کوردستانییەتی کەرکوک و پشکی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا
بەشی سێیەم
کەرکوک لە ڕووی کارگێڕییەوە
مێژووی درووستکردنی شاری کەرکوک دەگەڕێتەوە بۆچەرخێکی ئاڵۆز، ژینگەیەکی جیاواز و جوگرافیایەک کە ڕووبەرەکەی هەمیشە گۆڕەپانی ململانێ و خۆنمایش کردن و جەنگ بووە، لەوەتەی مێژوو هەیە ئەم شارە خوێنی لێدەچۆڕێ و لێناگەڕێن بۆساتێک دانیشتوانەکەی بە ئاسودەیی بژێت، کێبەرکێیەکی ناڕەوا لەسەر خاوەندارییەتی ئەم شارە کە هەریەکە و دەخوازێ بۆخۆی پاوانی بکات، لەگەڵ ئەوەشدا باش دەزانن کێ خەڵکی ڕەسەنە و ئاشنان بە مێژووی دێرینی ئەم شارە، بەردەوام هەوڵدەدەن حەقیقەت و ڕووخسارە ڕاستەقینەکەی بشارنەوە، بەڵام قەڵاکەی بەڵگەی ئەوەیە کە کەرکوک شارێکی گرنگی مێژووییە کە لە ماوەی گەشەکردنی شارستانییەتی میزۆپۆتامیا -وادی رافیدین)دا درووست کراوە، کە نزیکەی سێ هەزار ساڵ پێش زاین دەبێت، وەک باسکرا لەسەر درووستبوونی بیروبۆچوونی جیاجیا هەیە، بەکورتی ئەم بۆچوونانە دەخەینە ڕوو:
1-گۆتییەکان یەکەمین نەتەوەن کە بنیادی شاری کەرکوکیان ناوە و خاوەنی ڕاستەقینەی ئەم شارەن، کە سۆمەری و ئەکەدی دان بە ناوچە و مەملەکەتێکی گۆتی دادەنێن کە پایتەختەکەیان (ئاراپخا) بووە، هەروەها مێژووی شارەکە بۆ نێوان ساڵانی (4500-3500پ.ز) دەگەڕێتەوە، کاتێک دانیشتوانی ڕەسەنی کوردستان لە پێدەشتی شارەکە لەسەر قەڵای کەرکوک بنیادیان ناوە لەژێر ناوی (ئارا پخا) .
2- مێژووی بنیادنانی شاری کەرکوک دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی بابل و کلدانییەکان، بۆیە لە مێژووی کلدانییەکاندا شاری کەرکوک بە (ئارفە-ئارەفە) ناونراوە.
3- بۆچوونێکی تریش هەیە دەڵێت: یەکەم خشتی ئەم شارە بە دەستی (لۆلۆیەکان) دانراوە کەماڵ مەزهەر لەگەڵ ئەم بۆچوونەیە و دەڵێت (لۆلۆیەکان) ئەم شارەیان بنیاد ناوە.
4- شاری کەرکوک لەسەردەمی سۆمەر و ئەکەد و ئاشووری بنیادنراوە.
وێڕای ئەو بۆچوونانەی خرانە ڕوو ڕای تریش هەیە بەڵام (فاتیح عەبدوڵڵا شوانی) دەڵێت: بۆچوونی یەکەم لە هەموویان ڕاسترە، چونکە لە ڕووی پاشماوەی شارستانییەتی و هونەرییەوەگۆتییەکان زۆر دەوڵەمەندن و خاوەنی ڕاستەقینەی کەرکوکن، هەروەها مێژووی ئاوەدانی شارەکە وەک قەڵا بۆ ساڵانی نێوان (4500-35000 پ.ز) دەگەڕێتەوەکە گۆتییەکان بە درووستکاری ڕاستەقینە دادەنرێن لە ژێرناوی (ئاراپخا)، لەگەڵ ئەوەشدا قەڵای کەرکوک بە پاشماوەی شارستانییەتی گۆتی دادەنرێت، شاکر خەسباک دەڵێت:مێژوونووسان کۆکن لەسەر بوونی گەلێک لە ناوچەکەدا بەناوی گۆتی کە ناوچەیەکی ڕەسەنی کوردە لە نێوان دیجلە و زێی بچووک و ڕووباری دیالەدا، هەروەها سەرچاوە سۆمەرییەکان ئاماژە بەئەوە دەدەن کەهەمیشە شەڕو ناکۆکیان هەبووە لەگەڵ گۆتییەکان، کەبەردەوام هێرشیان کردووەتە سەر شارە سۆمەرییەکان لەهەمان کاتدا سۆمەری و ئەکەدی دان مەملەکەتی گۆتیدا دەنێن کە پایتەختەکەیان (ئاراپخا) بووە، هەروەها لەماوەی ساڵانی ( 2230- 2120پ0ز)دا گۆتییەکان توانیان دەست بگرن بەسەر ناوچەکانی ناوەڕاست و خوارووی عیراقدا و کیانی سیاسی ئەکەدی لە ناو بەرن، فەرمان ڕەوای گۆتییەکان زۆر بەهێز بووە و شاری کەرکوکیان کردووەتە بنکەی بەڕێوەبەرایەتی کاروباری دەوڵەتەکەیان لە ماوەی (91)ساڵی حوکمیاندا، هەروەها لە چەندین سەردەمی تردا کەرکوک شارێکی گرنگ بووە و جێی چاوتێبڕینی هەریەک لەو دەسەڵاتانە بووە بایەخی زۆریان پێداوە، ڕەنگە لێرەدا دەرفەت نەبێت تیشک بخرێتە سەر کۆی سەردەمەکان، هەر لەکاتی ململانێی خوێناوی چەندین ساڵەی هەردوو ئیمپراتۆرییەتی (عوسمانی سەفەوی) میرنشینە خۆماڵییەکان توانیان مۆرکی نەتەوەیی خۆیان بپارێزن، ئەودەمە ناوچەی شارەزوور بە کەرکوکیشەوە سەربەمیرنشینی ئەردەڵان بوون دواتر لە نیوەی سەدەی حەڤدەهەمدا و لە ساتەوەختی دەسەڵاتی میرنشینی باباندا کە قەڵەمڕەوییان گەیشتە سنووری شاری کفری و سەنگاو و شوان و کەرکوک، لەمەش زیاتر کۆی ناوچەکانی دەگرتەوە، ئەوەی مەبەستە کۆی سنووری کارگێڕی کەرکوکی گرتووەتەوە و شاری کەرکوکیش بەشێکی گرنگ بووە لە قەڵەمڕەوەی میرنشینە کوردییەکان و پاشان کەرکوک بووەتە ناوەندی ویلایەتی شارەزووری عوسمانی تاوەکو ساڵی (1879).
