توركیای دوای كودەتا وەك باخچەی دواوەی داعش
توركیا لەقۆناغی فەرمانڕەوایی پارتە سێكیۆلارەكاندا
توركیا لەدامەزراندنی كۆمار‌و قایمكردنی پایەكانی دەوڵەت لەلایەن مستەفا كەمالەوە، بەئاشكرا‌و بێسڵەمینەوە جاڕی سیستەمێكی سێكیۆلاری لەوڵات دا‌و بەگژ هەموو ئەو جوڵانەوە‌و دەنگە ناڕازیانەشدا چۆوە، كەدژ بەسێكیۆلاریزم وەستانەوە. رەچاوكردنی دۆخی جوڵانەوەكەی مستەفا كەمال پاش لەقبوونی سیستەمی سەڵتەنەتی عوسمانی‌و بەرگی خەلافەت، كەبەبەریدا كرابوو، بەتایبەت لەنێوان هەردوو رێكەوتننامەی (سیڤەر‌و لۆزان 1920-1922) لەتەنیشتی بەرژەوەندییە ئابوورییەكان، دەرفەتێك بوو بۆئەوەی پشتیوانی مستەفا كەمال‌و دواتریش دەوڵەتی توركیا بكەن، كە وەك دەوڵەتێكی سێكیۆلار لەسەر دارو پەردووی دەوڵەتی عوسمانی دابمەزرێت‌و لەناوچەكەدا بەردەوام بێت.
بایەخپێدانی ئەمەریكا‌و ئەوروپا بەتوركیا پاش كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی سەرباری ئەوەی پەیوەندی بەتەشەنەسەندنی بیری كۆمۆنیستییەوە بوو، هاوكات پاش سەرهەڵدانی ململانێ‌و جەنگی ساردی نێوان بلۆكی سەرمایەداری‌و بلۆكی سۆسیالیستی پەیوەندی بەوەوە هەبوو، كەتوركیا تاكە دەوڵەتی نێو جیهانی ئیسلامیی بوو، كەزۆرینە دانیشتوانەكەی زۆرینە مسوڵمان بێت، بەڵام بەسیستەم سێكیۆلار. بۆیە هاوكاتی دەركەوتنی دەوڵەتی ئیسرائیل یەكەم دەوڵەتی جیهانی ئیسلامیی پاش ساڵێك، كەدانی پێدانا، توركیا بوو. بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانی بایەخپێدان‌و پشتیوانیكردنی ئەمەریكا‌و رۆژئاوا لەتوركیا بوونی سیستەمە سێكیۆلارەكەی بوو. هەر چوار كودەتاكەی توركیاش لەساڵانی (1960-1971-1980-1997) بەشی هەرەزۆری پەیوەندی بەلادان لەبنەماكانی كەمالیزمەوە بووە، كەدامەزراوەی سوپا وەك پاسەوانی ئەتاتوركیزم‌و كەمالیزم تێچێنی كردووە‌و نەیهێشتووە سیستەمی سیاسیی توركیا، كە پایە سەرەكییەكەی سێكیۆلاریزم بوو بكەوێتە بەر هەڕەشە‌و مەترسی لەناوچوون.
