كێشە ئابووری و سیاسییەكانی ڤەنزوێلا
دوای ئەوەی لە كۆتاییەكانی مانگی رابردوو وڵاتێكی تاڕادەیەك گۆشەگیر لە باكوری ئەمریكای باشورەوە، بەهۆی سیاسەتە دژەكانی چەندین ساڵەی بە میرات بەجێماو لەلایەن (هۆگۆ چاڤێز) سەرۆكی كۆچكردووی پێشووتری وڵاتی ڤەنزوێلا بەرامبەر بە ئایدیاو سیاسەتی ئابووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانانی دراوسێی ئەو وڵاتەو جیهان، كە ئێستاشی لەگەڵدابێ (نیكۆلاس مادۆرۆ)ی تەمەن (56) ساڵ سەرۆكی جێنشین و هاوفكری (چاڤێز) كە لەدوای ساڵی (2013) دەسەڵاتی لەو وڵاتەدا گرتۆتەدەست درێژە پێدەری هەمان سیاسەتی پێشووترە. واتە دوبارە دژایەتی و دوورە پەرێز وەستانی بەرامبەر بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانانی هەڵبژاردووە.
رووداوە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتە وایكردووە، كە دوبارە سەرنجی جیهان بەلای خۆیدا رابكێشێت. لەدوای خۆپیشاندانە چەند ملیۆنییەكەی لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆن لە شاری (كاراكاس)ی پایتەختی ئەو وڵاتە، دواتر سەركردەی ئۆپۆزسیۆن (خوان گادیۆ) وەك سەرۆكی نوێ خۆی ناساند، هەرچەندە سەرۆكی دەسەڵاتی یاسادان (ئەنجومەنی نیشتمانی)ەو كە زۆرترین كورسیان لە ئەنجومەنەكە هەیە. بەڵام هەر زوو (مادۆرۆ) ئەوەی رەتكردەوە كە دەستلەكاربكێشێتەوە. هەرچەندە وڵاتانی (ئەمریكا، بەڕازیل، ئەرجەنتین، كۆڵۆمبیا، ئیكوادۆر، پاراگوای، پیرۆ، چیلی، كۆستاریكا، گواتیمالا، كەنەدا، بەریتانیا، فەرەنسا) فشارەكانیان بۆسەر (مادۆرۆ) زیاتركردووەو بەڕەسمی نایناسێنن، هەروەها یەكێتی ئەوروپاش ماوەی (۸) رۆژی وەك مۆڵەت دیاریكردبوو بۆ هەڵبژاردنێكی دیموكراسی و ئازاد لەو وڵاتەدا، ئەوكاتە تێپەڕی و ئەوانیش (خوان گادیۆ) وەك سەرۆكی ئەو وڵاتە بەڕەسمی دەناسن. لەلایەكی ترەوە وڵاتانی (رووسیا، چین، ئێران، توركیا، سوریا، كوبا، پۆلیڤیا، مەكسیك) لەگەڵ سەرۆكی ئێستادا (نیكۆلاس مادۆرۆ)ن، بە سەرۆكی شەرعی و دەستووری ئەو وڵاتەی دەناسێنن. واتە جیهان بۆتە دووبەرە، بۆئەوەی مامەڵە لەگەڵ یەكێك لەو دوو سەرۆكەدا بكەن.
_ كێشەی ئابووری ڤەنزوێلا ...
