كوردستانییەتی كەركوك پشكی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا
بەشی چوارەم
بەرایی
دوای ئەوەی ئەنجومەنی دامەزراندن لە (27مارتی 1924) هاتە دامەزراندن, یەكێك لە كارەكانی زەمینەسازی بوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران هەرئەوەش بوو لەدانیشتی (10ی نیسانی 1924)دا بڕیاری پێكهێنانی لیژنەیەك درا بۆ تاوتوێكردنی ئەم بابەتە, كاتێكیش ئەنجومەنی لێكۆڵینەوەی یاسایی تاوتوێكرد و وەزارەتی داد هەڵسا بەدانانی یاسای هەڵَبژاردن و یاساكەش لە (2ئابی1924) بڕیاری لەسەردرا, ئەنجومەنی دامەزراندن لە (3ئابی هەمان ساڵدا) هەڵوەشایەوە, ئەنجومەنی گەل كە لە (ئەنجومەنی ئەعیان و ئەنجومەنی نوێنەران) پێكدەهات نوێنەرایەتی لیواكانی عیراقی دەكرد, ئەنجومەنی نوێنەران بە هەڵبژاردنی یەك ئەندام لە بەرامبەر (20) هەزار دەنگی پیاوان دەبووە ئەندام (واتا ئەو دەمە ژنان مافی دەنگدانیان نەبووە) ئەندامی هەڵبژێردراو ماوەی چوار ساڵَ وەك نوێنەردەمایەوە هەر خولێكی هەڵبژاردنیش دەبوو چوار وەرزی دانیشتنی ئەنجام بدات, ئەندامانی ئەنجومەن بەگشتی نوێنەرایەتی گەلانی عیراق یان دەكرد مەرجیش تەمەنی (30) ساڵ كەمتر نەبێ و لەدایك و باوكێكی عیراقی بێت, لەسەردەمی پاشایەتیدا ئەنجومەنی نوێنەران لە (16ی تەمووزی 1925) یەكەمین خولی دەستی بەكارەكانی كرد و تاوەكو ڕووخاندنی سیستەمی پاشایەتی لە (14گەلاوێژی 1958)دا, هاتنە دەسەڵاتی كۆماری (16) خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی بەخۆیەوە بینی .
ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتیدا
خولی یەكەم هەڵبژاردن دوای ئەوەی یەكەمین كۆبوونەوەی نائاسایی خۆی ئەنجامدا لە (16ی گەلاوێژی 1925) دا و دەستی بەكارەكانی خۆی كرد و تا( 29ی تشرینی یەكەم) بەردەوام بوو, كۆبوونەوە نائاساییەكانی گەیشتە(47) دانیشتن, جێگای باسە ئەم خولە ژمارەی ئەندامەكانی پێكهاتبوو لە(88) ئەندام, لەنێو ئەوانەدا (15) كورد بوون, كە دابەشبوون بەسەر لیواكانی (هەولێر پێنج ئەندام و سلێمانی چوار و موسڵ سێ و كەركوك سێ) نوێنەریان هەبوو, پشكی لیوای كەركوك (چوار) ئەندام و سیانیان كورد بوون (سەعید حوسێن, حەبیب تاڵەبانی, ڕەفیق خادم سجادە) تەنیا(نشات ئیبراهیم) توركمان بوو, پاڵێوراوانی عەرەب و كەمینەكانیتر دەنگی پێویستیان بەدەست نەهێنا, هاوكات لە خولی هەڵبژاردنی دووەمدا كە لە(19ی ئایاری 1928)دا بە دانیشتنی نائاسایی دەستی بە كارەكانی كرد تاوەكو (28ی ئەیلولی 1928) كە (51) كۆبوونەوەی نائاسایی خۆیی ئەنجامدا, كەركوك چوار نوێنەری هەبوو كە وەك هەڵبژاردنی ڕابردوو لە كۆی چوار نوێنەر تەنیا یەك كەسیان توركمان بوو(عەلی قیردار) ئەوانی دی كورد بوون (سەعید حاجی حوسێن, مستەفا ئەفەندی, محەمەد پاشای جاف, بەڵام لەسەرەتای (گەلاوێژی 1930)دا فەرمانی هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنەكە درا و هەوڵدرا بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنێكی نوێ, هەروەها خولی سێیەم كە لە (1ی تشرینی دووەمی1930) لە كۆی پێنج نوێنەرەكە تەنیا (عەلی قیردار) كەسایەتییەكی توركمان بوو ئەوانی دی كورد بوون (مستەفا ئەفەندی, حەبیب تاڵەبانی, سلێمان فەتاح) هەر زوو ئەم ئەنجومەنەش لە (1932)دا هەڵوەشێنرایەوە لێنەگەڕان ماوەی یاسای خۆی تەواو بكات, خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران بەدانیشتنی نائاسایی لە(8ی ئازاری 1933) دەستی بە كارەكانی خۆی كرد بەهەمان شێوە چارەنووسی وەك ئەوانیتر وابوو هەڵوەشێنراییەوە, ژمارەی ئەندامەكانی پێكهاتبوو لە(88) ئەندام, لەنێو ئەوانەدا (14)ەی كورد بوون, نوێنەرانی لیوای كەركوك (4) نوێنەری هەبوو, سیانیان كورد و یەكێكیان توركمان بوو, بەڵام لە خولی پێنجەم هەڵبژاردن كە لە(كانونی یەكەمی 1934-مارتی 1935)دا ئەنجامدرا سێ نوێنەری كورد و یەك نوێنەری توركمان و یەك عەرەب بوو, كەواتە لێرەدا ژمارەی نوێنەران بەرزبووەوە بۆ (پێنج) نوێنەر پەیوەندی بە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانەوە هەبوو, واتە هەرچەندە خولی سێیەم ماوەی ئاسایی خۆی تەواو نەكرد, ئەمانیش بەهەمان شێوە هەریەكە و ساڵێك كەمتر یان زیاتر بوو كە دەبوو چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن ئەنجام بدرایە, كە ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ كێشە و ململانێی ناوخۆ و دەس تێوەردانی دەرەكی خولەكانیتریش ئەم ناكۆكیانە هەر بەردەوام بوو, دواتریش لە خولی هەڵبژاردنی شەشەم (ئابی 1935-تشرینی یەكەمی 1936) یەكەم دانیشتنی نائاسایی خۆی گرێدا (8ی ئاب)دا , كە ژمارەی ئەندامەكانی زیادی كرد بۆ(108) ئەندام, لەنێو ئەوانەدا (18)یان كورد بوون, نوێنەرانی لیوای كەركوك (6) ئەندام هەبوو, (پێنج كورد و یەك عەرەب) بوو,ئەمانەی خرانەڕوو مەبەست لەوەیە كە كوردەكان هەمیشە نوێنەریان زۆرینە بووە لەم پارێزگایە, وەلێ دەرفەت نییە لێرەدا لەسەر كۆی خولەكان بدوێن و شرۆڤەی بۆ بكەین لە خشتەی خوارەوەدا خراونەتەڕوو, بۆیە دەچینە سەر دوا خول كە خولی هەڵبژاردنی شازدەیەمە, كە دوای ئەوەی لە( 14ی شوباتی 1958)دا یەكێتی عەرەبی ڕاگەیەندرا لە نێوان عیراق و ئوردندا, لە پێناو ئەو یەكێتییەدا دەستكاری دەستووری عیراق كرا بەشێوەیەك لەگەڵ ئەو یەكێتییەدا بگونجێت, دەبوو مەلیك ئەنجومەنەكە هەڵبوەشێنێتەوە و بڕیاری هەڵبژاردنێكیتر بدات, دەنگ بدرێت بۆ هەمواركردنەوەی بدات لەسەر بنەمای سەرەوە, ئەنجومەنی هەڵبژێراو كۆبووەوە لە(10ی ئایاری)ی هەمان ساڵدا و هەمواركرنەوەكەی پەسەندكرد و دەستوورێكی داڕشت, كە ئەمەش لە دوای شەش كۆبوونەوە هات لەم خولەدا, دواتر ئەگەرچی ئەنجومەن دەبوو لە سەرەتای (كانونی یەكەمی 1958)دا دەست بە دانیشتنەكانی خۆی بكات, بەڵام ئەنجام نەدرا, ئەویش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی كە شۆڕشی چواردەی تەموزی 1958)ی بەدوادا هات و بووە هۆی ڕووخاندنی سیستەمی پاشایەتی و ڕژێمی پاشایەتی گۆڕا بۆ كۆماری, لە خولی هەڵبژاردنی شازدەیەمدا ئەنجوومەنەكە پێكهاتبوو لە (148) ئەندام و لە نێویاندا (24) ئەندامیان كوردبوو, نوێنەرانی كەركوك گەیشتە (9) نوێنەر و پشكی كورد پێكهاتبوو لە (مەحمود جەمیل بەگی بابان و كاكە حەمە و داود بەگی جاف, واتە چوار ئەندامی كورد و چوار توركمان و یەك كلدان, كە لە خولی هەڵبژاردنی پێشوویشدا هەروا بوو عەرەب هیچ نوێنەری نەبوو, كوردیش (25) ئەندامی هەبوو, كەواتە لە خولەكانی هەڵیژاردنی سەردەمی پاشایەتیدا (16) خول بووە و كۆی نوێنەران دەكاتە (1715) نوێنەر و لەو ژمارەیە نوێنەرانی كوردیش (326) نوێنەر بووە, جگە لە لیواكانی هەولێر و سلێمانی و لیوای موسڵ (61) نوێنەر و لیوای كەركوكیش (62) نوێنەریان سەرخستووە بۆ پەرلەمانی عیراق, دواتر لیوای دیالە دێ كە (6) نوێنەری كوردی هەبووە, هاوكات لیواكانی (بەغداد, دیوانیە, حللە, عیمارە, كوت) لە خولە جیاجیاكاندا چەند جارێك نوێنەری كوردیان گەیشتووەتە ئەنجومەنی نوێنەران, زیاتر بابەتەكە لەسەر لیوای كەركوكە گەر سەیری خشتەی خوارەوە بكەین, لە سەردەمی پاشایەتیدا و لە ماوەی (16) خولدا كە كەركوك (101) نوێنەری چووەتە ئەنجومەنی نوێنەران, لەو ژمارەیە (62) یان كورد بووە و نەتەوەی توركمانیش (33) نوێنەریان هەبووە, هەروەها نەتەوەی عەرەبیش (چوار) نوێنەر و ئاشورییەكانیش (دوو) نوێنەریان بەشدار بووە, لێرەدا دەردەكەوێت كە كورد لە یەكەم خولدا بەڕێژەی (75%) بەشدار بووە لە كۆی نوێنەران, تائێستاش ڕێژەكە لە نیوە كەمتر نەبووە هەرچەندە گەلێ جار زیاتر بووە لەسەرەتاوە تاوەكو دوای پرۆسەی ئازادی گەر تێكڕایی خولەكان وەربگرین, سەیری خشتەی خوارەوە بكەین ئەو ڕاستییەمان باشتر بۆدەردەكەوێت:-
خشتەی ژمارە (1)
نوێنەرانی كەركوك بەپێی نەتەوە لە خولەكانی هەڵیژاردنی سەردەمی پاشایەتیدا
خولنوێنەرانكوردتوركمانعەرەبئاشور
١٤ 3 1ــــــــــــــــــــــــــــــ
٢٤٣ ١ ــــــــــــــــــــــــــــــ
٣٤ 2 2ــــــــــــــــــــــــــــــ
٤٤٣١ــــــــــــــــــــــــــــــ
٥ 5٣ 1 1ـــــــــــــــ
٦ 6 5 1ـــــــــــــــ
٧ 6٣ 2١ـــــــــــــــ
٨ 6٣٢ 1ـــــــــــــــ
٩٦٥١ــــــــــــــــــــــــــــــ
١٠ 6 5 1ــــــــــــــــــــــــــــــ
١١٨٦2ــــــــــــــــــــــــــــــ
١٢٨٥ 3ــــــــــــــــــــــــــــــ
١٣٨٤ 4ــــــــــــــــــــــــــــــ
١٤٨٤ 4ـــــــــــــــ
١٥ 9٤ 4ـــــــــــــــ 1
١٦٩ 4 4ـــــــــــــــ 1
كۆی گشتی 101 62 33 4 2
سەرچاوە: كاری توێژەر پشتبەستن بە سەرچاوەكان
خولەكانی هەڵبژاردن لە سەردەمی كۆماریدا