توركیا لەسەردەمی فەرمانڕەوایی پارتە ئیسلامییەكاندا
ئەگەرچی ئەو حكومەتە ئیئتلافییەی پاش هەڵبژاردنەكانی 1996 لەنێوان پارتی رەفاه بەسەرۆكایەتی نەجمەدین ئەربەكان‌و پارتی رێگەی راست بەسەرۆكایەتی تانسۆ چیللەر پێكهات نە لەسەر پارتێكی ئیسلامی وەك رەفاه ماڵ بوو، نە لەسەر پارتە سێكیۆلارەكەی چیللەر، بەڵام دوو ساڵی ماوەی حكومڕانی ئەربەكان دەشێ زۆر جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، بەجۆرێك بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو پارتی رەفاه‌و خودی ئەربەكان كاریان لەسەر پرۆسەی بەئیسلامیكردن كرد لەبەشێكی زۆری دامو دەزگاكان‌و كاروباری ناوخۆ‌و هەروەها لەسەر ئاستی دەرەوەش، بەتایبەت بایەخدان بەپەیمانگەكانی پێشنوێژو وتاربێژان، زیندووكردنەوەی بۆنە ئیسلامییەكانی وەك رۆژی جیهانی قودس، سەردان‌و نزیكبوونەوەی توركیا لەسوریا‌و ئێران‌و وڵاتانی ئیسلامیی، بەجۆرێك ئەم مامەڵە‌و رێ‌و شوێنانەی ئەربەكان‌و پارتی رەفاه لەروانگە‌و دیدی دامەزراوەی سوپا‌و ئەمەریكا‌و وڵاتانی ئەوروپاشەوە بۆنی هەڵگەڕانەوە لەرێڕەوی سیاسیی دۆستی ئەوان‌و بنكۆڵكردنی سیستەمی سیاسیی دامەزراو لەسەر سێكیۆلاریزمی لێدەهات، بۆیە سوپا لەرێگەی یاداشتێكی 28 خاڵییەوە كودەتای بەسەر حكومەتەكەی ئەربەكاندا كرد‌و پارتەكەشی لەكاری سیاسیی قەدەغە كرد‌و بەپێی زانیارییەكانیش ئەمەریكا‌و رۆژئاوا زانیاریان هەبووە‌و پشتیوانی كودەتاكە بوون، كە لەمێژووی توركیادا بە كودەتای سپی یاخود كودەتای پۆست- مۆدێرنە ناودەبرێت، بۆیە لادان لەبنەماكانی كەمالیزم لای ئەمەریكا‌و رۆژئاوا تاڕادەیەكی زۆر هێڵی سوور بووە‌و هەربۆیە نەشیانتوانی نزیكبوونەوەی ئەربەكان لەئێران‌و سوریا‌و جیهانی ئیسلامی قبوڵ بكەن‌و پاش ساڵێك حكومەتەكەیان خست‌و لەجێگەیدا حكومەتێك پێكهات كە بگەڕێتەوە سەر پەیڕەوكردنی سیستەمی سێكیۆلاریزم.
كاتێكیش پارتی دادو گەشەپێدان لەساڵی 2002 لەهەڵبژاردندا بردیەوە‌و حكومەتی پێكهێنا‌و تا ئێستاش لەحكومڕانی بەردەوامە، ئەگەرچی وەك پێكهاتە گروپ‌و كەسایەتی تێدایە، كەئیسلامی نییە، بەڵام زۆرینەیان ئیسلامین‌و كارنامەی سیاسیی‌و بەرنامە‌و پەیڕەوو پرۆگرامی پارتەكە ئیسلامییە‌و زۆرترین مۆركی لەئەدەبیات‌و تێز‌و پرۆژەی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتی‌و ئابووری لەخۆدەگرێت. بێگومان بەر لەوەی ئەمەریكا‌و رۆژئاوا بێنە سەرخەت‌و سەركەوتنی پارتێكی ئیسلامی دەماریان بگرێت، خودی ئاكەپە ژیرانە مامەڵەی كرد‌و لەبری سیاسەت‌و رێ‌و شوێنە توند‌و رادیكاڵییەكانی رەفاه، بەپێچەوانەوە بەكاوەخۆ خەریكی بنكۆڵكردنی ئەو سیستەمە سیاسییە كەمالییە كلاسیكییە بوو. هەرزوو پاش دەرچوونیان لەهەموو هەڵبژاردنەكان