گەر سەیری ساڵنامەکانی سەردەمی خەلافەتی عوسمانی بکەین بۆمان دەردەکەوێت چەند گۆڕان بەسەر لیوای کەرکوکدا کراوە، چەندین جار تووشی فروانبوون یان بچووککردنەوە یان لکاندن بووە لەگەڵ لیواکانیتردا لە دۆخە جیاجیاکاندا و بەپێی داگیرکاری و دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکان، ناوچەی کەرکوک دەکەوێتە نێوان چیای زاگرۆس و ڕووباری زێ بچووک و دجلە و زنجیرە چیای حەمرین و ڕووباری سیروان، ئەم ناوچەیە لە سەردەمی ساسانییەکاندا ناسراوە بە گەرمەکان بە مانای نیشتمانی (گەرم) ئەم ناوە تا ئێستا هەروای پێ دەوترێ لەگەڵ گۆڕانێکی کەمدا کە لە کۆتایدا بووەتە (گەرمیان) هەر ئەم ناوە کە لەسەرچاوە (سریانی) یەکاندا بە (بیپ گرمای) کورت کراوەتەوە بۆ (باگرمێ) یا بە عەرەبی کراوە بە (باجرمی) یان (جرمقان) بە مانای گەرم یان نیشتمانی گەرم هەر بۆیە ئەم ناوچەیە بایەخی تایبەتی پێدراوە لە لەلایەن هێز و ئیمپراتۆرەکانەوە لەکاتی داگیرکردنیدا، لەبەرئەوەی ڕێگەیەکە مایەی دڵنیاییە و ئاسانە بۆ گواستنەوە و تێپەڕینی بازرگانەکان و گەیشتنە جیهانی دەرەوە، ئەو هێزانەی لە ناوچەکەدا فەرمانڕەوابوون لە شوێنە بەرزەکاندا لە نزیک ڕێگاکان بینا و بنکەی سەربازی بۆ پاراستنی ڕێگاکان دانا بوو، هەندێ قوللەی سەربازی هەروەها ئەمانەشی بەکاردەهێنا وەک بنکەیەکی جووڵەی سەربازی دژی نەیارەکانیان، هەروەها لەم بنکانەوە کرێ و ڕسوماتی گومرگیان وەردەگرت لە کاروانە بازرگانیانەی بەو ڕێگایانەدا تێدەپەڕین، کاروانەکان (خۆرئاوای ئەنازۆڵ و سوریا و لەولاشەوە ڕۆژئاوای ئێران سنە و کرماشان و هەمەدان ..هتد هەروەها بۆ بەغدا و شارەکانیتر.
مێژوونووسی تورکی (شمس الدین سامی بەگ) لە (قاموس الاعلام)دا، کە دادەنرێ بە ئینسکلۆپیدیایەکی گرنگی مێژووی و جوگرافی کە لە ساڵی (1896)دا دەرچووە، بەم شێوەیە باسی کەرکوک دەکات، دەکەوێتە چوارچێوەی ویلایەتی موسڵەوە سەر بە کوردستانە بە دووری (160) کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵەوە ناوەندی ئیلایەتی (شارەزوور) ژمارەی دانیشتوان (30000) کەسە، خاوەن قەڵایەکی پتەوە،کە حاڵەتی کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی شاری کەرکوک لە چوار بەش سێ بەشی لە نەتەوەی کوردە و بەشی چوارەم لە نەتەوەی تورک و عەرەبن و هتد...هەروەها(760) جولەکە و (460) کلدانی تیادا دەژی ئەم شارە (36) مزگەوت و (7) قوتابخانە و (15) تەکیە و (12) خان و (1282) کۆگا و دوکان و (8) گەرماوی تێدایە، هەروەها لە چاپی دووەمیدا ئاماژە بە سنووری ناوچەی کەرکوک دەکات و دەڵێ لە باکووری خۆرهەڵاتەوە زێی بچووک و لە باکووری خۆرئاواوە چیای حەمرین لە باکووری خۆرهەڵاتەوە ڕووباری سیروان، چیای زاگرۆس دەکەوێتە باکووری خۆرهەڵاتەوە، ناوچەی کەرکوک چەندین جار لە نێوان عوسمانی و سەفەوییەکاندا هەرجارە و یەکێکیان کۆنترۆڵیان دەکرد، تەنانەت ( قەرەقۆینلو (1411-1468) و ئاق قۆینلو(1468-1508) کە دەسەڵاتیان کەوتە دەست کۆمەڵێک تورکمانیان نیشتەجێکرد، دوای ئەوەش شەڕێکی گەورە لە نزیک کەرکوک ڕوویدا تورکەکان شکان و ناوچەکەیان بەجێهێشت، لە ساڵی (1743)جارێکیتر لە کەرکوک کەوتە دەستی سەفەوییەکان.
دوای ئەوەی موسڵ کرایە ویلایەتێکی سەربەخۆ لە ساڵی (1879) کە پێکهاتبوو لە سێ لیوا (موسڵ، کرکوک، سلێمانی) هەموویان کوردنشین بوون تەنانەت قەزاکانی ویلایەتی موسڵ پێکهاتبوون لە (موسڵ، ئامێدی، زاخۆ، دهۆک، ئاکرێ، سنجار) کۆی قەزاکانی سەربەم ویلاتە (18) قەزا بوون، وەک یەک قەزاکان دابەشکراوە بۆهەر لیوایەک (شەش) قەزا وەک لە خشتەی ژمارە(1)دا هـــــــاتـــووە:
خشـــتەی ژمـــــارە (1)
پێکهاتەی ئیدارەی ویلایەتی موسڵ پاش ساڵی (1879)
ویلایەت موسڵ
لیوا موسڵ کەرکوک سلێمانی
قەزا موسڵ – ئامێدی
زاخۆ – دهۆک
ئاکرێ – سنجار کەرکوک – ڕەواندز
کۆیە – ڕانیە
هەولێر – کفری سلێمانی – گوڵ عەنبەر
بازیان – مەعمور حەمید
شارباژێڕ – جاف
سەرچاوە: د.میم کەمال ئۆڤە، و/ سەلام ناوخۆش، کرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) ، چ1، هەولێر ،2000.