لە دوای ڕووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە ساڵی (1958-1980) ئەو ماوەیە پێی دەوترێ ژیانی سیاسی بەبێ پەرلەمان، هەرچەندە لە دەستووری ساڵی (1970)دا هاتووە گەڕانەوە بۆ ژیانی دیموكراسی لەڕێگەی هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی نیشتمانی)ەوە نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە تاوەكو حوزەیرانی (1980) كە ئەمە یەكەمین هەڵبژاردن بوو لەدوای دابڕانی (22) ساڵا ئەم ماوەیەش كەزۆربەی هەرە زۆری نوێنەران ئەندامی (حیزبی بەعس) بوون، لەماوەی حوكمڕانی بەعسدا پێنج هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵانی (1980-1984 – 1989-1996-2000) ئەنجامدران, یەكەمین هەڵبژاردن لە (20ی یونیۆ 1980)دا ئەنجامدرا لەم هەڵبژاردندا (860) پاڵیِوراو و بەشداربوون حیزبی بەعس لە كۆی (250) كورسی ( 187) كورسی بە دەست هێنا، ڕێژەی بەشداربوو لە (80%) بوو دەنگی سپی بوو بێلایەن (63) كورسی بوو, ئەم خولانە سەردەمی دەسەڵاتی (سەدام) دەگرێتەوە لەنێوان ساڵانی (1979- 2003)دا تا ڕووخاندنی دەسەڵاتی حیزبی بەعس, خولەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی هێمای لایەنگیریان بۆ سەدام و دەسەڵات تا دوا سنوور بوو، بۆیە ئەم هەڵبژاردنانە لەلایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە هیچ گرنگییەكی نەبوو، لەبەرئەوەی هیچ سەربەخۆیەكی تێدا ڕەچاو نەدەكرا و پڕبوو لە ساختەكاری و بەتەنیا لەلایەن حیزبی بەعسەوە بۆ خۆیان پاوان كرابوو, بەنموونە دواین هەڵبژاردنی نوێنەران كە لە (27ی مارسی 2000)دا ئەنجامدرا كە لەم هەڵبژاردنەدا (522) پاڵێوراو كە(25)یان ژن بوو, هەروەها (30) ئەندام دانرا كە نوێنەرایەتی كوردی دەكرد, كۆی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (250) كورسی بوو, حیزبی بەعس (165) كورسی بەدەستهێنا, ئەوەی دەمێنێتەوە (85) كورسییە بە حساب (55) یان بێلایەن و (30) ئەندامیان دانا كە نوێنەرایەتی كوردی دەكرد لە پارێزگاكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك), بەشداری هەڵبژاردنیان نەكرد و حكومەتی ناوەند لەم پارێزگایانەدا هیچ دەسەڵاتێكیان نەبوو, لە دوای جەنگی كەنداو و ڕاپەڕینەكانەوە خۆیان خاوەن حكومەت و پەرلەمان بوون.
ئەوەی پێویستە بووترێ ئەوەیە كە بە پێچەوانەی هەموو عورفێكی دیموكراتی دەسەڵاتی یاسادانان لەژێر دەستی دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاری دەكرد, لەبەرئەوە هیچ سەربەخۆییەك لە نێوان هەردوو دەسەڵاتدا بەدی نەدەكرا, بە پێچەوانەوە وەزیرەكان ببوون بە بڕیاردەری ژیانی سیاسی لە عیراقدا, چونكە ئەو نوێنەرانەی كە كاندید دەكران بۆ نوێنەرایەتی یان خۆیان لە هەمان كاتدا وەزیربوون, هەموویان یان زۆربەیان لەلایەن ئەوانەوە كاندید دەكران, گەر سەرنج بدەین لەسەردەمی پاشایەتی و كۆماریدا زۆرێك لە نوێنەرانی گەل دەستەمۆبوون بەدەست دەسەڵاتەوە, بەڵكو ئەنجومەنی نوێنەرانی میللەت بەشێوەیەكی گشتی بریتی بوو لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرایەتی وەزارەت, هەربۆیە بە ئارەزووی خۆیان هەڵیاندەوەشانەوە بەبێ ئەوەی ماوەی دەستووری تەواو بكات, هەروەك دەبینین لە ماوەی (37) ساڵ فەرمانڕەوایی پاشایەتیدا (16) خولی پەرلەمانی بە خۆییەوە بینیووە, لەگەڵ ئەوەشدا ماوەی هەر خولێك بۆ چوارساڵ دیاریكرابوو, هەروەها