دووپاتیان كردەوە، كە ئەوان سیستەمی سێكیۆلاریزم دەپارێزن‌و رێگە نادەن كەس تەنانەت بشیشێوێنێت، هەروەك لەمامەڵەكردنی لەسەرەتاوە تا پێش دەركەوتنی جەنگ دژی داعش زۆر كراوەتر لەسەر ئاستی سیاسەتی ئیسلامیی‌و ئاینی مامەڵەی كردووە، بەجۆرێك لای بەشێك لەچاودێران‌و شارەزایانی بواری توركیاناسی وەك مۆدێلی پارتە مەسیحییە دیموكراتەكانی بەشێك لەوڵاتانی ئەوروپا وێنای ئاكەپەیان كرد. بەڵام بەدەركەوتنی جەنگی داعش‌و دروستبوونی مەترسی لەسەر ئاسایشیی نەتەوەیی توركیا بەدیاریكراوی پاش جەنگی نێوخۆیی سوریا، كە ئەو وڵاتەی بۆ سێ هەرێم ناڕاستەوخۆ دابەشكردووە، كە ئەوانیش(شیعە- سوننە- كورد)، كەدوو ناوچەیان كە كورد‌و سوننەیە كەوتوونەتە سنوورەكانی توركیا، بەتایبەتیش هاتنەئارای هەرێمی كوردی لەرۆژئاوای كوردستان لەچوارچێوەی مۆدێلی كانتۆنەكان هەر لەسەرەتاوە‌و پاشان جاڕدانی ئامادەكاری بۆ پەیڕەوكردنی سیستەمی فیدراڵی‌و هەروەها پەرەسەندنی پشێوییەكانی سوریا‌و پێشڕەویكردنی سوپای هێزەكانی سوریای دیموكرات، كە پەیەدەی نزیك لەپەكەكە زۆرینەی پێكهێناوە‌و رۆژئاوای كوردستان بەڕێوە دەبات، هەر زوو توركیای تۆقاند‌و كەوتە هەوڵی ئاستەنگ دروستكردن بۆ شكستپێهێنانی، بۆیە یەكێكە لەو ئامرازانە بریتی بوو لەپشت بەستنی توركیا بەداعش‌و ئامادەنەبوون بۆ بەشداریكردن‌و چوونە ریزی هاوپەیمانێتی جیهانی دژی داعش، ئاشكرابوونی چەندین پەیوەندی نێوان داعش‌و دەزگا سیخوڕییەكانی توركیا بەڵگەی حاشا هەڵنەگری ئەم زانیاریانەن، بۆیە لەوو ساوەختەوە ئەم پەیوەندی‌و مامەڵەیە ئەمەریكا‌و رۆژئاوا‌و ئەوروپاشی نیگەران كردووە، بەدیاریكراوی لەكاتی گەمارۆی سەر شاری كۆبانێ‌و ئەو تەقینەوە‌و كوشتوبڕانەی لەو شارە كران‌و لەسنوورەكانی توركیاوە داعش دزەی دەكرد، نیشانەی پرسیاری لای ئەمەریكا‌و وڵاتانی ئەوروپا دروستكردووە، بەجۆرێك نیگەرانی قوڵیان لەپەیوەندییە شاراوەكانی نێوان توركیا‌و داعش هەیە. سەرباری ئەوەی لەهاتنی ئاكەپە بۆسەر تەختی دەسەڵات لەتوركیا هەستی رقلێبوونەوە لەئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و رۆژئاوا‌و بەشێك لەئەوروپاش رۆژ لەرۆژ لەزیادبووندایە، بەپێچەوانەشەوە سۆز‌و پشتگیریی بۆ فەلەستین‌و ئیخوان لەمیسرو كێشەكانی جیهانی ئیسلامی جگە لەكێشە‌و موعاناتی كورد، لای توركەكان لەزیادبوونێكی تێبینیكراودایە. پچڕاندنی پەیوەندی توركیا لەگەڵ ئیسرائیل بۆ ماوەی 6 ساڵ لە (2010-2016) ئاماژەیەكی روونی ئەم گەشەسەندنە هەستی ئیسلامییە دژ بەئیسرائیل، هەروەك كۆڕو كۆبوونەوە جەماوەرییەكان‌و بەرزكردنەوە‌و هوتاف كێشانی دژە ئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و ئەوروپا رۆژانە بەڵگەی ئەم زانیاریانەن.
