وردەكاری رێكەوتننامەی ئەدەنەی نێوان توركیاو سوریا 1998
بۆچی بەمدواییانە توركیاو روسیا لەچارەسەركردنی كێشەكانی سوریا پەنا بۆ رێكەوتننامەی (ئەدەنە)ی ساڵی 1998 دەبەن؟
هۆكاری هاتنەئارای رێكەوتننامەكە چی بوو؟ بەندو خاڵەكانی چی بوون؟ فاكتەرەكانی قبوڵكردنی چی بوون؟ بۆچی سوریا ناچار بوو ئیمزای بكات؟ كاریگەری لەسەر پەكەكە چی بوو؟
زەمینە سازییەكانی رێكەوتننامەی ئەدەنە
ئەم رێكەوتننامەیە دوای ئەو هەموو هەڕەشەو چاو سووركردنەوانە هات، كە دەسەڵاتدارانی حكومییو سەربازیی توركیا ئاڕاستەی سوریایان دەكرد بۆ دەستهەڵگرتنو كۆمەكیكردنی PKK، بەشێوەیەك كار گەیشتە ئەوەی هێزی سەربازیی لەسەر سنوورەكانی سوریا ئامادەباش بكات، بە كرداریش لە مانگی ئەیلوولی(1998) توركیا هەڵمەتێكی بەرنامە بۆ داڕێژراوی میدیاییو سیاسیی دژی سوریا دەستپێكردو سەرەتا كاتێ مەسعود یەڵماز گەڕانێكی بۆ وڵاتانی ئەردەنو ئیسرائیلو دەسەڵاتدارێتی فەلەستین ئەنجامدا، پەیامێكی هەڕەشەی ئاڕاستەی سوریا كردو لە هاوكاریكردنی PKK بەئاگای هێنایەوەو داوای پێویستیی رادەستكردنەوەی ئۆجەلان یان دەركردنی لە خاكەكەی كرد. دواتریش فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی توركیا(ئەتیلاتیش)لە پارێزگەی ئەسكەندەروونەوە ئاگایی بە سوریا داو رایگەیاند:"دان بەخۆداگرتنی توركیا بەرامبەر كۆمەكیكردنی PKK لەلایەن سوریاوە لە سنوور دەرچووە". دوای ئەوە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا لە (1/10/1998) بەیاننامەیەكی سەربازیی دەركردو تێیدا هات بوو:"دان بەخۆداگرتنی توركیا كۆتاییهاتو قۆناغی كۆششی ئاشتییانە لە پێوەندی لەگەڵ سوریا دواییهاتو ئێستە كاتی گواستنەوەیە بۆ ئاستێكی تری كاركردن". لە هەمان رۆژیشدا سلێمان دیمێریل لە كاتی كردنەوەی خولی نوێی پەرلەمانی توركیا، دوای پشووی هاوین هەڕەشەی لە سوریا دووپات كردەوە.(1) بەڵام سەرباری ئامانجی سیاسەتی دەرەوەو ستراتیژیی توركیا لەم هەڕەشەكردنە.