لە هەمان سەردەمدا (59) كابینەی حكومەت پێكهێنراوە, تەنانەت كابینەی وا هەبووە لەسەردەمی پاشایەتی و كۆماریدا تەنها تەمەنی (سیازدە) ڕۆژی خایاندووە و هەڵوەشێنراوەتەەوە, ئەم دۆخە زۆر بەباشی لەلایەن گەورەترین پیاوی سیاسی و ئەكتەری سەرەكی ژیانی پەرلەمانی و مەیدانی سەردەمی پاشایەتی (نوری سەعید)ەوە كە لە ساڵی (1944)دا سەرۆك وەزیران بووە, لە وتارێكدا بۆ ئەنجومەنی نوێنەران وتی: (بۆخوا پێتان دەڵێم ئایا توانای هەڵبژاردنی نوێنەرێك هەیە گەر بە پشتیوانی حكومەت نەبێت و ئەو كاندیدی نەكردبێت ئیتر پلە و پایەی لە ناو وڵاتدا هەرچیەك بێت و خزمەتەكانی لە ناو دەوڵەتدا چەند بێت؟ من گرەو لەگەڵ هەموو كەسێكدا دەكەم, كە بانگەشەی مەركەزی خۆی و نیشتمان پەروەری خۆی دەكات, با ئێستا وازبێنێت و هەڵبژاردن دووبارە بكەینەوە و نەیخەینە ناو لیستی حكومەت, با سەرنج بدەین ئایا ئەم نوێنەرە پایە بەرزە ئەو لایەنگیرەی لە پشتیەوەیەتی دەتوانێ‌َ بە نوێنەر هەڵیبژێردرێتەوە؟ هەمیشە گەلانی عیراق لە وڵاتی خۆیاندا نامۆبوون و قوربانی دەسەڵات بوون, لەمپەرێكی گەورە هەبوو لەنێوان گەل و دەسەڵاتدا و هیچ شتێك نەبوو بیانبەستێتەوە بە حاكمەكانییانەوە, كە دیوارێكی بەرز هاووڵاتیانی جیادەكردەوە لە بەرپرسە سیاسییەكان, چونكە لە ڕاستییدا هاووڵاتیان هەڵنەدەستان بە هەڵبژاردنیان و نەیان دەتوانی ڕاستەوخۆ ویستی خۆیان دەربڕن لە پەرتدانەوە یان لە پەسەندكردنیان, لە عیراقدا هەڵبژاردنی ڕاستەقینە بوونی نەبوو, بەڵكو دامەزراندنی پەرلەمانی بوونی هەبوو, وێڕای ئەوەی مادەی (66) ی یاسای بنەڕەتی ڕاستەوخۆ وەزیرەكانی بەرپرس دەكرد بەرامبەر بە نوێنەرانی میللەت, بەڵام زۆر بەكەمی وەزارەتەكان بەدەنگدانی پەرلەمان متمانەیان لێوەرگیراوەتەوە, وەلێ بەردەوام ئەنجومەنی نوێنەران و وەزارەتەكان بە ویستی پادشا هەڵدەوەشانەوە و دەكەوتن, لە هەڵبژاردنەكاندا كارەكتەرە سیاسییەكان هێزی سەربازی و ناوخۆییان لە خزمەتی دەسەڵاتدا بەكاردەهێنا, لەبەرئەوەی لەو سەردەمەدا وەزارەتی ناوخۆ سەرپەرشتی هەڵبژاردنەكانی دەكرد, هیچ جۆرە چاودێرییەكی ناوخۆیی و دەرەكی ئامادەیی نەبوو, جگە لەمەش هەر لەسەرەتای درووستبوونی عیراقەوە دەسەڵاتەكان لەلایەن پادشاوە پاوان كرابوو, هاوكات خواستی پادشا لە سەرووی هەموو ویستێكەوە بوو, ئەنجومەنی گەل كە لە (ئەنجومەنی ئەعیان و ئەنجومەنی نوێنەران) پێكدەهات, ئەنجومەنی نوێنەران بە هەڵبژاردنی یەك ئەندام لە بەرامبەر (20) هەزار دەنگی پیاوان دەبووە ئەندام, كەواتە ئەو دەمە ژنان بێبەش بوون لە مافی دەنگدانیان, هەروەها (ئەنجومەنی ئەعیان) ماوەی خولەكەی درێژتر و ژمارەی ئەندامان كەمتر بوو وەلێ دەبوو تەمەنی ئەندامان لە چل ساڵ كەمتر نەبێت, بەشێك لە نوێنەران لەلایەن مەلیكەوە دادەنرا, ئەمە لەكاتێكدا گەلێ باشتر بوو لە سەردەمی كۆماری, بەتایبەت ئەو ماوەیەی (1980-2003) كە پێنج خولی پەرلەمانی بەخۆییەوە بینی, لێرەش سەرۆك كۆمار دەسەڵاتێكی ڕەها و دیكتاتۆر بوو.