ڤەنزوێلا، بەهۆی سیاسەتە ئابوورییە هەڵەكانی (هۆگۆچاڤێز)ی سەرۆكی پێشوو، بۆ رازیكردنی دەنگدەرانی لە ناوەوەی وڵات خەڵكێكی بێشووماری لە كەرتی حكومیدا دامەزراند، لەلایەكی ترەوە بۆ رازیكردنی وڵاتە سۆسیالیستەكانی جیهان یارمەتی و كۆمەكی زۆری پێشكەش دەكردن و هاوردەی ناپێویستی دەستی كاری دەرەوەی دەكرد، بەتایبەت لەو ساڵانەی كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە ئاستێكی زۆر بەرزدابوو، هەروەها ئەو سەرۆكە هەستا بەدەست خستنە نێو هەموو كایەكانی ئابووری تا سیستمی ئیشتراكی بە تەواوی رەنگبداتەوە لەو وڵاتەدا. بەڵام ئەم سیاسەتە هەرچەندە ماوەیەكی كورت خۆشبەختی بۆ هاووڵاتیانی هێنا، بەڵام لەرووی لە درێژمەوداوە نەهامەتی لەدوای خۆی بۆ جێهێشتوون، بەتایبەت لەوكاتەی كە نرخی نەوت دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیووە، لەبەرئەوەی زیاتر لە (80%) داهاتی ئەو وڵاتە لە ناردنە دەرەوەو بەرهەمهێنانی نەوت دەستی دەكەوێت. لەكاتێكدا بە چوارهەمین وڵاتی بەرهەمهێنانی نەوتی جیهانی دادەنرێت. لەگەڵ ئەوەشدا خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوتە لە جیهاندا، هەروەها خاوەنی دووهەم یەدەگی زێرە لە جیهاندا، هەشتەمین وڵاتە لە یەدەگی غازی سروشتییە لەسەر ئاستی جیهان، خاوەنی سێیەم گەورەترین بەرهەمهێنانی خەڵوزە لەسەر ئاستی جیهان. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم وڵاتە لە ئێستادا رێژەی قەرزە دەرەكییەكانی نزیكەی (۱۵۰) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە. رێژەی هاڵاوسان نزیكەی (20%)، رێژەی پاشەكەوتی ئابووری (18%) دەبێت، رێژەی هەژاری لەو وڵاتەدا بەپێی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی (70%) زیاتری هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە لەژێر هێڵی هەژارییەوەن. بە جۆرێك هەر دە كەسێك پێنجیان بە برسێتی دەخەوێت، هەروەها دراوی نیشتمانی ڤەنزوێلا (بۆلیڤەر) لە ساڵی (۲۰۱۷) بەهاكەی لە (141%) دابەزی، لە ساڵی (۲۰۱۸) دەسەڵاتی جێبەجێكردن پەنای بۆ دەركردنی پارەی نوێ برد، كە توانی پێنج سفر لە سفرەكانی پارەكەی لاببات، بەڵام كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەكرد لەوەی بەهای دراوەكەیان بهێننەوە جێگەی شیاوی خۆی.سەرباری ئەوانە وەزارەتی گەنجینەی ئەریكا گەمارۆی خستەسەر هەناردەكردنی نەوتی ئەو وڵاتە، دەستی گرتووە بەسەر نزیكەی (7) ملیار دۆلاردا كەنایەوێت (مادۆرۆ) خەرجی بكات. هەروەك چۆن بەریتانیا دەستی گرتووە بەسەر بڕێكی زۆری زێڕی ئەو وڵاتە تا (گادیۆ) بتوانێت مامەڵەی پێوە بكات. واتە ئەم هۆكارە وایانكردووە، كە هاووڵاتیان ناڕەزاییان هەبێ بەرامبەر سیاسەتی ئابووری و سیاسی و حكومدارێتی لەو وڵاتەدا، كە ئێستا لە رووخان نزیكبۆتەوە.
_ هۆكارە سیاسییەكانی ڤەنزوێلا ...
