیاسی حوکمڕانی نەهاتە ئارا هەروەکو لە رۆژهەڵاتدا لەدیموکراسی تێگەیشتوون،تەنانەت ئێستاش زۆربەی حیزبە سیاسیە دیموکراسیەکان لەو چوارچێوەیدا هەڵیدەسوڕێنن، خەڵکیش بەزۆری لەدیموکراسی واتێگەیشتون،یان وا تێگەیندراون کە شێوازێکی هەڵبژاردنی گشتیە. بۆ هاتنە سەرحوکم،لەڕاستیدا تێگەیشتنی ئاوا تەنها بەشێکە لەپرنسیپەکانی دیموکراسی، بەڵکو بەشە هەره سەرەتاییەکەی دیموکراسیشە، کە لەشارستانیەتی گریکەوە، لەپێش زاینەوە، چەمکی ئەم تێگەیشتنە چەکەرەی کردووە.١٤).و" لەئۆروپا شتی وانی یە، چونکە دیموکراتی بووە بە بەشێکی کولتوری خەڵکەکە، لای ئێمە ماویەتی ڕەنگە١٥ساڵ٢٠ساڵ٢٥ساڵی تر بتوانین لەدنیای دیموکراتی، له ڕەوشی دیموکراتی ، لە ئەرکی دیموکراتی، لە ئەقڵانیەتی دیموکراتی، لەدەستکەوتە شارستانی، ڕوناکبیری، مەدەنی، سیاسی، ئەدەبی و ئابووریەکانی دیموکراتی تێبگەین و لێی دڵنیابین.٢٢٥)."ئێمە وەکو کورد لەڕۆژهەڵاتیش نەشۆڕشی پیشەسازی، نەسیستەمی دیموکراسی، نەچاخی رێنیسانس، نەمەدەنیەت، نەعەلمانیەت، نە ئازادی عەقڵ و داوەریەکانی عەقڵ لامان نەچەسپیون، نەبوون بە هێزێکی مادی لەشکان نەهاتوو.جیاوازین،لەوێ شۆڕش سەرکەوتووە،شۆڕشی پیشەسازی قۆناغی خۆی بڕیوە،بنەمای خۆی داڕشتوە، سیستەمی دیموکراسی چەسپیوە،کۆتایی هاتووە،دەستور دەستوری هەڵبژێردراوی ناو میلەتەکەیە،خەڵک راپرسی کردوە، راپرسی خەڵک دەستورو یاسای لەوێ داناوە،لەوێ چاخی(رێنیسانس) راچەنین چوارسەد ساڵ زیاترە سەرکەوتووەو پەرەی سەندووە.٢٦٠-٢٦١-٢٦٣).مەلا بەختیار پێماندەڵێت دیموکراسی لەوڵاتە دواکەتووەکاندا هێشتا"لەژێر هەژموونی کەلەپووری دێرینە؛ کاریگەری سیاسەتی خۆپارێزی بەرامبەر کۆنەپارێزان؛ خەمساردی بەرامبەر سەلەفیەت؛ بێباکی بەرامبەر نەریتی کۆنەپەرستی دایە و پاکسازی نەکردنی پرۆگرامەکانی خوێندن..تاد. ئەمانە تێکڕا هەڕەشەی خەتەرناکن بۆ سەر پرۆسەی دیموکراسیەتی تازە بناغە بۆ داڕێژراو.١٨). و پێمان دەڵێت"پاشماوەی ئەو هەموو دژایەتیەی ئێمە لەلایان سەلەفیەکانەوەو پشتیوانەکانی ئەوانەوە،وەکو خۆی سەیردەکەین ، وەکو پێویستیەتی تێی ئەگەین، هەتا بتوانین ئەو پێویستی یەی تێ ئەگەین لەبەرامبەریا بەشێوەیەکی ڕێکو پێک و لۆژیکی بەرپەرچی بدەینەوە.٢١٤).