توركیای دوای كودەتا وەك باخچەی دواوەی داعش
ماوەتەوە بڵێین پاش كودەتا سەرنەكەوتووەی 15ی تەممووز دیسان تێبینی بەرزبوونەوەی كێرڤی هەستی دژە ئەمەریكا‌و ئەوروپا رۆژئاوا دەكرێت روونتر‌و راشكاوانەتر، نەك تەنها لەسەر ئاستی جەماوەریی‌و میللی، بەڵكو لەسەر ئاستی سیاسیی‌و حكومڕانیش، تا كار گەیشتە ئەوەی ناڕاستەوخۆ ئەمەریكا بەتێوەگلان لەهەوڵی كودەتاكە تۆمەتبار بكەن. بۆیە پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن ئاكەپە باشتر لەجاران بیر لەبەكارهێنانی داعش بكاتەوە بەتایبەت دژ بەتموح‌و بەرەو پێشچوونەكانی كورد لەرۆژئاوا، هەروەك لەناوخۆش چۆن لەكاتی خۆپیشاندانی شارە كوردییەكان بۆ كۆبانێ، بەڵتەجییەكانی خۆی بەناوو سیمای ریش‌و جلوبەرگی ئیسلامییەوە دژی خۆپیشاندەرانی كورد بەكارهێنا، ئەمجارە لەبەرامبەر هەر چالاكییەكی كورد لەباكوور‌و شارە توركییەكانیش ئەو جەماوەرەی دەماری دژایەتیان بۆ ئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و ئەوروپا‌و كورد توند بووە بەئاسانی بكرێت بەگژی كورد دا، چونكە ئەگەرچی پێش كودەتا هەستی دژایەتی‌و رقلێبوونەوە بوونی هەبوو، بەڵام كودەتاكە گوڕو تینێكی گەورەی پێدا‌و پێدەچێت توركیا ببێتە باخچەی دواوەی داعش‌و پشكوتنی زیاتری ئەو بیركردنەوە ئیسلامیە توندانەی لەبیركردنەوەی داعشەوە نزیكن، ئەوەی كە دەستی ئەمەریكا‌و وڵاتانی ئەوروپای گرتووە تا ئێستا ئەوەبووە، كە ئاكەپە وەك پارتێكی ئیسلامی باشتر پارێزگاری لەبنەماكانی كەمالیزم‌و خودی سێكیۆلاریزمیش دەكات، بەڵام ئایا ئەم گەشەكردنە تێبینكراوەی هەستی رقلێبوونەوە‌و بوژانەوەی هەستە ئیسلامییە توند هەڵوێستە بەرامبەر ئەمەریكا‌و ئەوروپا جێگەی قبوڵ دەبێت لای ئەمەریكا‌و ئەوروپا یان نا؟ واتە ئایا لێدەگەڕێن توركیا ببێتە باخچەی دواوەی بەرهەمێهێنان‌و گەشەسەندنی بیری داعش‌و نزیك لەبیركردنەوەی داعش؟ ئایا ئاكەپە لەرێڕەوی ئیسلامی كراوە‌و نەرم‌و گونجاو لەگەڵ سێكیۆلاریزم‌و كەمالیزمدا بەردەوام دەبێت یاخود لادەدات؟ ئایندەی مانەوەی ئاكەپە وەك پارتێكی پاشخان ئیسلامی فەرمانڕەوای دەوڵەتێكی سێكیۆلاری وەك توركیا بەرەو كوێ دەچێت لەژێر رۆشنایی ئەو پەرەسەندنە خێرایانەی توركیای گرتۆتەوە؟