دۆخی كوردستان‌و خەباتی مەدەنی
چەند رۆژێك بوو، خۆپیشاندان سەریهەڵدایەوە. هەڵبەتە، خۆپیشاندان وەكو مافێكی دیموكراسی، لەچوارچێوەی یاسا، رەوایەو بەشێكیشە لە مافە مەدەنیەكان. بەڵام دۆخی خۆپیشاندان، هاوكات، شێوازی خۆپیشاندان، كاریگەرییان زۆرە لەسەر بەدیهێنانی مافە مەدەنیەكان. لێرەدا، بە ئاوڕدانەوە لەخەباتی مەدەنی‌و دۆخی كوردستان، روانگەیەك دەخەینەڕوو..
دۆخی كوردستان، دابڕاو نیە لە دۆخی ناوچەكەو عێراق. دۆخی ناوچەكە، لەهەموو بارێكەوە، نە سەقامگیرەو نە دڵنیایی دەستەبەری مافە دیموكراسیەكانیش لەئارادایە. ناوچەكە، بەڵكو جیهانیش، دوچاری مەترسی چاوەڕوانكراو و چاوەڕواننەكراو بوون. عێراق، هیچ پێكهاتەیەكی لەئایندەی خۆی دڵنیا نییە. تەنانەت هێزەكانی شیعەش لەنێو خۆیاندا، ناتوانن لە هەڵدانەوەی رۆژژمێری مانگێكی تری خۆیان دڵنیا بن. نێوان سونەو شیعە لە لێواری تەقینەوەیەكی تردایە. كوردستان‌و بەغداد، هێشتا نێوانیان لەكۆڵانێكی داخراودایە. لەدۆخێكی ئاوادا، هەرێمی كوردستان، دەوڵەتێكی سەربەخۆ نییە، هەتا دەستەبەری یاسایی‌و پارسەنگی ئابوری لەناوەندە سیاسی‌و ئابوریەكانی جیهاندا هەبێت. بۆیە، هەم حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و هەم خەڵكی كوردستان، مەحكومی دۆخە گشتییەكەی ناوچەكەو عێراقن. بەڵكو زیانی زۆرتریشیان پێگەیشتووە.
دۆخی كوردستان، تەنها پەیوەندی بە سیستەمی حوكمڕانییەوە نییە. كە لەراستیدا، كۆی سیستەمە حوكمڕانییەكانی كوردستان لەدوای راپەڕینەوەی هەتا ئێستا، بەتایبەتی، لەدوای سەرخستنی دانوستانی نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئینجا لەدوای روخانی سەدامەوە، هەر كابینەیەك لە قۆناغی خۆیدا، ئۆباڵی كەمی ئەم تەنگوچەڵەمەو قەیرانە ئابوریانەی، لەئەستۆ نییە. من داوا دەكەم، پەرلەمانی كوردستان، كەشفی حساباتی سەرفكردنی سەرۆكوەزیرەكانی حكومەتەكانی هەرێمی كوردستان‌و دەركردنی بڕیارە ئابوریەكانیان، بۆ رای گشتی ئاشكرا بكەن. هەتا گەلەكەمان بزانێ، سەرچاوەی راستەقینەی قەیرانە ئابوریەكان دەگەڕێنەوە بۆ چ سەردەمێك؟! با بپرسین:
-بۆچی لەوپەڕی بوژانەوەی ئابوری كوردستاندا، هەنگاوی كەم لە كابینەكانی حكومەت، بۆ ژێرخانی ئابوری كوردستان، نراوە؟
-بە چ پێوەرێكی ئابوری، كابینەكانی كوردستان، بیست بەرامبەر زیاتری پێویستیەكانی كوردستان، فەرمانبەریان دامەزراندووە؟