جیالەوەی كە ئۆپۆزسیۆن و بەشی زۆرینەی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتە لەگەڵ ئەوەدا نین دوبارە (مادۆرۆ) سەرۆكایەتی خولێكی (6)ساڵەی ئەو وڵاتە بكاتەوە، لەلایەكی ترەوە زۆرینەی كورسییەكانی دەسەڵاتی یاسادانان (ئەنجومەنی نیشتمانی) بەدەستەوەیەو لە هەل دەگەڕێت، تابتوانێت بەشێوەیەك لە شێوەكان دەسەڵات بگرێتە دەست، بەڵام فاكتەرە دەرەكییەكان بەتایبەت فشارەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئەو وڵاتە لەدوای ساڵی (1999) ئامادەگی هەبووە، بەتایبەت كە پارتێكی سۆسیالیستی لەو وڵاتەدا لە دەسەڵاتەدا، چونكە (مادۆرۆ) بە دۆستێكی نزیكی رووسیاو ئێران و وڵاتانی نەیاری سیاسەتی ئەمریكا هەژمار دەكرێت. ئەوە جیالەوەی ئەمریكا دەیەوێت دیوی پشتەوەی هەمیشەی دۆستەكانی بن، ئارامی و ئاسایشی هەمیشەیی هەبێت. چونكە نایەوێت كوبایەكی تری سەردەمی جەنگ سارد لەناوچەی هەردوو ئەمریكای باكورو باشور دروست ببێتەوە، هەروەها وەك بەشێك لە چاودێرانی سیاسی پێیانوایە كە ئەمریكا ئەم رووداوانە بۆ پەردەپۆشكردنی كێشە ناوخۆییەكان دروست دەكات، تا میدیاو رای گشتی سەرنجیان لەسەر بابەتە ناوخۆییەكان كەمببێتەوە، بەتایبەت كە مەیلی (ترامپ) بۆ دوبارە خۆكاندیدكردنەوەی هەیە، یان نەخێر بۆ ئەوەیە كە ئەو دەستلەكاركێشاەوەی بەرپرسە باڵایانەی ئەو وڵاتە گرنگی زۆری پێ نەدرێت. یاخود ئەو دەنگنەدانەی كۆنگرێس لەسەر تێچووی دیواری نێوان ئەمریكاو مەكسیك كە نزیكەی (5.700) ملیارو حەوت سەد ملیۆن دۆلار تێچوویەتی، یان نەخێر دەیەوێت بە جیهان بڵێ ئەوە سیاسەتی دەرەوەی منە، كە دەتوانم بە جەنگە ئابوورییەكان وڵاتانی دژ بهێنمە لێواری رووخان، سەرباری ئەمانەش دەوترێت بۆ شاردنەوەی شكستەكانی ئەمریكایە هەر لە رووداو جەنگەكانی عێراق و ئەفغانستان و سوریاو هەرێمی (قرم) لە ئۆكرانیاو بگرە ئەو رۆڵ و كاریگەرییە لاوازەی كە لە بەهاری عەرەبی هەیبووە، تا دواترینیان كە وەك دەردەكەوێ بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپا لەگەڵ دانوساندنن لەگەڵ ئێران نەك گەمارۆی تازەو جەنگ. لەلایەكی ترەوە وەك روونە ئەمریكا هەمیشە بانگەشەی دیموكراسی دەكات، بۆیە زەحمەتە پشتوانی وڵاتێكی دیكتاتۆرییەت بكات. یان وڵاتێك بكات هەمیشە لەپرسە دژەكانی ئەمریكا بێت، دۆستایەتی نەیارەكانی بكاو بگرە بەجۆرێك لە جۆرەكان هاوكارو پشتیوانیان بێت. جیالەوەش لەوانەیە ئەمریكا بیەوێت دوا دیمەنی دیوارێكی تری بەرلینی سیستمی سۆسیالیستی ببینێت. تا هەیمەنەی تەواوەتی بەسەر ئەمریكای باشوریشدا بكات .
_ دەستوەردانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بارودۆخی نێوخۆی ڤەنزوێلا ...
