گەشتێكی چەندرۆژە لە خانەقین
خانەقین، شارێك كە بە درێژایی مێژو بەحوكمی بارودۆخی ستراتیژیی جۆگرافیاوە لە بواری رێگەوبان و سەرچاوە سروشتیەكانی وەك نەوت، هەموكات جێگای سەرنجی هێزە كۆڵۆنیالیسمە جیهانیەكان و دەسەڵاتەكانی دەوروبەر بوە، هەمیشەش وەك سنوری نێوان دەسەڵاتەكان و ئیمپراتۆریەتەكان، ململانێیەكی زۆر لەمێژی هەتا ئێستا بەخۆیەوە بینیوە.
لە سەردانێكی چەند رۆژە بۆ شاری خانەقین، شارێك كە ٧٠٠ شەهیدی بۆ رزگاری و پاراستنی خاكی كوردستان بەخشیوە، شارێك كە لە كۆبانی هەتا كەركوك و دەگاتە جەلەولا و سەعدیە شوێنی گیانفدایی و قوربانیدانی دیار و بەرچاوە، شارێك كە كەمتر بزوتنەوەیەكی كوردی لە باشور هەیە، دەستی كەسایەتییەكی خانەقینی تێدا نەبێت. شارێك كە بە بەراورد لەگەڵ شارەكانی تری كوردستان، ئەگەر زیاتر خەباتی نەكردبێت، كەمتریشی نەكردوە.
لە سەردانێكی چەند رۆژە بۆ شاری خانەقین، بە كەمی قسەم دەكرد و زۆرتر هەوڵمدا ببینم و ببیستم!
ئەوەش دیتن و بیستنی هەڵوێست و قسە و باسی رۆژانە و ئیشوكاری خەڵكی ئاسایی خانەقین تا پێشمەرگە و راگەیاندنكار و هۆنەرمەندان و كۆمەڵێك لە لێپرسراوانی شارەكە.
لە دەرئەنجامی ئەمە، هەستم كرد تێگەیشتنی لێپرسراوانی شارەكە سەبارەت بە خانەقین، لەگەڵ چۆنیەتی تێگەیشتی خەڵكی شارەكەدا جیاوازە، ئەوەش ئەوەیە ماندوبونی زۆری بەشێك لە لێپرسراوانی شاری خانەقین كە لە نزیكەوە بینیم، چۆن رۆژ و شەویان بە یەكەوە لكاندوە و لە خەمی ئەوەدان كە بتوانن خانەقین لە زۆر مەترسی و هەڕەشەی تیرۆر و تێكدانی پێكەوەژیانی ئایینی و قەومی و كۆمەڵایەتی بپارێزن، تا فەلوجەیەكی تر بۆ عیراق و خورماتویەكی تر بۆ كوردستان و كارەساتێكی تری وەك شنگال رونەدات، لە بەرامبەریشدا ناڕەزایەتی زۆربەی خەڵكی شارەكەیە كە رەخنەیەكی زۆر لە سەر زمانیانە بۆ كەمی خزمەتگوزاری.
خەڵكێك كە دەڵێن بەهۆی كورد بونەوە لە لایەن بەغدا پشتگوێ خراون، بە مافی خۆیان دەزانن وەك سلێمانی و هەولێر لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە خزمەت بكرێن. چۆن باوەڕیان وایە، ئەگەر لە خەڵكی سلێمانی و شارەكانی هەرێمی كوردستان زیاتریان نەكردبێت، كەمتریشیان نەكردوە.
راستە خزمەتگوزاری لە خانەقین كەمبوە و مافی خۆیەتی لەوە زیاتری بۆ بكرێت، بەڵام ئەمری واقیع لە خانەقین چییە؟ ئایا خزمەتگوزاری تەنیا بە رازاندنەوەی شەقام و كۆڵانەكان و دروستكردنی مۆڵ و شوقەیە، ئەگەریش باسی كارەبا و ئاو بێت، ئەم كێشەیە تەنیا لە خانەقین نییەو كێشەیەكی گشتیە لە ئاستی عیراق و هەرێمی كوردستان، كە بە قائیمقام و لێپرسراوی مەڵبەند و نوێنەری پەرلەمانی خانەقین چارەسەر ناكرێت.