ئەوسەلەفیگەرایانەی کە بەڕێزیان لەبارەیەوە دەڵێت" ئەوڕێبازە کۆنەپەرستەی کە نە ئیسلامیە، نە عیلاقەی به ئیسلامیەتەوە هەیه.. تەنها رێبازی هەندێ خەڵکه ئەیانەوێ خەڵک چەواشەبکەن بەناوی ئیسلامەوە.٢١٨). ئەو سەلەفیەتەی مەلەبەختیار وتەنی دەیەوی"مەزهەبەکەی بکات بە بەدیلی هەموو ڕێبازەکانیتر.٢٢٠)، ئەوسەلەفیەتەی بەڕێزیان مەلا بەختیار پێمان دەڵێت"هاوزەمان دوای ئەو گۆڕانکاریانەی دوای جەنگی سارد، دەبینین فۆندەمینتالیزم سەری هەڵداوەتەوە،رێبازی ئیسلامی سەلەفی سەری هەڵداوە،بۆئەوەی ئەو هەل و مەرجەتێک بدا.کەنەتوانین پێویستیەکانی دیموکراتی و پێویستیەکانی رێبازی زانستی و پێویستیەکانی چەسپاندنی دەوڵەت و یاساو کولتوری سەردەم بچەسپێنین..مەلا بەختیار پێمان دەڵێت ئەرکمان ئەوەیە بەشێوەیەکی بابەتی، بەشێوەیەکی لۆژیکی ڕێبازی زانستی و عەلمانیەت، دەوڵەتی لائیک و فەلسەفەی لائیک، وەک خۆی بڵاوبکەینەوەو میلەتەکەمانی پێ پەروەردە بکەین،زۆر بەئاگایانە، بە ووریایانە، بەو پەڕی ڕێزگرتن لەمەزهەبەکان و دینەکانی کوردستان، تعامول لەگەڵ مەسەلەکە بکەین، ئازادی ئەوان، دیموکراتی یەتی ئەوان، دابین بکەین، ئەمەی ئەیڵێین بەهیچ شێوەیەک کەباسی عەلمانیەت ئەکەین باسی کفرو لە ئایین هەڵگەڕانەوە ناکەین.٢١٣-٢١٤).ئینجا بەڕێزیان پێمان دەڵێت"دیموکراتی مافی چارەنووسی ئێمەی پێوە بەستراوەتەوە،ئەویش عەلمانیەتە.٢١٣). و "عەلمانیەت و دیموکراسیەت تەواوکەری یەکترین.٢٢٥)و "عەلمانیەت بنچینەیەکی تری سەرکەوتنی دیموکراسیەتە، زادەی گەشەکردنێتی. و کاتێک سیستەمێکی دیموکراسی ڕاستەقینە ئەچەسپێ لەووڵاتی ئێمە،کە حکومەتەکە علیمانی ڕاستەقینەبێ.٢٢٢)و "عەلمانیەت چەمکێکە، پێویستی شارستانی بەشەریەت هێناوێتی.٢١٩).
مەلا بەختیار پێمان دەڵێت"سیستەمی عەلمانی بە ئاسانی لەووڵاتی ئێمە سەقامگیر نابێ، زەمینەکانی بەدی هێنانی دیموکراتی جارێ لەووڵاتی ئێمە ماویەتی، بۆ ئێمەش ماویەتی وەکو کورد دیموکراتیەت و عەلمانیەت پرۆسەیەکی دورودرێژە.٢٢٤-٢٢٥)."ئەوروپای ڕۆژئاوا بە(٢٠٠)ساڵ شۆڕشی سەرمایەداری لەوێ سەرکەوتووە، تەواوی ئەرکەکانی دیموکراتی نەتەدی، ئێمە دەبێ چەندمان مابێ ئەرکەکانی دیموکراتی بەدی بێنین.. زۆرمان ماوە، زۆرمان ماوە!..زەمەنێک، هەوڵێکی زۆری ئەوێ بتوانین عەلمانیەت تێکەڵاو بە چەمکەکانی خۆمان، بەلۆژیک و ئەقڵ و بۆچونی خۆمان بکەین، زۆری ئەوێ ئەوە..٢٢٦)
وەلێ دەبێ ئومێد نەبین و کۆڵنەدەین و خەبات بکەین لەپێناو سیستەمێکی دیموکراتی عەلمانی و بەدیهێنانی ئەرکەکانی دیموکراتی و گەیشتن بە خەونی سەربەخۆبوون و ڕۆنانی کۆمەڵێکی تەواو دیموکرات و پرۆسەی بەدیموکراتیزەکردنی کۆمەڵ و، ئیش بۆ ئەوە بکەین"عەلمانیەت بکەین بە قەناعەتی ماددی، بەقەناعەتی لۆژیکی، بەقەناعەتی عەقڵانی ، بە قەناعەتی فەلسەفی لەژیانا،پێویستە ئەم تێکەڵاو به ژیانمان،بەحاڵمان،بەدەوڵەتمان، بەیاسامان،بەپەیوەندی سیاسی و گۆڕانی سیاسی، چۆنیەتی بەدی هێنانی ئازادی و دیموکراسیمان بکەین، لەبەر ئەوە زۆرمان ماوە لەو بارەوە، بۆیه هێشتا عەلمانیەت تەنها چەمکەکەیمان قەرزکردووەو ئەگەر سەیری کەین کەمو کوڕی زۆر وا لەڕێبازی عیلمانی و لەتەعامولی عیلمانی و جێ بەجێ کردنی عیلمانی، لەتەفاعولی عیلمانی لەگەڵ کۆمەڵدا هەیه..هەرئەمەشە لەلایەکەوە هێشتا ژێر دەستەبین، لەلایەکی دیکەوە گەشەکردنی کۆمەڵایەتی سروشتی مان، چینەکانمان قاڵبی خۆیان وەرنەگرتووە.٢١٢-٢١٣)و
ئینجا
مەلا بەختیار پێمان دەڵێت دەبێ چیتر "دیموکراتیەت بکرێت بە ئامانجێکی روون.١٧١). و لەو بارەوە پێمان دەڵێت "حیزبە دیموکراسی و عەلمانیەکان دەبێ لەبەرنامەو بڕیارەکانیاندا، دیموکراسیەت و عەلمانیەت و مەدەنیەت، پێکڕا بکەنە ئامانجێکی بەرجەستەکراوی دورونزیکیان.بەداخەوە ،تائێستا زۆربەی حیزبە سیاسیەکان ئەم پرنسیپانەیان رەچاونەکردووە. تەنانەت لەبەرنامەی هیچ حیزبێکی عەلمانی کوردستانیدا، ئامانجی عەلمانی بەراشکاوی باسنەکراوە،لەکاتێکدا حیزبەکانی ئیسلامی سیاسی ئامانجی دورو نزیکی خۆیان بەراشکاوی لەبەرنامەکانیاندا پەسەند کردووە.٢٠).