هۆكارە دەرەكیو نێوخۆییەكانی رێكەوتننامەی ئەدەنە
هاوكات كۆمەڵێك هۆكاری نێوخۆییو دەرەكی كاریگەریان هەبوو. هەرچی هۆكارە نێوخۆییەكانە پێوەندی هەبوو بە هەڵكشانی نفوزی ئیسلامیی لەو قۆناغەدا بەپێشەنگێتی پارتی فەزیلەتو ئاشكرابوونی مەسەلەی ئابڕوبەرانەی پێوەندیی نێوان ژمارەیەك لە گەورە بەرپرسانی سیاسییو سەربازییو ئاسایشی توركیا لەگەڵ تۆڕی مافیایی توركیی.(2)سەرەڕای سەركەوتنی توركیا لە گەمارۆدانی PKK لە نێوخۆی خاكی توركیاو پێویستیی شكاندنی دوا زنجیرەی كۆمەكی ئەو پارتە، كە سوریا بوو.(3)
لەلایەكی ترەوە هۆكارە دەرەكییەكان پەیوەستبوون بە هاتنەئارای رێكەوتننامەو هاوپەیمانیی ستراتیژیی توركیاو ئیسرائیل لە بوارەكانی سەربازییو سیاسییو ئابووریدا، كە یەكێك لە ئامانجەكانی لاوازكردنو ملكەچكردنی سوریا بوو بۆ دەستبەردار بوون لە هاریكاریكردنی پەكەكە.(4) هەروەها دوورخستنەوەی توركیا لە مەسەلەی وەرگرتنی ئەندامێتیی لە یەكێتی ئەوروپا لە كۆنگرەی یەكێتییەكە، لە كۆتایی ساڵی 1997 لە لۆكسمبۆرگ. ئەمە وێڕای زاڵبوونی توركیا بەسەر جموجوڵەكانی PKK لە دەرەوەی خاكی توركیا، بەتایبەتی لە باشووری كوردستانو نێوچە سنوورییەكانی لەگەڵ ئێراندا. لەلایەكی تریشەوە میوانداریكردنی مەسعود بارزانیو جەلال تاڵەبانی لە ئەمریكاو ئیمزاكردنی رێكەوتننامەی ئاشتەوایی واشنتۆن لە نێوانیانداو مەترسیی توركیا لە مەڕ رێگەخۆشكردن بۆ دامەزراندنی قەوارەیەكی كوردیی لە باشووری كوردستانو كاریگەریی لەسەر دۆخی نێوخۆیی وڵاتەكەی.(5) هەروەها هەستكردنی توركیا لەو قۆناغەدا بە لاوازیی ستراتیژی سوریا بەهۆی قورسایی هاوپەیمانیی خۆیو ئیسرائیلەوە.(6) هەروەها بوونی گوشاری نێوخۆیی لەسەر حافز ئەسەد، بەتایبەتی لەلایەن عەبدولحەلیم خەدام(7) بۆئەوەی گەڵاڵەنامەی دەركردنی ئۆجەلان ئیمزا بكاتو دەستبەرداریی PKK ببێت.(8)
دواجار سوریا بەهۆی هەوڵی میانگیرییو لە ژێر كاریگەریی ئەو هۆكارانەدا ناچار بوو مل بۆ داواكارییەكانی توركیا بدات، بۆ ئەو مەبەستەش لە رۆژانی(19-20/10/1998)دا لەشاری ئەدەنەی توركیا ئیمزای لەسەر رێكەوتننامەكە كرد. نوێنەری سوریا(لیوا عەدنان بەدر ئەلحەسەن)و نوێنەری توركیاش(فاروق كولو غلو)ی جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی توركیا بوو.
ناوەڕۆكو خاڵەكانی رێكەوتننامەی ئەدەنە
بە گوێرەی وتەبێژیی وەزارەتی دەرەوەی توركیاش رێكەوتننامەكە لەم خاڵانە پێكهاتبوو:
1.سوریا بەڵێن دەدات رێگە بە PKK نەدات چەك هەڵبگرن یان كۆمەكییو یارمەتیی دارایی یان هەڵمەتی پڕوپاگەندە لە نێو خاكەكەیەوە ئەنجام بداتو رێگەش بە سەرۆكی ئەو پارتە یان رێكخراوە شوێنكەوتەكانی نادات بگەڕێنەوە سوریا.
2.هەردوولا رێكەوتن لەسەر ئەوەی رێگە نەدەن هیچ چالاكییەك ئەنجام بدرێت، كە ئامانج لێی ئاسایشی تاكەكەسو سەقامگیریی بێت لە خاكی هەردوولا، لەسەر بنەمای مامەڵەكردنی هاوشێوە.