بە پێویستم زانی ناوی قەزا و ناحیەکان وەک خۆی بڵاوبکەمەوە وەک ئەوەی لەسەرچاوە عەرەبییەکەدا (هویە کرکوک الپقافیە والاداریە)دا هاتووە، گەر سەرنج بدەینە دابەشبوونی کارگێڕی کەرکوک لە ئێستادا، یا بگەڕێنەوە بۆ دۆخی ڕابردوو، تووشی بەرکەوتن نابین کە هەندێ جار لە سنووری خۆی زیادی کردووە یا بچووک کراوەتەوە، کەمترە لەوەی کە ئێستا هەیە، هەروەهالەسەردەمی (سوڵتان سلێمان)دا ژمارەیەک لیوا زیادکرا، لە ئێستادا ژمارەی لیواکان زۆرن وەک لیوای ئەربیل...هتد، لەگەڵ ئەمەشدا ئێمە باس لە دابەشبوونی کارگێڕی کەرکوک دەکەین کە بەم شێوە بوو:-
1- نفس کرکوک ، التون کوبری، ملحە
2- کفری ، توزخورماتوو، قرگبە، قلعە شیروانە
3- جمجەمال، اغجلر، شوان، سنگاو
4- گل، قادرکرم، داقوق
زۆربەی کات گەرمیان لە ڕووی ئیداری و سەربازییەوە سەر بە ناوەندی کەرکوک بووە، بۆ ماوەیەکی زۆر ڕووباری سیروان سنووری ڕۆژهەڵاتی عوسمانی بووە لەگەڵ ئێراندا، تا ئەمڕۆش قەڵا و قوللەی پاسەوانە عوسمانییەکان لەسەر ڕۆخی ڕۆژئاوای سیروان ئاسەواریان بەدی دەکرێن ناوبەناو گۆڕانیش بەسەر ئەو سنوورەدا هاتووە، هەروەها بەڕێوەبەرایەتی گەرمیان لە کاتی عوسمانییەکان و پێش هاتنی ئینگلیزەکان بەم شێوەیە بووە:
1-چەمچەماڵ، سیفەتێکی ئیداری تایبەتی نەبووە سەر بە قەزای بازیان بووە، هەرچەندە عوسمانییەکان لەساڵی (1851)دا کردیانە قەزا .
2-قەزای گل، ناوەندەکەی لە قادرکەرەم و پاشان گواستراوەتەوە بۆداقوق، سەر بەکەرکوک بووە.
3-کفری پێکهاتووە لە ناحیەی شێروانە و قەرەتەپە و پێباز سەر بە کەرکوک بوون.
پاش دامەزراندنی یەکەم حکومەتی عیراق ساڵی (1921) کەرکوک دانرا بە یەکێک لە لیواکانی عیراق پێکهاتەی ئیداری بەمشێوەیە بوو قەزاکانی ناوەندی کەرکوک و چەمچەماڵ و داقوق و کفری، (10) لە کاتی داگیرکاری بەریتانیادا بۆ عیراق (1914- 1918) دەستیکرد بە درووستکردنی بەڕێوەبەرایەتی (بەریتانی – هندی) بۆ ناوچەکانی میزۆپۆتامیا، لەگەڵ هێنان و دانان و وتو وێژکاری سیاسی ئینگلیزی لە جێگەی بەڕێوەبەرە عوسمانییەکاندا، کارمەندانی ئەم بەڕێوبەرایەتییە نوێییەی بەریتانیا پێکهاتبوون لە(بەریتانی و هندی) لەو کاتەدا (میزۆپۆتامییا)ش بە شێوازێکی نوێ دابەشکردەوە، کە (لیوا) لیوای کەرکوک لەم یەکە ئیدارییانە پێکهاتبوون :-
1 - قەزای ناوەند 2 - چەمچەماڵ 3 - گل 4- کفری
لە سەرچاوەیەکیتردا کە یەکێکە لەو دۆکیومێنتە هەرە گرنگانەی حکومەتی پاشایەتی بەریتانیای گەورە، کە ڕاپۆرتێکی کارگێڕییە و بابەت و ڕووداوەکانی ساڵی (1919) لەسەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی لە خۆگرتووە، لەلایەن کاربەدەستانی ئەو کاتەی ناوچەی کەرکوک و میزۆپۆتامیاوە خراوەتە ڕوو، وەک ڕاپۆرتی ڕەسمی بۆ وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا نووسراوە، جیا لە چەندین بابەتی هەمەجۆر (خەستەخانە و قوتابخانە و باج و نرخی بازاڕ و مۆڵەتی چەک و شوکردن و هاوسەرگیری ..هتد) تیایدا هاتووە، لەگەڵ دووەم داگیرکردنی شاری کەرکوک و کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە، ئینگلیز یەکەیەکی ئیداری تازەی بۆ کەرکوک دانا یەکە ئیداریەکە بە (Division) ناو نابوو، بەگوێرەی دواین یەکەی ئیدارەی عوسمانی، کە هەندێ گۆڕانکاری تیادا کراوە ئیدارەی کەرکوک بەم شێوە بووە:
1-قەزای ناوەندی کەرکوک: داقوق ، ئاڵتون کۆپری ، شوان، مەلحە، قەرە حەسەن (لەیلان)
2-قەزای چەمچەماڵ: لە چەمچەماڵ خۆی پێکهاتووە .
3-قەزای کفری: کفری، دووزخورماتو، قەرەتەپە، قەڵای شێروانە
لە کۆتاییەکانی جەنگ و لە تشرینی یەکەمی (1918)دا جێگری حاکمی گشتی ئینگلیز لە عیراق (مێجەرنوئێل)ی بە حاکمی سیاسی ناوچەی لیوای کەرکوک دامەزراند، ئەو ناوچەیەی نێوان زێی گەورە و ڕووباری سیروان کە ناوچەی کەرکوک دەگرێتەوە، پلانەکانی (نۆئێل) لە هەنگاوی یەکەمدا لە ساڵی (1919)دا دامەزراندنی ئەنجومەنێکی کارگێڕی بوو لە کەرکوکدا، ئەرکی ئەو ئەنجومەنە لە ناوچەکەدا هاوکاری فەرمانڕەوایانی سیاسی بەریتانیا بوو، کە پێکهاتبوو لە (12) ئەندام بەم شێوەیە بوو (6) ئەندامی نوێنەری کورد بوون (3) ئەندامی تورکبوون، عەرەب و مەسیحی و جولەکەش هەریەکە و تەنها یەک نوێنەریان بوو.
کەرکوک مێژوییەکی دێرینی هەیە لەسەرچاوە کۆنەکاندا بەچەندین جۆر ناوی هاتووە و لەهەر سەردەمێکدا ناوێکی لێنراوە، کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کە چەندین هێزی داگیرکەر پەلاماری داوە و هەر داگیرکەرێک ناوێکی بەسەردا سەپاندووە، لەگەڵ گۆڕانکارییە مێژووییەکاندا گۆڕان بەسەر ناوەکەیدا هاتووە، لە دوای دەرکەوتنی ئەنجامەکانی جەنگی یەکەمی جیهانی (1914 -1918)دا، کاتێک لەسەرەتادا دەوڵەتی نوێی عیراق درووست دەکرێ ویلایەتی موسڵی لەسەر نەبوو، پاشان لە ناوەڕاستی بیستەکاندا دەخرێتە سەر عیراق، کە دابەشکرا بۆ (14) لیوا، پێکهاتەی لیواکانی باکوور (موسڵ، ئەربیل، کەرکوک، سلێمانی) لیوای کەرکوک ئەم یەکە کارگێڕییانەی لە خۆگرتبوو، قەزاکانی (ناوەند و کفری، چەمچەماڵ، گل) هەروەها پێکهاتووە لە (14) شارەدێ کەناوەکانیان لە خشتەکەدا هاتووە:
خشتەی ژمارە (2)
لیوای کەرکوک بە پێی یەکەکاڕگێرییە بنەڕەتییەکانی
قـچا‌و نــــــــاحـــیـــــــە
مركز اللوا‌و
كفری
جمجمال
گل كركوك ، داقوق ، ئالتون كوبری ، قرە حسن ، شوان ، الملحە .
