كوردستانییەتی كەركوك و پشكی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا
¬
بەشی دووەم
لەسەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی نوێی عیراقەوە, پرسی هاوبەشی پێكردنی كورد لە دەسەڵاتی سیاسیدا هەمیشە لە كێشمەكێش و لە ململانێی سەختدا بووە,تا دەهات لەم وڵاتەدا ئیرادەی دوورخستنەوەی كورد لە كایەی سیاسیدا بەهێزتر بوو, تا گەیشتە پاكتاوی ڕەگەزی و لە ناوبردنی بە كۆمەڵ, بەتایبەتی لە ناوچە سنوورییەكان و بەتایبەت تر لە شاری كەركوك, وەك ئاشكرایە كەركوك بەشێكی گرنگی ویلایەتی موسڵی عوسمانی بوو, كەلە كۆتایی ساڵی (1925)دا بە پاشانشینی عیراقەوە لكێنرا, مەلیك فەیسەڵی یەكەم دوای سەردانەكەی بۆ موسڵ و پێشتریش لە كانونی یەكەمی ساڵی (1924)دا سەردانی شاری كەركوكی كرد, بەو مەبەستەی خەڵكی ناوچەكە هانبدا داوا بكەن بچنە پاڵ دەوڵەتی تازەی عیراق, ئەم سەردانە كرایە بۆنەیەك بۆهەڵكردن و بەرزكردنەوەی ئاڵای عیراق لەسەر بینای دامودەزگا ڕەسمییەكانی لیوای كەركوكدا, هەر لێرەوە سەرە داو و تەونی سیاسەتی پاكتاوی ڕەگەزیی بەرامبەر گەلی كورد ئامادەكرا و تا ئێستاش بەردەوامە, ئیدی لەو دەمەوە كەم و زۆر بەشێوەیەكی ڕێژەیی لەسەر دەستی گشت حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی بەغدا هەر لەسەردەمی پاشایەتییەوە سیاسەتی پاكتاوكردن و دوژمنكارانەیان پراكتیزەكردووە, بەتایبەتی ڕژێمی بەعس ترسناكترین و دوژمنانەترین پیلانیان جێبەجێكردووە و كاریان لەسەر گۆڕینی ڕووخساری نەتەوەیی ئەم شارە كردووە, ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گرنگی پێگەی جوگرافی و دیمۆگرافی پارێزگای كەركوك وەكو شادەمار و سەرچاوەی سامانی نەوت و ئابووری عیراق, هەرچەندە هەموو ئەوخەمڵاندن و سەرژمێریانەی ئەنجامدراوون لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بووە, كە خۆیان فەرمانڕەوابوون لە ناوچەكەدا نەوەك كورد, لێرەدا تیشك دەخەینە سەر هەندێك لەو سەرژمێریانە و شەنوكەوی دەكەین, وەك لە خشتەی خوارەوەدا هاتووە, بەپێی (قاموس الاعلام - توركی) ساڵی (1898) ژمارەی دانیشتوانی لیوای كەركوك نزیكەی (30000) كەس بووە و دانیشتوانی كورد ڕێژەی (75%)ی كۆی دانیشتوانی شاری كەركوك پێكدێنێت, ئەوی دیكە كە ماوەتەوە ڕێژەی (25%)ە بۆ تورك و عەرەب و جولەكە و كلدان و ئەوانیتر, دواتریش لەلایەن لیژنەیەكی كۆمەڵەی گەلانەوە لە ساڵی (1925)دا سەرژمێرییەك ئەنجامدرا, بەپێی ئەمە ژمارەی دانیشتوانی لیوای كەركوك (138850) كەس بووە, دانیشتوانی نەتەوەی كوردیش دەكاتە (87500) كەس و ڕێژەی سەدی (63%) بووە لە كۆی دانیشتوانی لیواكە, ژمارەی نەتەوەی عەرەبیش (25220) كەس دەكاتە لە (18%)ی كۆی دانیشتوانی ئەم شارە, ژمارەی توركیش (26100) كەس بووە و ڕێژەی سەدیشی (19%)ەوە بووە, هەرلەم ساڵەدا حكومەتی عیراق ژمارەی و ڕێژەی دانیشتوانی كەركوكی بڵاوكردووەتەوە بەم شێوەیە, نەتەوەی كوردیش دەكاتە (81400) كەس و ڕێژەی سەدی (59,5%) بووە