3.دیاریكردنی ئامرازی سەرپەرشتیكردنی جێبەجێكردنی رێكەوتننامەكە، كە خۆی لە دامەزراندنی هێڵێكی تەلەفۆنیی راستەوخۆ لە نێوان دیمەشقو ئەنقەرەداو دانانی نوێنەرانی ئاسایشیی لە باڵوێزخانەی هەردوو دەوڵەت.(9)
بۆ گرتنەبەری رێو شوێن بە مەبەستی جێبەجێكردنی رێكەوتننامەكە، دوو كۆبوونەوەی ئاسایشی تر لە نێوان هەردوولادا گرێدراو پێوەندیی توركیاو لوبنانیش لە(26/10/1998) دەستیپێكرد بۆ رێگەخۆشكردن بە مەبەستی بەستنی كۆبوونەوەی سێ قۆڵیی(سوریا، توركیا، لوبنان) بە ئامانجی هاریكاریی ئاسایشیو لە نێوبردنی پەكەكە.(10)
فاكتەرەكانی قبوڵكردنی رێكەوتننامەی ئەدەنە لەلایەن سوریاوە
فاكتەری یەكەم- بەرپرسانی سوریا زانیاریی وردو جەخت لێكراوەیان لە لایەنە عەرەبییو هەرێمییو نێودەوڵەتییەكانەوە پێگەیشت بوو، بەوەی دەسەڵاتدارانی توركیا بە كرداریی پرۆسەی سەربازیی دژی پێگەو ئامانجە دیاریكراوەكان لە سوریاو لوبنان ئەنجام دەدات، ئەگەر هاتوو نەگەیشتنە تێگیشتنێكی روون دەربارەی ئۆجەلانو پەكەكە.
فاكتەری دووەم- دەوڵەتانی عەرەبی بایەخدار بە كێشەكە رۆڵیان لە چارەسەركردنی كێشەی نێوان ئەنقەرەو دیمەشقدا هەبووەو جەختیان كرد بۆوە، كە ئۆجەلانو كورد ئەوە ناهێنن سوریا بچێتە نێو جەنگێكی درێژەوە لە دژی توركیا، كە دەبێتەهۆی زیاتر نزیك بوونەوەی توركیاو ئیسرائیل.
فاكتەری سێیەم- دەسەڵاتدارانی سوریا بەڵێنی جدیان پێگەیشت بوو، كە ئیمزاكردنی رێكەوتننامەكە لەگەڵ توركیا لە قۆناغی داهاتوودا دەرگەی دانوستانی راستەقینەی بۆ دەكرێتەوە، بۆ چارەسەركردنی كێشەی دابەشكردنی ئاوی رووباری فورات بەشێوەیەكی دادپەروەرانە.(11)
كۆتایی
ئەگەر سەیری هەر سێ رێكەوتننامەكانی نێوان سوریاو توركیا بكەین(1987، 1992، 1998)، تێبینی دەكەین، كە PKK تەوەرێكی سەرەكیو هۆكارێكی بنەڕەتی پشت ئەو نزیكبوونەوانەیە، بەشێوەیەك توركیا چارەسەری كێشەكانو ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانی لەگەڵ سوریا پێوەستكردووە بە چارەسەركردنی پرسی PKKەوە، بۆ نموونە: لە پرۆتۆكۆلی(1987)دا توركیا جێبەجێكردنی بڕگەی ئاویی لە پرۆتۆكۆلەكە گرێداوە بەوەی سوریا رێو شوێنی ئاسایشی توند بگرێتەبەر، كە رێگە لە دزەكردنی چەكدارانی PKK بگرێت لە سنوورەكانی نێوانیانو سەركوتی هەوڵی ئەو پارتەش بكات بۆ زیانگەیاندن بە ئاسایشی نەتەوەیی توركیا.(12) لە ڕێكەوتننامەی(1992)دا، زۆر خاڵی تێدایە، كە تەنانەت سوریا PKK وەك رێكخراوێكی ناڕەوا دادەنێتو ئەگەر هەر ئەندامێكیشی لە نێو خاكی سوریادا بگیرێت، ئەوا دەخرێتە بەردەم دادگەو دەزگەی دادوەریی تایبەتمەند. لە هێندێك خاڵی تریشدا خەسڵەتی تیرۆر بەسەر ئەو پارتەدا دابڕاوە.(13) هەرچی رێكەوتننامەی ئەدەنەیە لە(1998)دا بە تەواوی سوریا بەڵێنی قەدەغەكردنی چالاكی سیاسییو چەكداریی PKK لەسەر خاكەكەی بە توركیا دەداتو راشیدەگەیەنێت: كە رێگە بە گەڕانەوەی ئۆجەلان بۆ نێو خاكەكەی نادات. سەرباری ئەوەی هەردوولا رێو شوێن دەگرنەبەر بۆئەوەی ئەو پارتە ئاسایشی نەتەوەیی توركیا نەخاتە مەترسییەوە.