گوز ، قرگبە ، قلعە شیروان ، شبیجە .
جمجمال ، أغجلر
گل ، سنكاو
المصدر: د. خلیل اسماعیل محمد، کرکوک دراسات فی التکوین القومی لسکان، الگبعە الپانیە، اربیل 208،ێ10
هەروەها نووسەر لە هەمان کتێبدا، هەندێ ڕاستی مێژووی کارگێڕی لیوای کەرکوکی خستووەتە ڕوو، لەسەر گۆڕانکارییە ئیدارییەکان لە سەردەمی حوکمڕانییە جیاوازەکاندا، ئـەم دابەشکردنە درێژەی هەبوو فراوانترین پرۆسەی گۆڕان لە پێکهاتەی ئیداری عیراقدا لە لیوای کەرکوک بووە ئەویش هۆکارەکانی ڕوونن، دواتریش جەخت دەکاتەوە لــەسەر لیوای کەرکوک بەپێی یەکە ئیدارییە سەرەکییەکانی کە جگە لــە قەزای ناوەند چەندین قەزای تری لەسەر بووە، ئەم پێکهاتە ئیدارییە درێژەی هەبوو تاوەکو زیاتر لەنیو سەدە، دواتر گۆڕانکاری تیادا دەکرێت و قەزاکانی دابەش دەکرێت بە سەر پارێزگاکانی دەوروبەریدا، ئامانجیش گۆڕانی حەقیقەتی سیمای نەتەوەیی دانیشتوانەکەیەتی، لەم پەرتووکەیدا (کورد، تورک، عەرەب) (سیسیل جۆن ئیدمۆندس) هەمان خشتەی سەرەوە پشت ڕاست دەکاتەوە، سنووری کارگێڕی کەرکوک چ لەم سەردەمەدا و چ لە دوای ئەوەش، لە پێناوی پێشکەووترین سەرژمێری لەمەڕ پێکهاتە تایفی و نەتەوەییەکان دانیشتوان، ڕەنگە زۆر گونجاو بێت کە سەرەتا شێوەی ڕێکخستنی کارگێڕی ناوچەکە سەرئەنجام بە جۆرێک فۆرمی گرت، هەروەها دابەشکردنی کارگێڕی کەرکوک بە پێی قەزا و ناحیەکانی هاتووە، لەگەڵ ڕێکخستنی لە ساڵی (1922)دا، سەیری خشتەی ژمارە (3)بکە:-
خشتەی ژمارە (3)
لیوای کەرکوک بەپێی یەکە کارگێڕییەکانی
قـەزا نــــــــاحـــیـــــــە
ناوەند
کفری
چەمچەماڵ
تاوغ ئاڵتون کۆپری ، قەرە حەسەن ، شوان ، مەلحە .
ناوەند ، قەرەتەپە ، قەڵای شێروانە ، پێواز.
ناوەند ، ئاغجەلەر ، سەنگاو
قادرکەرەم ، توزخورماتو
المصدر : سی جی ادموندز ، کرد ترک عرب ، ترجمە جرجیس حسین فتح اللە ، ێ239
لە کتێبی جغرافیە العراق (العراق الحدیپ، العراق فی زمن العباسین، العراق القدیم) نووسەر (گه الهاشمی )، کە چاپی ساڵی (1930)ییە،جیا لە کۆمەڵێک بابەتی زۆر لەمەڕ عیراق لە سەردەمی کۆن و عەباسییەکان و تازە و دابەشکردنی کارگێڕیدا نووسیوویەتی عیراق پێکهاتووە لە (14) المتێرفیات و (46) قەزا و (139) ناحیە ، کاروباری ( المتصرفیە) لە لایەن ( متصرف) ەوە بەڕێوەدەبرێت، کاروباری (القچا‌و) لەلایەن قائیمقام و ناحیەش بەڕێوەبەر بەڕێوەی دەبات، هەروەها پۆلێن کراوە بۆ باکوور و ناوەڕاست و باشوور کە لیواکانی باکوور پێکهاتووە لە (4) لیوا کە دێتە سەر لیوای کەرکوک بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
ناوەندی لیوای کەرکوک: کەرکوک، داقوق، ئاڵتون کۆپری، قەرەحەسەن، شوان، مەلحە .
کفری : کفری، توز، قەرەتەپە، قەڵای شێروانە، شبیجە
چەمچەماڵ: چەمچەماڵ، ئاغجەلەر
گل: گل ، سەنگاو
لە کتێبی (دلیل المملکە الدلیل الرسمی للعراق لسنە 1936) لە بابەتی دابەشکردنی ئیداری لە دوای شەڕی گەورە(یەکەمی جیهانی) تیایدا هاتووە، دوای ئەوەی باس لە ڕووبەری عیراق و ئاماژە بەچەندین بابەتی گرنگیتری (کارگێڕیی و جوگرافی و مێژوویی) دەکات، عیراق لەڕووی ئیدارییەوە لە چەند لیوا و چەند قەزایەک و ژمارەیەک ناحیە پێکهاتووە، کە هەریەکە و ژمارەیەک گوند لەخۆدەگرێت، ئیدارەی لیوا لەلایەن (متێرف)ەوە بەڕێوە دەبرێت، ئیدارەی قەزا لە لایەن (قائمقام)ەوە، هەروەها ناحیەش لەلایەن بەڕێوەبەری ناحیەوە، گوندەکان لەلایەن ئەنجومەن (موختار)ەوە، کە پێکهاتووە لە (14) موتەسەڕفیە هەروەها (45) قەزا و ناحیەکانیش ژمارەیان (124)ە، بەڵام ژمارەی گوندەکان زۆر زۆرن، ئەوەی مەبەستە تیایدا هاتووە کە لیوای کەرکوک لە (4) قەزا پێکهاتووە:
1-ناوەندی لیوای کەرکوک: کەرکوک، داقوق، ئاڵتون کۆپری، قەرەحەسەن، شوان، مەلحە .