هەرچەندە ساختەكاری و یاریكردن بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە هەمیشە چەند بارەدەبێتەوە, لەیەكەم خولی هەڵبژاردنی نوێنەرانەوە لە سەردەمی پاشایەتییەوە تاوەكو ئێستا ئەم گرفتە ناشارستانی و قێزەوەنە نەتوانراوە چارەسەر بكرێت, ئەوەی مایەی نیگەرانییە لەلایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە پەسەنددەكرێت یان بێ دەنگ دەبن, لەكاتێكدا ڕاپۆرتی چاودێران و دەنگی ناڕەزایی دەنگدەران و هەندێ لە قەوارە سیاسییەكان دێنە دەنگ دژی ئەو ساختەكاری و یاریكردنە بەچارنووسی گەل دەكرێت, ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەكان كە وڵاتە زلهێز و هەرێمییەكان خۆیان هۆكارن لە دەستێوەردانی كۆی جومگە ئیداری و سیاسییەكان, بۆئەوەی هەژموونی خۆیان بسسەپێنن لە ناوچەكەدا, كەواتە شتێك نییە بەناوی عیراق, قەوارە سیاسی و حیزبەكان دابەشبوون لەنێوان وڵاتانی زلهێز و هەرێمییەكاندا و كار بۆبەهێزكردن و پاراستنی هەژموونی ئەوان دەكەن, نەوەك پاراستنی سەروەری عیراق, ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانە لە ناویەكدا زمانی لێكتێگەیشتن و گوێگرتن نییە و هەموویان ناتەبان و ڕێكناكەون و چەندین گرفتیان هەیە, بەپێچەوانەوە لە بەرامبەر ئەواندا لاوازن و جورئەت ناكەن وشەیەك بڵێن دڵیان گەرد بگرێت, ئەوان دێن كۆیان دەكەنەوە و بەشێوەیەكی كاتی ڕێكیان دەخەن بۆئەوەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بپارێزن, دواجار ئەوەی زەرەرمەندە تەنیا گەلانی عیراقە كە هەمیشە قوربانی سیاسەتی هەڵە و ململانێی نادروستی سیاسییەكانن, لە پاش ڕووخاندنی دەسەڵاتی بەعس جیا لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان, پێنج خولیتری هەڵبژاردنی نوێنەران ئەنجامدرا.
سەرچاوەكان:
1- ئەحمەد حمەئەمین ، چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی نوێ و هاوچەرخی عیراق ، چ1 ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر 2010 .
2- محەمەد سەعید سۆفی، پارێزگای كەركوك لە ناوپاكتاوی ڕەگەزییدا،چاپخانەی بەرهەم , ساڵی 2003
3-سمكۆ بەهرۆز محەمەد(ئەژی)، مێژووی سەردەمە كارگێڕیی و بەڕێوەبەرییەكانی پارێزگای كەركوك، چاپخانەی شەهید ئازاد هەورامی، 2005
4- د. ئەلبێرت عیسا, ناسیونالیزمی عەرەبی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە بۆ عێراقی سەردەمی فاشیزم , چ1, دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم , 2008
5- ویكبیدیا الموسوعە الحرە, تصنیف الانتخابات فی العراق.
https:// wikipedia.org
6= التمپیل الكوردی لمحافڤە كركوك فی دورات المجلس النیابی العراقی فی عهد الملكی, http://www.ekurds.com/arabic/kirkuk1.htm