پەراوێزو سەرچاوەكانی ئەم باسە
1.د.عماد الچمیری: تركیا والشرق الاوسگ، مركز القدس للدراسات السیاسە، 2002، ص36.
2.د.خلیل علی مراد: العلاقات السوریە- التركیە فی چوو ازمە اوجلان تشرین الاول 1998، مج(اوراق تركیە معاصرە)، ع(16)، ربیع 2001، جامعە الموصل، ص76.
3.رچا هلال: تركیا من اتاتورك الی اربكان، الصراع بین المۆسسە العسكریە والاسلام، گ1، دار الشروق، بیروت، 1999، 240.
4.د.عونی عبدالرحمن السبعاوی، تركیا وكیان الصهیونی میادین الشراكە الاستراتیجیە، مج(الفكر السیاسی)، ع(1) دمشق، 1997، اتحاد الكتاب العرب، ص153.
5.عایدە العلی سری الدین: المسالە الكردیە فی ملف السیاسە الدولیە، گ1، دار الافاق الجدیدە، بیروت، 2000، 113.
6. د.خلیل علی مراد: العلاقات السوریە التركیە، ص78.
7.عەبدولحەلیم خەدام: لە ساڵی 1932 لە شاری بانیاس لە دایكبووەو لە تەمەنی حەڤدە ساڵی چۆتە ریزی پارتی بەعسی عەرەبی سۆسیالیستی سوریاوە. ساڵی 1966 بۆتە پارێزگاری(قنیگرە)و پلە پلە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی حافز ئەسەددا پۆستە حكومیەكانی بڕیوە. ساڵی 2005 لە رژێمی سوریا جیابۆوەو لە فەرەنسا جێگیر بوو، بڕوانە د.ادیب صالح اللهیبی وفهد عباس سلیمان السبعاوی: التحالف التركی- الاسرائیلی فی تسعینات القرن العشرین وانعكاساته علی الامن الوگنی السوری، مجلە جامعە كركوك للدراسات الانسانیە، ع(3)، مجل(7)، 2012، ص19.
8.حەسەن جودی: مێژوویێك لە ئاگر، س.پ، ل(525-526). سەرباری میوانداریكردنی پەرلەمانی ئیتالیا لە پەرلەمانی PKK لە تاراوگەو مامەڵەكردنی یەكێتیی ئەوروپا لەگەڵ ئەو پارتە وەك قەوارەیەكی سیاسییو رۆڵی وڵاتانی نێوچەكە بەتایبەتی میسرو ئێران، بە دیاریكراویش میسر، بەتایبەتی كاتێك دۆخی شەڕ لە نێوان سوریاو توركیا نزیكبۆوە، نێوەندگیریی كردو بۆ ئەم مەبەستە چەند جارێ سەردانی هەردوو وڵاتی كردو زێتریش داوای لە سوریا كرد بوو دەستبەرداریی PKK ببێت. جگە لەوەی هێندێك لە سەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە لە بنەڕەتدا مەسەلەی هەڕەشەكردن لە سوریا، بیرۆكەی ئیسرائیل بووە، بەتایبەتی كاتی سەردانەكەی(مەسعود یەڵماز)، لەوێ كاتی گونجاوی بۆ هەڕەشەكردن لەسوریا لە ئاست پرسی PKK پێیڕاگەیانراوە، بۆیە توركیاش لەو كاتە دیاریكراوەدا هەڕەشەی ئاڕاستەی سوریاو تایبەت بە دەركردنی ئۆجەلان كردووە. بڕوانە د.خلیل علی مراد: العلاقات السوریە التركیە، ص77، و عایدە العلی سری الدین: المسالە الكردیە، ص128، و رچا هلال: السیف والهلال، ص241.
9.عایدە العلی سری الدین: المسالە الكردیە، ص(82- 84).
10.عماد الچمیری: تركیا والشرق الاوسگ، ص(38-39).
11. د.ابراهیم الداقوقی: صورە الاتراك لدی العرب، گ1، مركز دراسات الوحدە العربیە، بیروت، 2001، ص162.
12.د.نبیل السمان: المیاه وسلام الشرق الاوسگ، دمشق، 1997، ص67.
13.د.خلیل علی مراد: العلاقات السوریە التركیە، م.س، ص(73-74).