-تەخشان‌و پەخشانكردنی ئەرزو، نەبونی سیستەمێكی هاوچەرخی نیشتەجێبونی خەڵك، هۆیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كام كابینە؟
-مۆڵەتی بێ باج، یان باجی كەم، بەم هەموو كۆمپانیایە، كە سەدان بەرامبەر قازانجیان كردووە، خزمەتگوزاری جادەوبان‌و كارەباكانیشیان لەسەر حكومەت بووە، كام كابینە لێی بەرپرسیارە؟
-شكستی سیستەمی باج لەكوردستاندا، كە نزمترین ئاستی باجە لەدنیادا، لە كابینەكانی رابوردودا چۆن ئاڵوگۆڕی لەبەرژەوەندی هاوڵاتی تێدا نەكراوە؟
-دواكەوتویی سیستەمی بانك‌و، نەبونی متمانەی هاوڵاتی‌و كۆمپانیاكان بە بانقەكان، تەنانەت سات‌و سەوداكردن بە پارەو دراو، هەروەك زەمانی پاشایەتی، كەی لەگەل ئەم سەردەمە دەگونجێ؟
-سەرفكردنی پاشەكەوتی خەڵك لەبانقەكان‌و خاڵیكردنی بانقەكان لە پارەی كۆمپانیاكان، كە ملیارەها دۆلار بووەو مەترسیدارترین بڕیاری ئابوریشە، لەسەر ئابوری وڵاتێك، چۆن سەرفكراوە؟
-رێگادان بە هێنانی سەدان هەزار ئۆتۆمبێل، بەكەمترین باج، بەبێ حسابكردن بۆ ژینگە، بۆ جادەوبان، تەنانەت بۆ مۆڵەتی شۆفێریی تۆكمە، چۆن رێگەی پێدراوە؟
-نەبونی كاریگەریی وەزارەتی پلاندانان‌و نەبونی پلانی ستراتیژیی بوژانەوەی ئابوری، دوای (25 ساڵ) چۆن تێپەریوە؟
-ئاستی نزمی زانستیی زۆربەی زانكۆكانی كوردستان، كە لەریزبەندی هەزارەمین زانكۆكانی جیهاندان، چ كاریگەرییەكی ترسناكی لەسەر پێگەیشتن‌و تێگەیشتنی نەوەكان، هەبووە؟
-نەبونی نەخشەی (نشونما- تنمیە) كە ئێستا گرنگترین ئامانجی وڵاتە پێشكەوتوەكانی دنیایە، بۆچی‌و بۆ كام كابینە دەگەڕێتەوە؟
-چاودێرینەكردنی بازاڕی ئازاد‌و تەشەنەسەندن‌و ساغكردنەوەی شمەكی بەسەرچوو، لە دەوڵەتانی دەوروبەرەوە، بۆ چارەسەر ناكرێ؟
-گەندەڵی، بەرتیلخۆری، مشەخۆری، بونی كەسانی ناشایستە لەشوێنی شایستە، چاوپۆشین لە دیاردە دزێوە ئابوریەكان، چ مەرامێكی بەدواوەیە؟
-نەبونی ستراتیژێكی هەمەلایەنە بۆ میكانیزمەكردنی كشتوكاڵ‌و كارگەكانی بەروبومی كشتوكاڵ‌و ئاژەڵدارێتی، چەند زیانبەخش بووە بۆ پاشكۆیەتی ئابوری كوردستان؟
تەواوی ئەو كێشانە، لەئەستۆی كۆی حكومەتەكانی كوردستانە. بۆیە، گەلەمان مافی خۆیەتی، بیر لە گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی‌و بیر لە دەستوری هەمیشەیی‌و، بیر لە پەرلەمانێكی كاراتر بكاتەوە.
نكوڵیكردن لە پێویستیی سیستەمێكی هاوچەرخ‌و دانانی بناغەیەكی راستەقینەی ژێرخانی ئابوری‌و سەروەریی یاسا، دور لە دەستێوەردان، نكوڵیكردنە لە راستییە هەرە چارەنوسسازەكانی ئێستای كوردستان.