2-کفری : ناوەندی کفری، توز، قەرەتەپە، قەڵای شێروانە، شبیجە
3-چەمچەماڵ: چەمچەماڵ، ئاغجەلەر
4-گل: گل ، سەنگاو
ڕەنگە هەندێ جار دووبارە بوونەوە ببینی لە ناوی قەزا و ناحیەکاندا ئەمەش بۆ جەختکردنەوە دەگەڕێتەوە بەپێی ساڵەکان و هەروەها ڕای نووسەرانیش، کە مەبەستمە پشت بە چەند سەرچاوەیەک ببەستم بەتایبەت هەندێ سەرچاوە و نووسەری عەرەب، کە هەندێ جار گۆڕانی بەسەردا هاتووە لە ڕووی کارگێڕییەوە، تا کۆتایی شەستەکان سنووری لیوای کەرکوک بەم شێوەیە بووە، زنجیرە چیای حەمرین لای باشوورییەوە نێوان عەرەبستان و کوردستانی دەکرد زنجیرە چیای سەگرمە، دەربەندی ئاودار و دەربەندی وشک لای باکوورەوە، نێوان هەردوو پارێزگای سلێمانی و کەرکوکی دەکرد، زێی سیروان لای ڕۆژهەڵاتییەوە کە دەکاتە نێوان کەرکوک و دیالی، زێی بچووک لای ڕۆژئاواوە کە دەکاتە سنووری نێوان هەولێر و کەرکوک، لەڕووی کارگێڕییەوە لیوای کەرکوک بەدرێژایی دەسەڵاتی پاشایەتی لەم یەکە کارگێڕییانە پێکهاتووە:
1- قەزای کەرکوک پێکهاتووە لەناحیەکانی ناوەندی قەزای کەرکوک، قەرە حەسەن، لەیلان، ئاڵتون کۆپری (پردێ) حەویجە، شوان
2- قەزای کفری: ناحیەکانی ناوەند ، قەرەتەپە، شێروانە، پێباز
3- قەزای دووز خورماتوو: ناحیەکانی ناوەندی قەزا، قادر کەرەم ، داقوق
هەروەها (عەبدولڕەزاق ئەلحەسەنی) لەمەڕ پارێزگای کەرکوک وادەڵێت، لیوای کەرکوک یەکێکە لەو چوار لیوایەی باکووری عیراق، لە باکوورەوە هاوسنووری لیوای (ئەربیل)ەو بەشێک لە لیوای سلێمانی، لە ڕۆژهەڵاتەوە لیوای سلێمانی و بەشێک لە لیوای دیالە، لە باشوورەوە شاخی حەمرینە، لە ڕۆژئاواوە لیوای ئەربیل، لەم لیوایەدا لە ڕووی کشتوکاڵییەوە دانەوێڵەی گەنم و جۆ و چەڵتوک ونۆک و نیسک و ماش و کونجی و لۆکە دەچێنرێت، هەناردەی گەنم و جۆ دەکرێت کە زیاترە لە بەکاربردنی، هەروەها بڕێکی زۆر خوری و شیرەمەنی وپێست و مەڕ هەناردە دەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا هاوردەی ئەم شتومەکانە دەکات لە لیواکانی ترەوە وەکو ئاسن و تەختە و شەکر و چایی و ...هتد ...وە بڕێکی زۆر باش نەوتی هەیە، ڕووبەری لیواکە دەگاتە (19873) کیلۆمەتر چوار گۆشە و ژمارەی دانیشتوانی (388.912) کەسە، بە پێی سەرژمێری ساڵی (1957) جگە لە بیانی، گەر ڕێژەی کورد بەراورد بکرێت لەگەڵ نەتەوەکانیتردا بەپێی سەرژمێری گشتی (1947) و پێشتریش کورد زۆرترە، ڕێژەی کورد لەساڵی (1947) لە پارێزگای کەرکوک دا (53%) بووە کەچی لە ئاماری (1957)دا بەشێوەیەکی ئاشکرا ڕێژەی کورد کەمی کردووە بۆ (48،3%) بەرامبەر ئەمەش ڕێژەی عەرەب بەشێوەیەکی ناسروشتی زیادی کردووە بۆ (109،620) بووە، زیاتر لە(90،252) کەس هی پارێزگاکانی لە ئەنجامی پرۆسەی بەعەرەبکردندا هاتوونەتە ناوچەکە.
پارێزگای کەرکوک لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا
لە ئەنجامی سیاسەتی بەعەرەبکردن و ڕاگوێزانی کورد وێرانکردنی گوندەکانی پارێزگای کەرکوک، لەبەرامبەردا لەماوەی ساڵی (1957-1965) قەبارەی دانیشتوانی قەزاکە بە ڕێژەی (2،7%) لە ساڵێکدا بەرزبووەتەوە درووستکردنی قەزای حەویجە لە (1962) دا بە ڕووبەری (8%) ڕووبەری پارێزگاکە و بەڕێژەی (17%)ی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکە، کە زۆربەیان عەرەبی هاوردەبوون بۆ نیشتەجێکردنی ناحیەی تازە و دوبز و لکاندنەوەی بە ناوەندی قەزاکەوە، کە بووەهۆی زیادبوونی دانیشتوان بەڕێژەی (4،6%) لە هەمان کاتدا بووەهۆی کەمبوونەوەی دانیشتوانی قەزای کفری و خورماتوو، لەو ماوەکورتەی بەعسییەکان دەسەڵاتیان گرتە دەست سیاسەتی (بەعەرەبکردن و ڕاگواستن) بە چڕی پیادە کرد گەر سەرنج بدەین ئەم ڕاستییانە لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەردەکەون:
1-ڕووخاندنی گوندەکوردەکانی نزیک شاری کەرکوک، بە تایبەت ئەوانەی کە دەکەونە نزیک بیرە نەوتەکانەوە کە (13)سیانزە گوند بوون.
2-گواستنەوەی گشت کوردەکانی سەر بەشارەدێی (دوبز) هێنانی عەرەب بۆ ئەو گوندانە و نیشتەجێ کردنیان .
3-ژمارەیەکی زۆر لە فەرمانبەرانی کۆمپانیای نەوت، گواستنەوەی ڕاژەیان بۆ کرا بۆ کۆمپانیا و کارگەکانی دەرەوەی پارێزگاکە، هەروەها ژمارەیەکی زۆر فەرمانبەر ومامۆستا لە قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەییەکان گواستەوە بۆ ناوەراست و خواروویی عیراق.
4-دامەزراندنی کۆمەڵێک عەرەبی زۆر بە پۆلیسی ناوخۆ و کۆمپانیای نەوت، بێ ئەوەی هیچ شارەزاییەکیان هەبێتـ .
5- پێکهێنان و دروستکردنی یەکەی نانیزامی لە نەوەی عەرەبە خێڵەکییە هاوردەکان بۆ پشتگیری لە سوپا، بەتایبەت چەکدارکردنی ئەو عەرەبانەی کە نیشتەجێی گوندە کوردەکان بوون.
6-گۆڕینی ناوی قوتابخانە و گەڕەک و شەقامەکانی کەرکوک، سەپاندنی بەسەر خاوەن دوکان و بازرگان و پیشەوەراندا بۆ ئەوەی ناوی عەرەبی لێ بنێن، جێبەجێکردنی سیاسەتی( تەعریب و ڕاگواستن) کە بە شێوەیەکی ئاشکرا و ڕوون و پیادە دەکرا.
7-دواجار هێرشێکی سەربازی فراوانیان کردە سەر زۆربەی گوندەکانی پارێزگاکە، بەمەبەستی ترساندنی دانیشتوانەکەی بۆ ئەوەی لادێ بە جێبێڵن، پاشان نیشتەجێکردنی عەرەب تیایدا.