ناشكرێ ئەوەی كە كراوە هەموی زەڕبی سفر بكرێت و هیچ ئاماژەیەكی پێنەكرێت، بەپێی یاسا و قانونی عیراق، خانەقین بەشێك نییە لە هەرێمی كوردستان و سەر بە پارێزگای دیالەیە و دەبێ بڕیارەكانی دەوڵەتی ناوەندی و پارێزگای دیالە جێبەجی بكرێت، بەڵام سەرەڕای ئەمەش، دەبینین كە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی بە هەوڵی بێوچانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، چەندین پڕۆژەی خزمەتگوزارییان لەوێ جێبەجێ كردوە، لە بواری پەروەردەشەوە دەیان قوتابخانەو رێكخراوی مەدەنی لە بوارە جیاوازەكان و سەنتەری چالاكی هونەریی و زانكۆی بۆ ئەو شارە دابینكردوە، ئەمەش جگە لە دابینكردنی ئاسایش و ئارامیی ئەو شارە كە لە سەروی هەموی شتێكدایەو لەسەر دەست و گیانفدایی هێزەكانی پێشمەرگە و ئاسایش هاتۆتە دی. پرۆژەش بە یەك رۆژ و دو رۆژ ناكرێت، بەتایبەتی لەم كاتەدا كە قەیرانێكی گەورە بەرۆكی كوردستانی گرتوەو دەبێ بزانین خانەقین پێشتر چی بوەو لە دوای نەمانی رژێمی بەعس سەرلەنوێ بنیاتنرا، وەكو ئەوە بوە كە بتەوێ شارێكی نوێ بنیات بنێیت، ئەوەش لەو بارودۆخە نالەبار و مەترسیدارەدا كە ئاماژەم پێدا و زۆرتریش باسی دەكەم.
خانەقین لە دوای 2003وە دەیان كۆڵان و گەڕەكی بۆ زیاد كراوە. رێژەی دانیشتوانی خانەقین بەر لە نەمانی بەعس نزیكەی 30 هەزار بە كەمینە كورد بو دوای ئەوەش گەیشتە نزیكەی 200 هەزار كەس بە زۆرینە كورد و بەشێكی زۆر لەو كوردانەی خانەقین كە پێشتر بەهۆی سیاسەتی تەعریبەوە دورخرابونەوە گەڕێندرانەوە بۆ خانەقین و بە ئەمری مەكتەبی سیاسی "ی.ن.ك" 17 هەزار زەوییان بەسەردا دابەشكراو لە دوای پرۆسەی ئازادی تائێستەش زیاتر لە 30 هەزار خانو لە خانەقین دروستكراوە. بەشێكی زۆریش لەو عەرەبانە كە بەهۆی سیاسەتی تەعریبەوە لە لەلایەن رژێمی بەعس لەو ناوچەیە جێگیركرابون، لەو شارە دەركران و چونەوە شوێن‌و موڵكی خۆیان. یان دامەزراندنی 10 هەزار كارمەند لە سەر هەرێمی كوردستان.
پەیڕەوكردنی ئەم تاكتیك و ستراتیژیانە، بەپێی ئەو شتانە كە بیستومە بە چاودێری مەلا بەختیار لێپرسراوی ئێستای دەستەی كارگێڕی "ی.ن.ك"، لەوكاتە جێبەجێكراوە و بە ڕای من سیاسەتێكی حەكیمانە و دوربینانە بوە. كە ئەگەر ئەو كاتەش وایان نەكردایە، ئێستە حاڵی خانەقین وەك خورماتو بو، تەنانەت خراپتریش، جگە لەمەش لە كاتی شەڕی نەگریسی داعش لەو سنورە، كە مەترسی كەوتنی خانەقین بە دەست تیرۆریستانی داعش گەیشتبوە لوتكە، پلان و ستراتیژیەكانی مەلا بەختیار، خانەقینی لە كارەساتێكی گەورە رزگار كرد.
بەڵام هەروا كە وتمان ئەمری واقیع لە خانەقین چییەو لە كوێوە گەیشتە كوێ و چی بۆ كراوە و چی بۆ نەكراوە و هۆكارەكانی چین و ئەولەویەتەكان لە خانەقین چین؟
دەبێ بزانین كە خزمەتگوزاری و پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی دیموكراتیك گرێدراوە بە ئەمری واقیعی ئەو ناوچەیە، هەروا كە لە سەرەوە ئاماژەم پێكرد، خانەقین، دەیان هەڕەشە و مەترسی لە سنورەكانی دا دیار و بەرچاون.