لەکۆتاییدا بەڕێز مەلا بەختیار لە"دیموکراسی دوای جەنگی سارد"دا پێمان دەڵێت هێشتا "قەیرانی تێگەیشتن و تێگەیاندی دیموکراسی لێرە هەیه، قەیرانی کولتووری دیموکراسی و روناکبیری دیموکراسی و نەریتی دیموکراسی هەیە.ئەمەش گەورەترین کێشەیە.١٧). و پێمان دەڵێ دەبێ ئاگاداربین" کورد نزیکەی سەدەیەکە باجی نەبوونی دیموکراسی بەقوربانی دانی سەدان هەزار کەس و کاوڵکردنی روبەرێکی فراوانی کوردستان، دەدا، گەرچی سەربەخۆیی نەهێناوەتە دی، بەڵام لەو سەدەیەدا سەروەری مانی خۆی پاراستووە، ئیدی لەمەودوا دەبێ ئامادەبێ باجی بەدیهێنانی دیموکراسیش بدا.چەند داگیرکەران بەنەسەلماندنی مافه دیموکراسیەکانمان و بەدرێژەکێشانی داگیرکردنمان، زیانیان لێداوین. دەبێ وریابین بەسیاسەتی خۆپارێزی بەربەرەکانێ نەکردنی کۆنەپارێزی، لەدەورانێکی دیکەی ژیاندا، بەهۆی باش جێ بەجێ نەکردنی تەواوی ئەرکەکانی دیموکراسیەوە، بەئەندازەی زیانی داگیرکەران، زیان بەخۆمان ئەگەیەنین،ئەو دژە دیموکراسیانەی لەم هەل و مەرجەدا، ناتوانن لەوە زیاتر توندتربن، هەل و مەرجی دیکە دێتە پێشەوە بەچاکەی ئێستامان لەگەڵ ناکەن، بەڵکو بەمەرامی خۆیانمان لەگەڵا دەکەن.بۆیە هەرخەمساردیەک، بێ بێباکیەک بەرامبەر دژو دوژمنانی دیموکراسی، نەک هەر کاروانی پێشکەوتن و گۆڕانکاریەکانمان دوا دەخا، بگرە رەنگە هەل و مەرج وای لێ بێ دوچاری کارەساتیشمان بکات.١٨).و "بەڕاستی ئەگەر عیلمی و عیلمانی نەبین، دیموکراتی نەبین،شارستانی نەبین و بیر لەوە نەکەینەوە ئازادی ئینسان و پێشکەوتن لەکۆمەڵ و دەوڵەتی یاسا بچەسپێنین، ئەم سەرکەوتنانە لەکیسمان ئەچن، کە لەکیسیشمان چوو ئیتر نەفرەتی مێژوو ئێستاو پاشەڕۆژیشمان لێ ئەکرێ.٢١٧-٢١٨) بۆیە پێشەوەی کارلەکاربترازێ و گەستنی پەنجەی پەشیمانی دادمان نەدات و بۆ ڕزگاربوون لەوکارەسات و ئەگەره نەخوازراوە. مەلا بەختیار پێمان دەڵێت دواجار جگە لە بەکولتور کردنی دیموکراسی و بەنەریت کردنی دیموکراسی و پێڕەویکردن لەدیموکراسیەت ، هێچ ڕێگەیەکی باشترو هیچ چارەسەرێکی گونجاوترو سیستەمێکی چاتر نییە بۆ بەڕێوەبردنی ژیان و "دیموکراسی وەکو پرنسپێکی کۆمەڵایەتی و پێویستیەکی سیاسی، جگە لەبەدیهێنانی باشترین سیستەمی سیاس بەشەریەت و ئازادیەکانی تاک و کۆی کۆمەڵ، چ زیانێکی هەیه ئەگەر لەناو گەلانی دیکەدا، بەپێی تایبەتمەندێتی گەلان، دوور لەچاولێکەری، جێ بەجێ بکرێت؟.١٢). و بەو جێبەجێکردنەی دیموکراسیش "بۆ ئەوەی رەوڕەوەی بەرەو پێشەوەچوونی کۆمەڵ دینامیکیەتی خۆی، پێشخستنی خۆی، بەردەوام بێ وشارستانیەتی ئەو میلەتە، پێویستی یە مادی، ئابوری، سیاسی، رۆشنبیری و سایکۆلۆجیەکانی ئەو میلەتە بەردەوام و بەرەوپێشەوەبڕوات.١٦٢).