هاوکات کاربەدەستانی سەربازی و ئیداریی و پۆلیس لە ناوچەکەدا دەسەڵاتێکی فراوانیان پێ درابوو، گوایە ئەو کاربەدەستانە ئەرکێکی نیشتمانی دژی (تێکدەر و یاخیبووەکان) جێبەجێ دەکەن، ئیتر با سەرپشکبن بە ئارەزووی خۆیان ئازاری خەڵک بدەن، بەرتیل وەربگرن، ماڵ و سامانی دانیشتوان زەوت بکەن، هاووڵاتیان دەستگیر بکەن و باج وسەرانە وەربگرن..تادەگاتە کوشتنی بێ دادگای کردنیش، ئەم هەڵسوکەوت و ڕفتارانە تەنیا دژی هاووڵاتیانی کوردبوو، ئەمەش بۆئەوەی کوردەکان بێزارببن و بەناچاری کۆچ بکەن و زێدی باوباپیریان بەجێبێڵن.
هەروەها (د. شاکر خەسباک) پێکهاتەی کارگێڕی پارێزگای کەرکوک بەپێی سەرژمێری (1965) دیاری دەکات بەم شێوەیە:
1- قەزای کەرکوک ناوەندی ناحیەی کەرکوک، ناحیەی تازە خورماتوو قەرە حەسەن، ئاڵتون کۆپری، شوان، دوبز
2- قەزای کفری، ناحیەی کفری ، پێباز و قەرەتەپە و شێروانە
3- قەزای گوز ، ناوەندی گوز ، ناحیەکانی قادر کەرەم ، داقوق
5- قەزای حەویجە، ناوەندی حەویجە، ناحیەی ریاز.
پاشان بەعسییەکان دووبارە دێنەوە دەسەڵات و هەمدیس بە پلانەوە پرۆسەی (تەعریب و تەرحیل) جێبەجێ دەکەن و کار بۆگۆڕینی دیمۆگرافی ئەم ناوچانەی باشووری کوردستان دەکەن، هەرچەندە ئەو ماوەیە لەنێوان (حکومەتی ناوەند و پارتی دیموکراتی کوردستان)دا بە فەرمی گفتوگۆ ئامادەیی هەبوو، هاوکات مژدەی نزیکبوونەوەی سەرکەوتنی ڕێککەوتننامەی (11ی ئازاری)دەدا بەگەلانی عیراق بە گشتی و کورد بەتایبەتی، لەو ماوەیەدا و لە سەرەتای ساڵی(1970)دا هەندێ گۆڕانکاری کارگێڕی لە پارێزگای کەرکوکدا کرا لێرەدا دەیخەمە ڕوو:
1- قەزای کەرکوک: ناوەندی قەزای کەرکوک، ناحیەکانی شوان، قەرەحەسەن، تازە خوماتوو، پردێ و دوبز
2- قەزای کفری: ناحیەکانی قەرەتەپە و جەبارە
3- قەزای حەویجە ناوەندی قەزا ناحیەکانی ریاز
4- قەزای کەلار، ناوەندی قەزا و ناحیەکانی شێروانە، پێباز
5- قەزای توز خورماتوو، ناوەندی قەزا، ناحیەکانی قادر کەرەم، داقوق، ئامرلی، سلێمان بەگ
6-قەزای چەمچەماڵ، ناوەندی قەزا و ناحیەکانی سەنگاو و ئاغجەلەر
گرنگترین گۆڕان و ڕووخساری ئەم پارێزگایە لە نێوان ساڵانی (1965-1970)دا بەم شێوەیە بووە:
1-گەشەکردنی خێرای قەوارەی دانیشتوانی قەزای حەویجە کە ڕێژەکەی ساڵانە گەیشتووەتە نزیکەی (6%) ئەم ڕێژەیەش بەرامبەری ڕێژەکانی گەشەی دانیشتوانی پارێزگاکەیە ئەمەش ئەندازەی بایەخدان بەم قەزایە دەردەخات.
2- پێکهێنانی ناحیەکانی ئامرلی و سلێمان بەگ و لکاندنیان بە قەزای خورماتووەوە، کە بووەهۆی زیادبوونی قەوارەی دانیشتوانی قەزاکە کەڕێژەی ساڵانەی (4%)دا.
3- پچڕاندنی ناحیەکانی پێباز و شێروانە لە قەزای کفری و لکاندنیان بە قەزای تازە دامەزراوی کەلارەوە، کە دانیشتوانی (5%) سەرجەم دانیشتوانی پارێزگاکە بوو ئەمەش بووەهۆی دابەزینی قەوارەی دانیشتوانی کفری و پاشان پارێزگاکەش.
پرۆسەی تەرحیل وتەعریب) درێژەی هەبوو تەنانەت کار گەیشتە ئەوەی ناوی پارێزگاکەیش لە(1/6/1972)دا بۆ (تأمیم) بگۆڕن، ئەم یەکە ئیدارییە بە گۆڕانکارییەکی کەمەوە تاوەکو ساڵی (1975) بەردەوام دەبێت دواتر گۆڕانکاری بەسەردا دێت و لەڕووی کارگێڕییەوە تەنها قەزای ناوەندی کەرکوک و قەزای حەویجەی لەسەر مایەوە، کە بە پێی فەرمانی کۆماری ژمارە (608) لە (6/11/1975)دا قەزاکانی کەلار و چەمچەماڵ نەخشەی کارگێڕی لە پارێزگای (التأمیم) هەڵوەشێنرایەوە، خرانە سەر پارێزگای سلێمانی بە هەمان فەرمان و ژمارە و ڕۆژ و ساڵدا قەزای کفری خراوەتە سەر پارێزگای دیالە، دواتریش بەپێی فەرمانی کۆماری ژمارە (41) کە لە (29/1/1976) دا دەرچووە قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای تازە درووستکراوی (صلاح الدین) ئەنجامدانی ئەم گۆڕانکارییانە بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی دانیشتوانی کورد بووە لە پارێزگاکە، بەدڵناییەوە ئەم گۆڕانکارییە کارگێڕیانە کاریگەری لەسەر سنوور و ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوان و تەنانەت پێکهاتەی نەتەوەیش هەبوو، هەربۆیە سنووری پارێزگای کەرکوک لە باکوورەوە پارێزگای هەولێر لە ڕۆژهەڵاتەوە پارێزگای سلێمانی لە باشوورەوە پارێزگای سەڵاحەدین لە ڕۆژئاواوە پارێزگای نەینەوایە، ڕووبەرەکەی دەگاتە (10391) کم2 و کە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکە بەپێی سەرژمێری ساڵی(1977) کە دەکاتە (508171) کەس لە کاتێکدا ژمارەی دانیشتوان لەسەرژمێری ساڵی (1987) گەیشتووەتە (601219) کەس بە پێی ئەنجامی سەرژمێرییەکان ، گەشەکردنی دانیشتوان لە نێوان ئەو(10) ساڵەدا گەیشتووەتە (3.5%)، بێ گومان ڕێژەی دانیشتوانی کوردیش دابەزیووە بەپێی سەرژمێری ساڵی(1977) کە دەکاتە (38%) لەبەرامبەردا ڕێژەی عەرەب بەرزبووەتەوە بۆ(44%) ، لەدوای ئەو گۆڕانکارییە کارگێڕییەوە لە ساڵی (1987)دا، پارێزگاکە سنوورەکەی لە باکوورەوە پارێزگای هەولێر و لە ڕۆژهەڵاتەوە پارێزگای سلێمانی و لە باشوورەوە پارێزگای سەڵاحەدین لە ڕۆژئاواوە پارێزگای نەینەوایە، ڕووبەرەکەی دەگاتە (10391) کم2 ڕێژەی (2.4%) لە کۆی ڕووباری عیراق کە دەکاتە (438317)کم2، لە کاتێکدا ژمارەی دانیشتوان لەسەرژمێری ساڵی (1987) گەیشتووەتە (601219) کەس بە پێی ئەنجامی سەرژمێرییەکان (453285) کەسی شارنشین و (147934) گوندنشین ، ڕێژەی شارنشین گەیشتووەتە (39%) لە کۆی دانیشتوانی پارێزگاکە وهەروەها ڕێژەی گوندنشینیش (61%) لەکۆی دانیشتوانی پارێزگاکە،