خانەقین لە بواری جیۆپۆلەتیك و جیۆستراتیژیك، بەشێوەیەك هەڵكەوتوە كە هەر لایەنێك كۆنتڕۆڵی بكات دەتوانێ لە ناوچەكە سەركەوتن مسۆگەر بكات. بۆ ئەمەش زۆر لایەن، چاوی تەماعیان لە سەریەتی. ئەمەش مێژو بۆمان پشتڕاست دەكاتەوە كە خانەقین بۆچی سەردەمانێك بەدەست بریتانییەكانەوە بو خزمەتیان دەكرد؟ بۆچی عیراق هەوڵی بە تەعریبكردنی ئەو شارەیدا؟ بۆچی لە سەردەمی پەرەپێدانی ئیسلام شەڕگەلێكی گەورە لەو دەڤەرە رویداوە؟ بۆچی سنوری ململانێی سەفەوییەكان و عوسمانییەكان بو؟ ئەم ململانێیانەش هەر ماون، لە لایەكەوە سنوری بەرەڵای ئێران كارئاسانی دەكات بۆ ناردنی مادە هۆشبەرەكان، هەوڵی پەیڕەوانی شیعەگەری بۆ پەرەپێدانی هیلالی شیعە، كە بێگومان خانەقین لەو بەرنامە بەدەر نییەو لایەنگەلێگ لەو هەوڵەدان ئەو سیاسەتە لە خانەقین جێبەجێ بكەن، هەوڵا‌و تەقەلا بۆ جیاكردنەوەی خانەقین لە هەرێمی كوردستان بە ناوی مەزهەب و كەلتور و زمانی جیاواز، لەگەڵا بەشەكانی تری هەرێمی كوردستان، ململانێی دەوڵەتی ناوەندی و دەسەڵاتی خانەقین و بڕینی بودجە، مەترسی حەشدی شەعبی و تیرۆر و داعش و خۆكوژ و هەوڵی لایەنگەلێك بۆ تێكدانی پێكەوەژیانی ئایینی و قەومی و كۆمەڵایەتی. ئەمانەو دەیان مەترسی و هەڕەشەی تر لەسەر خانەقین هەیە، ئێستا كاتی ئەوەیە كە بیر لەوە بكەینەوە چی لە ئەولەویەتدایە و تا ئێستا چۆن ئارامیی خانەقین پارێزراوە و ئاستی ئاسایش و ئارامیی لەم شارە كەمتر لە سلێمانی نییەو زۆر باشتریشە لە كەركوك و خورماتو و بەغداو تەنانەت بەعقوبە لە چەند كیلۆمەتری قەزای خانەقین.
ئێستا كاتی ئەوەیە كە بزانین بەشێك لە لێپرسراوانی شارەكە لە ئاستی حزبی و حكومی شانیان داوەتە ژێر بارێكی قورس و ناچارن زۆربەی هێزو توانای خۆیان سەرفی پاراستنی ئارامیی خانەقین بكەن، كە دەیان مەترسی لە كەمینی شارەكەیاندایە. ئەوەش بە دانانی ستراتیژ و پەیڕەوكردنی بەرنامەگەلێكی گونجاو بەوپەڕی وریاییەوە بۆ بەرەنگاربونەوەی سیاسەتی بەغدا و ئێران و لایەنگەلێكیتر، كە لەبەرامبەریش‌دا داخوازی خەڵكی خانەقین بۆ خزمەتگوزاری زۆرتر لەم قۆناغە كە باسمان كرد، قورسایی لێپرسراوێتییەكان زیاتر دەكات، لە كۆتاییشدا دەڵێم: بە دڵنیاییەوە لێپرسراوێتی لەو شارە، تەنیا دانیشتن لە پشتی مێز و چا خواردنەوەو پێكەنین نییە، چون بارودۆخی ئەو ناوچەیە ئەمەت لێقبوڵا ناكات و بۆ ئیدارەكردنی شاری خانەقین ئەگەر بیركردنەوەیەكی قوڵیی سیاسی و ستراتیژیت نەبێت، لە لێپرسراوێتی سەركەوتو نابیت. ئەگەریش تا ئێستا لێپرسراوانی شارەكە نا لێپرسراوانە هەڵسوكەوتیان بكردایە، ئێستا خانەقین شوێنی ژیان نەبو، میوانی هەر رۆژەی ئەو شارە تەقینەوەو ململانێی تائیفی بو.