حزبە سیاسیەكانی كوردستان، بەتایبەتی ئەوانەی شاخ‌و شار، درێغییان نەكرد لە قوربانیدان، لە سەرخستنی راپەڕین‌و دامەزراندنی حكومەت‌و پەرلەمان‌و دەستكەوتگەلێكی زۆریش، بەڵام، لە دانانی بناغەی ژێرخانی ئابوری‌و سیستەمێكی گونجاو لەگەڵ جیهانگیریی، كەمتەرخەم بوون. گەلەكەمان مافی خۆیەتی بەچاوی رەخنەوە سەیری ئەم كەمتەرخەمییە هەرە زیانبەخشە بكات. هەقیشە، پسپۆڕان‌و شارەزایانی بواری ئابوری‌و یاسایی‌و سیستەمی حوكمڕانیی‌و كارگێریی، خاوەن قسەی یەكەم بن بۆئەوەی بە رەخنەی بونیاتنەرانەیان، چیكە رێگە نەدەن، دۆخی كوردستان وەكو ساڵانی لەمەوبەر تێپەڕێ.
بەداخەوە، لەچارەكە سەدەی رابوردودا، وەكو پێویست، نەوەی شۆڕشگێڕ، نەمانتوانی بەدەستكەوتی هاوچەرخ، لە سیستەمی پەروەردە، لە سیستەمی حوكمڕانیی‌و لە گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و لە دڵنیایی دەرونیی، نەوەی نوێ باشتر ئامادە بكەین بۆ درێژەپێدانی بەرپرسیارێتی مێژووییان. كە پێمانوایە ئەمە گەورەترین كێشەیە، بۆ لێكتێنەگەیشتن لەنێوان نەوەی ئێستاو نەوەی رابوردوو. بەڵكو لەنێوان حكومەت‌و نەوەی نوێدا.
ئەم راستییانەی باسمانكردن، مەخابن، كەوتنە هەلومەرجێكەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرەڕای ئەو هەموو گۆڕانكاری‌و دەستكەوتە گەورانەی بەدەستیهێناون، بەڵام، قەیرانی ئابوری‌و قەیرانی سیاسی، لەماوەیەكی كورتدا، كاردانەوەیەكی فراوانی بۆ حكومەتی هەرێم‌و حزبە سیاسیەكان، خوڵقاند. هەڵبەتە، لەئەنجامی ئەم هەموو كێشانەدا، سەرهەڵدانی خەباتی مەدەنی‌و داكۆكیكردن لە مافە پیشەییەكان، روداوی نامۆ نین بە دۆخەكە. بەڵكو هەموو ئەو كێشانەی دەیانبینین، سەرەڕای خراپیی دۆخە سیاسیەكەی دەوروبەرمان، هەندێك جار دوور لە ئیرادە، تەنانەت دوور لە هۆشیاری خەباتی مەدەنیش، دەگەنە رادەی تەقینەوە. تەقینەوەی روداوەكان، بەرەو خۆپیشاندان، مایەی سەرسوڕمان نین. ئەوەی ئەم خەبات رەوایە، دوچاری كێشمەكێش دەكات، دوو راستیی تاڵن:
یەكەمیان: هەڵچونی بێڕادەی توێژێكی نەوەی نوێیە، بۆ ئەنجامدانی تاوان بەرامبەر بە دام‌ودەزگا حكومی‌و حزبیەكان.
دووەمیان: كاریگەریی نەخشەی ژێربەژێری، دوژمنانی ئەزمونەكەمان‌و دەستكێشەكانیەتی، لەناو خەڵكی خەباتگێڕی مەدەنیخوازدا.
مایەی شانازییەكی گەورەیە، كە مامۆستایان‌و مامۆستایانی ناڕازی‌و مەدەنیخوازەكانی گەرمیان‌و هەزاران فەرمانبەرو لاوی نەوەی نوێ، لە سلێمانی، هەڵەبجە، رانیە، قەڵادزێ، كۆیە، كەلار، كفری، دەربەندیخان، تەق تەق، پیرەمەگرون و ناوچەكانی دیكەش، زوو تێگەیشتن، خۆپیشاندانی مەدەنی، بە چ مەرامێكی نەخوازراو، بەرەو توندوتیژیی برا. بۆیە خۆیان دورخستەوە، لەو ئاگرەی بۆ تێكەڵكردنی ئاراستە مەدەنی‌و ئاژاوەگێڕیی، هێنرایە ئاراوە.