گەشەکردنی دانیشتوان لە نێوان ئەو(10) ساڵەدا گەیشتووەتە (3.5%)ەو چڕی دانیشتوانیش (416)کەس/کم2، کەواتە پارێزگاکە لە ساڵی (1987) پێکهاتووە لە (3) قەزا و (4) شارەدێ، یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای التأمیم لە ساڵی (1987)دا بەم شێوەیە بووە:
1-قەزای کەرکوک، ناحیەکانی تازە خورماتوو، داقوق
2- قەزای حەویجە: ناحیەی ریاز
3-قەزای دوبز (دبس): ئاڵتوون کۆپری
گەر سەرنج بدەین ناحیەی حویجە بەپێی سەرژمێری ساڵی (1957) دەکاتە(27705)کەس بەڵام دواتر لە (1961) بەپێی مەرسومی کۆماری ژمارە (378)دەبێتە قەزا و هێندە گەشە دەکات کە بەپێی سەرژمێری (1997) گەیشتووەتە (450000)کەس، یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای التأمیم لە ساڵی ( 1997)دا لەڕووی کارگێڕییەوە پێکهاتووە لە چوار قەزا و (16) ناحیە کە قەزاکانی ئەمانەن: کەرکوک، داقوق، دبس، حویجە، کەواتە تەنیا داقوق زیادی کردووە کە پێشتر ناحیە بووە، دانیشتوانەکەی (726،409) کەسە، ڕووبەرەکەی گەیشتووەتە (9679)کم2 (3737) میل چوارگۆشە، بەڵام بەپێی ئامار و وەزارەتی نەخشەدانی عیراق کە بە خەمڵاندن دانراوە لەساڵی (2018)دا گەیشتووەتە (1،597،876) کەس و چڕی دانیشتوانەکەی دەکاتە (160،0) تاک/کم2
قەزای کەرکوک (400000) کەس
قەزای داقوق (49000) کەس
قەزای دبس (دوبز) (90000) کەس
قەزای حویجە (مەلحە) (450000) کەس
بەدڵنیاییەوە کۆی ئەو سەرژمێریانەی لەعیراقدا ئەنجام دراون جێی گومانن هەمیشە ساختەکارییان تێدا کردووە لەبەرژەوەندی نەتەوەی سەردەستدا تۆمارکراون و داتا و ژمارەکان دوورن لە ڕاستییەوە، دواین سەرژمێری لە عیراقدا لە ساڵی (1997) دا ئەنجامدراوە، بەپێی ئەو سەرژمێریانەی کە خرانە ڕوو لە پارێزگای کەرکوکدا ژمارە و ڕێژەی دانیشتوانی نەتەوەکان جگە لە عەرەب ئەوانیتر ساڵ لە دوای ساڵ بەردەوام لە دابەزیندایە بەنەتەوەی کوردیشەوە، هۆکارەکانیش ڕوونن و ئاماژەی پێکراوە، ئەم هاوکێشەیەی کەمبوونەوەی ڕێژەی دانیشتوانی کورد و بەرزبووەنەوەی ڕێژەی عەرەب بەردەوام بووە تا ساڵی (2003) و ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس هاوکێشەکە پێچەوانە دەبێتەوە.
پارێزگای کەرکوک لە ناوچە ئازادکراوەکان
لەدوای ڕاپەڕینی بەهاری (1991) کە لە نەورۆزی هەمان ساڵدا شاری کەرکوکیش ڕزگار کرا، لەگەڵ زۆربەی ناوچە کوردستانییەکانیتردا لەم ناوچانە شەڕی قورس ڕوویدا، هەرچەندە ماوەکەی کورت بوو، بەڵام کوردستانیبوونی خۆیان سەلماند و دژی بەعس ڕاپەڕینن و شارەکەیان لە دەزگا سەرکوتکەرەکانی بەعس پاککردەوە، دواتریش لەکۆڕەوەکەدا شانبەشانی شار و شارۆچکەکانی تر گەیشتنە سەرسنوور، ئەمەش وەڵامێکیتر بوو بۆ ڕەتکردنەوەی ئەو دەسەڵاتە سەرکوتکەرەی بەعس، دوای گەڕانەوەی بەعس بۆ شاری کەرکوک ڕاگواستن و زەبروزەنگ و چەوسانەوەی نەتەوایەتی هێندەیتر چڕبووەوە، ڕۆژانە چەندین خێزانی کورد لەو ناوچانەوە ئاودیوی سنووری هەرێم دەکران، پاشان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سۆنگەی نەتەوەییەوە بۆ پاراستنی قەوارەی سیاسی و جوگرافی پارێزگای کەرکوک لە ناوچە ئازادکراوەکاندا، بەشێوەیەکی کاتی تاوەکوکێشەی کەرکوک یەکلادەبێتەوە، بڕیارێکی بوێرانەی دا یەکەیەکی ئیداری دامەزران بەناوی (پارێزگای کەرکوک)ەوە، بە پێی بڕیاری پەرلەمان ژمارە (18) لە (22/9/1992)کە تیایدا هاتووە، هەموو ئەو یەکە کارگێڕییانە لە هەرێمی کوردستاندا دادەمەزرێت لەپاش مێژووی (11/9/1991) لە لایەن حکومەتی مەرکەزییەوە هەڵوەشاونەتەوە، بەو سنوورەی کە جاران هەیانبووە، پارێزگاکە پێکهێنرا لە قەزاکانی (کەلار، کفری، چەمچەماڵ، دەربەندیخان) کە ئەمەی دواییان (قەزای دەربەندیخان) لە هیچ سەردەمێکدا سەر بە پارێزگای کەرکوک نەبووە، لە هەمان کاتدا دیاریکرا بۆ ناوەندی پارێزگای کەرکوک ئەو بەشەی کە ڕزگارکرا، بۆیە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەشێوەیەکی کاتی پارێزگای کەرکوک کە قەزاکانی (کەلار، کفری، چەمچەماڵ، دەربەندیخان، بەشێک لە ناحیەکانی قەزای خانەقین) دەگرتەوە پێکهێنرا، بۆ ئەو سەردەمە توانرا دامودەزگا حکومیەکان و جۆرێک لە ئاوەدانکردنەوە ئامادەیی هەبێت هەرچەندە بچووکیش بێت گەر بەراوردی بکەین لەگەڵ قەیرانی سیاسی و ئابووری وگرفت و لەمپەرەکانی تری ناوچەکەدا، ئەم دۆخە بەم شێوەیە درێژەی هەبووە تا ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییەوە لە ساڵی (2003)دا، لە پرۆسەی ڕزگاری عیراقدا جارێکیتر ناوچەکانی (کەلار و کفری و چەمچەماڵ و دووز ) مانەوە، چارەنووسیان بەسترا بە مادەی (140)ی دەستووری عیراقەوە دیسانەوە بۆشاییەکی ئیداری لە ناوچەکەدا درووستبوو، لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە فەرمانێکی وەزاری کە تیایدا هاتووە، ئاماژە بە نوسراوی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکایەتی دیوان، ئەنجومەنی ژمارە ، 2242 لە 6/8/2006بڕیاردرا :
1- هەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکوک لە دەربەندیخان.