وەك شارەزایانی یاسای نێودەڵەتی دەڵێن: "ڕۆژ بە ڕۆژ بابەتە ناوخۆییەكان، بۆ مەمەڵەكردنیان لەگەڵ یاسای ناوخۆیی رووبەری بەرتەسك دەبێتەوە، چونكە هەر بابەتێكی ناوخۆیی كە ئاسایشی و ئاشتی نێودەوڵەتی بخاتە مەترسسیەوە، گەر بابەتەكەش پەیوەندیداربێت بە ناوخۆیی وڵاتێكەیشەوە، مادام هەڕەشەو مەترسییە لەسەر ئاستی جیهان دروست دەكات. ئەوا پێویست دەكات لە چوارچێوەی بابەت و یاساكانی نێودەوڵەتییەوە تەماشایی بابەتە بكرێت". بۆیە سیستمی سیاسەتی نێودەڵەتی لە ئێستادا بەجۆرێك لە جۆرەكان دەیەوێ سیستمە دیكتاتۆریەت و تۆتالیتارییەكان ئەوەندەی بتوانی وردە وردە بنەبڕیان بكات. تا جیهان ئاشتی و ئارامی بەخۆیەوە ببینێت. واتە هەر هەوڵێك هاتەپێش لە دەست نەدەرێت. واتە دەكرێ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەت ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەپێی مادەكانی شەش و حەوت دەستوەردان بكات، لەسەر سیستمی حكومداریەتی ئەو دەوڵەتانەی كە پێشێلكاری بەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ و ئازادی و یەكسانی دەكەن، واتە بەجدی بێتە سەرخەت تا پلانەكانی تاكڕەوێتی و لە هیچ وڵاتێكدا نەیەتەدی، راستە گەر بوترێت جیاكاری لەنێوان دەوڵەتەتاندا هەیە، بەڵام ئەمە لەئێستادا پڕنسیپە بۆ كاركردن و زەنگێكیشە بۆ دەوڵەتان تا خۆیان بگونجێنن لەگەڵ سیستمی دیموكراسی و پێكەوە ژیانی نەتەوەكان و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ، ئەمەش لە راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكاندا كە پێشكەشی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكرێت دەنگدانەوەو رەنگدانەوەی خۆی لەسەر سیاسەتی وڵاتان دروست دەكات. واتە حساباتی تایبەتی بۆ دەكرێت.
لە لایەكی ترەوە وڵاتی ڤەنزوێلا، لەبەرئەوەی یەكێكە لە وڵاتە سەرەكییەكانی بەرهەمهێنانی نەوت، لەو وڵاتانەیە كە لە ساڵی (1960) (رێكخراوی ئۆپێك)ی بەرهەمهێنانی نەوت، لەسەر پێشنیاری عێراق دروستی دەكەن. خاوەنی (21%) یەدەگی نەوتی جیهانە. بۆیە ئەمانە فاكتری بەهێزن، تا هەر كێشەیەك لەو وڵاتە دروست ببێت، ببێتە هۆكاری ئەوەی كە ئارامی و ئاشتی جیهان لەرووی ئابووری و سیاسیەوە تێكبچێت، جیالەوەی كە ژمارەی كۆچ لەو وڵاتە بۆ دەرەوەی سنورەكانی دوو ملیۆن هاووڵاتی تێپەڕاندووە. بۆیە وەك دەبینین و دەبیستین هەموو جیهان بە رووداوەكانی ڤەنزوێلاوە سەرقاڵە، هەر ئەم هۆكارانە وادەكەن كە كێشەكە لە بابەتێكی نێوخۆییەوە ببێتە بابەتێكی نێودەوڵەتی و بە یاساكانی نێودەوڵەتی مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، گەر بە زووترین كات چارەسەر نەكرێت.
ڤەنزوێلا :
_ ڤەنزوێلا دەكەوێتە باكوری ئەمەریكای باشورەوە.
_ چواردەوری بە هەریەكە لە وڵاتانی (بەڕزیل، كۆڵۆمبیا، غویانە، زەریای ئەتڵەسی باكور) دەورە دراوە.
_ شاری (كاراكاس) پایتەختی ئەو وڵاتەیە .
_ ژمارەی دانیشتوانەكەی بەپێی ئاماری ساڵی (2002) نزیكەی (25) ملیۆن كەسن.
_ زمانی رەسمی ئیسپانییە .
_ لەرووی ئایینەوە (96%) پەیڕەوی ئاینی مەسیحی (كاسۆلیك)ی دەكەن.
_ دراوی نیشتمانی (بۆلیڤەر)ە.
_ ئەندامی رێكخراوی (ئۆپێك)ی بەرهەمهێنانی نەوتی جیهانییە.