لەكۆتاییدا، جەختدەكەینەوە، خەباتی مەدەنی، ئەرك‌و مافە. مافە چونكە ژیان بەبێ مەدەنیەت گەڕانەوەیە بۆ سەردەمی دواكەوتویی. ئەركیشە لەبەرئەوەی لە وڵاتی دواكەوتودا، مەدەنیەت‌و دیموكراسی، لێكدانابڕێن. بۆیە، لەرابردوودا، لەئێستاو لەئایندەشدا، هەموو جۆرە خەباتێكی مەدەنی، یان خەباتی پیشەیی چین‌و توێژەكان، بە یەكێك لە جوانترین دیاردەكانی دیموكراسی زانراوەو دەزانرێت. هەر حكومەت‌و حزبێك، باوەڕی رەهای بە خەباتی مەدەنی نەبێت، لەگەڵ دیموكراسیدا، نەك راستگۆ نییە، بەڵكو دەبێتە دیكتاتۆریش. بەڵام زۆریش گرنگە، خەباتی مەدەنی، جیابكرێتەوە لە رەوتی توندوتیژیی‌و ئاژاوەگێڕیی.
لەمێژووی كۆمۆنەی پاریسەوە (1871) هەتا دەگاتە شۆڕشی ئۆكۆتۆبەر (1917) هەتا دەگاتە بەناو شۆڕشی رۆشنبیری چین (1966-1967)و هەتا شۆڕشی خوێندكارانی فەرەنسا (1967-1971) با بیگەیەنینە ئەم بەناو بەهاری عەرەبییەش، تەنانەت تێكەڵكردنی توندویژی بە راپەڕینی مەدەنی فەلەستین، یان ئاوێتەكردنی راپەڕین‌و ناڕەزایەتیەكان بە خەباتی چەكداری، هەموو ئەو ئەزمونانە دەیسەلمێنن، توندوتیژی‌و جاروبار ئاژاوەگێڕیی، خەباتی مەدەنی‌و راپەڕین، یان هەر ئامانجێكی تری دیموكراسی‌و سۆسیالیزم، دوچاری جەزرەبەی كوشندە دەكەن.
پێمانوایە، ئەزمونی دیموكراسی كوردستان، لەمنداڵدانی خۆیدا، بزوتنەوەی مەدەنی، باشتر دەهێنایەبەرهەم، ئەگەر بەشێنەیی، خەباتی سەندیكاو رێكخراوەكان‌و (NGO)كان، هەروەها راگەیاندنە ئازادە دیموكراتەكان، هاوكات خۆپیشاندان‌و ناڕەزاییەكان، لەگەڵ گۆڕانكاریەكاندا قۆناغ بەقۆناغ فشاریان فراوان‌و كارلێكیان بكردایە. بەڵام هەموو ئەو رەوتە فەلسەفی‌و ئایدیۆلۆژی‌و عەقیدەو هەوڵە توندڕەوەكانی شەقام، لەژێر هەر پەردەو پاساوێك بوبێ، خەباتی مەدەنییان نەك پێشنەخست، بەڵكو زیانیشیان پێگەیاند. هەروەكو چۆن ئێستا، توێژەران‌و فەیلەسوفەكانی شۆڕشی خوێندكارانی فەرەنسا، هەروەها هی شۆڕشی رۆشنبیری چین، دانی پێدا دەنێن، كە نەك نەیانتوانی وەرچەرخانی مەدەنی‌و عەدالەت بەدیبێنن، بەڵكو جەزرەبەشیان لە بەدییهێنانی دا. ئومێدەواریشین، لەهەموو ئەم روداوانە، دەرسی ئەقڵانی وەرگرین‌و خەباتی مەدەنی بەرەو مەدەنیەتی راستەقینە، قوڵبكەینەوە.