2- درووستکردنی ئیدارەیەکی تایبەت بۆ ئەو قەزا و ناحیانەی کە پێشتر لەسنووی ئیدارەی گەرمیان و پارێزگای کەرکوک ڕێکخرابوون و مەرکەزەکەیان بەشێوەیەکی کاتی لە دەربەندیخان بووە بە ناوی ئیدارەی گەرمیان .
3 - ئەم فەرمانە جێبەجێ دەکرێت لە بەرواری (6/8/2006)ەوە.
پێویستە بەجدی بەرگری لە ناوچە کوردییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بکرێ و بخرێتە سەر قەوارەی هەرێم، پەلە لە جێ بەجێکردنی مادەی (140)بکریت کە چەندین ساڵە لە لایەن حکومەتی ناوەندەوە بەمەبەست دوادەخرێت و لەمپەر لە بەدەم جێبەجێکردنیدا درووست دەکات، لە کاتێکدا خۆیان بەردەوامن لە پرۆسەی تەعریب و نیشتەجێکردنی عەرەب لەو ناوچانە و دەرپەڕاندنی کورد تیایدا، دەبوو مادەی (140) لە ساڵی (2007)جێبەجێ بکرابایە کە جیا لەوەی مادەیەکی دەستوورییە هەروەها یەکێک بوو لە مەرجەکانی بەشداریکردنی لیستی هاوپەیمانی لە حکومەتی ناوەندا، کە پایە گرنگەکانی (ئاساییکردنەوە، سەرژمێری ، ڕاپرسی) یە، قەرەبووکردنەوەش ماوەیەکی زۆرە وەستاوە و تەنانەت لە ئێستادا باسیشی نییە، هەروەها پێویستە سەرژمێری گشتی ئەنجام بدرێت ئەمەش زۆرێک لە کێشەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەودەمە دەتوانرێت پلانی وردتر دابنرێت، ئەمەش لە دوای پرۆسەی ئازادیەوە ساڵانە دەوترێت ساڵی ئایندە سەرژمێری ئەنجام دەدرێت ،کەچی بەمەبەست لەمپەری بۆ درووست دەکەن، ئەمیش وەک دەیان پرسیتر بەسیاسی کراوە و سیاسییەکان لێناگەڕێن ئەنجام بدرێ، لە کاتێکدا بەرەو چارەکە سەدەیەک دەچێت سەرژمێری گشتی ئەنجام نەدراوە، چاوەڕوانین بەڵکو ئەم ساڵ ئەم پرۆسەیە جێبەجێ بکرێت .
سەرچاوەکان:
1 - د. خلیل اسماعیل محمد کرکوک دراسات فی التکوین القومی للسکان ، اربیل 2008
2- سی جی ادموندز ،کرد تُرک عرب ، ترجمە جرجیس حسین فتح اللە، 1972
3- گه الهاشمی جغرافیە العراق (العراق الحدیپ العراق فی زمن العباسین العراق القدیم) المگبعە دار السلام فی بغداد ، گبعە الاولی ،1930
4- دلیل المملکە الدلیل الرسمی للعراق لسنە 1936 موسوعە سنویە اداریە اجتماعیە اقتصادیە تجاریە زراعیە مصورە صاحب الامتیاز الیاهود نسکور رئیس التحریر محمود فهمی درویش مکتبە الحچارات بیروت لبنان
5- محمد علی قرداغی، هویە کرکوک الپقافیە والاداریە ، دار ئاراس للگباعە والنشر ، الگبعە الاولی ،اربیل 2007
6- المراسیم الجمهوریە ، 1968-1977 ، المجلد الاول
7- وزارە الداخلیە ، مدیریە النفوس العامە ، المجموعە الاحصائیە عام 1957، لوا‌و السلیمانیە و کرکوک ، مگبعە العانی ، بغداد
8- وزارە الحکم المحلی دلیل الاداری للجمهوریە العراقیە ،الجز‌و الاول (1989-1990
9- د. نوری گالبانی ، منگقە کرکوک و محاولات تغیر واقعها القومی، الگبعە الپانیە، 1999
10-پشکۆ حمە تاهیرئاغجەلەری، شاری کەرکوک، نێوان ساڵانی (1917-1926) دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، چ1 سلێمانی 2007
11-شێخ محەمەد شاکەلی، گەرمیان ڕابردووی نزیک وئەمڕۆی ،گۆڤاری کەرکوک ژمارەی (2) ، ساڵی پێنجەمی پایز 2003
12- سەربەست کەرکوکی وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە،ڕاپۆرتی کارگێڕی دەڤەری کەرکوک ،ماوەی 1 کانوونی دووەم تا 3ی کانوونی یەکەم 1919چاپخانەی شڤان سلێمانی ساڵی 2006
13- فاتح عبدالله شوانی ،پارێزگای کەرکوک ساڵی 1975-197، چاپخانەی ڕامان ، چاپی یەکەم 2005سلێمانی
14-سمکۆ بەهرۆز محەمەد(ئەژی)، مێژووی سەردەمە کارگێڕیی و بەڕێوەبەرییەکانی پارێزگای کەرکوک ، چاپخانەی شەهید ئازاد هەورامی، 2005
15- محەمەد سەعید سۆفی،پارێزگای کەرکوک لە ناوپاکتاویڕەگەزییدا،چاپخانەی بەرهەم ، ساڵی 2003.
16- فاتیح عەبدوڵڵا شوانی ، 26/9/2019، www.chawykurd.com
17- رزگار حاجی حەمید، گۆڤاری کۆچ ، ژمارە ( 20-21)ەی، بەهاری 2014دا