و ژمارەی توركیش (28741) كەس بووە و بەڕێژەی (21%) بەشداربووە, ژمارەی نەتەوەی عەرەبیش (26654) كەس دەكاتە ڕێژەی (19,5%)ی كۆی دانیشتوانی شارەكە, هەروەها دەستەی كۆمەڵەی گەلان بۆ چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ لەساڵی (1924)دا, ژمارەی دانیشتوانی كەركوك و پێكهاتەی نەتەوەیی بەم جۆرە خەمڵاندووە: نەتەوەی كورد دەكاتە (74500)كەس و بە ڕێژەی (43%)ی ژمارەی دانیشتوان خەمڵاندووە و ژمارەی نەتەوەی توركیش (26100) كەس بووە و بەڕێژەی (23,4%) بەشداربووە, ژمارەی نەتەوەی عەرەبیش (35650) كەس دەكاتە لە (32%)ی لەكۆی دانیشتوانی كەركوك, هەروەها پێكهاتەكانیتر ژمارەی دانیشتوانیان دەكاتە و (2400)كەس بەڕێژەی (2,1%) كۆی دانیشتوانی شارەكە پێكدێنن, هەرچەندە ئەو سەرژمێریانەی كە ئاماژەی پێكرا تێكڕا لایەنگری پێوە دیارە, كە هەریەكە و بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆیان ئامارەكانیان خستووەتەڕوو بۆئەوەی بەلای خۆیاندا بیشكێننەوە بەمەبەست دەستكاری ژمارەكانیان كردووە, ئەگەر بە وردی لەو خەمڵاندنانە بكۆڵینەوە ئەوا بۆمان دەردەكەوێت توركەكان ژمارە كورد و عەرەبیان بە جۆرێ خەمڵاندووە كە لەخزمەتی بانگەشەكانی خۆیاندا بێت، هەروەها ژمارەی توركمانەكانیشیان ئەوەندە زۆر كردووە بە جۆرێك كە نزیك بێ لە ژمارەی كوردەكان, هاوكات هەریەك لە ئینگلیز و عیراقیش ژمارەی عەرەبەكانیان زیادكردووە،هەروەها توركمانەكانیان لەچاو خەمڵاندنەكەی توركیا زۆر كەم كردووەتەوە، هاوكات هەردووكیان ژمارەی كوردیان كەمكردووەتەوە بە شێوەیەك كە نزیك بێت لە ژمارەی عەرەب, بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا هێشتا نەتەوەی كورد زۆرینەی دانیشتوان پێكدێنن, گەر سەرنج بدەیتە خشتەی خوارەوە ئەم ڕاستیانە زیاتر دەردەكەون :
خشتەی ژمارە (2)
دانیشتوانی لیوای كەركوك بەپێی دابەشبوونی ڕێژەی نەتەوەیی
ژساڵ و سەرچاوەكانكوردتوركمانعەرەبئەوانی تر
1قاموس الاعلام-توركی 189875% ناو شار25%بۆ تورك وعەرەب و جولەكە وكلدان و ئەوانیتر
2لیژنەی كۆمەڵەی گەلان 192563% 8750019% 2610018% 25220
3سەرژمێری عیراق59,9% 8140021% 2874119,5% 26654
4لیژنەی كۆمەڵی گەلان بۆ كێشەی ویلایەتی موسڵ 192442% 7450023,4%32% 356502,1 % 2400
پارێزگای كەركوك و سەرژمێرییە گشتییەكان
عیراق بۆ یەكەمینجار بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرژمێری لەساڵی (1926)دا دامەزراند, لەوكاتەوە چەند جارێك سەرژمێری فەرمی كراوە, دوای ساڵێك سەرژمێری ئەنجامدرا و بەڵام سەری نەگرت, پاشان لەساڵی (1934)سەرژمێرییەكی دیكە ئەنجامدرا, ئەمەشیان بەسەرژمێری ئەژمار ناكرێت, دواتریش لە ساڵی (1947)دا ئەنجامدرا, هەرچەندە( پارێزگا و قەزا و ناحیە و گوند)ەكانی گرتەوە, ئەمیش زۆر پوخت و ورد نەبوو چونكە بەشێكی زۆری دانیشتوان لەبەر ترس لەسەربازی و باجدان, زانیاری درووستیان نەدا, ناوچە شاخاوییەكان و سنوورییەكان و ئەهوارنشینەكان كەس نەگەیشتە لایان و سەرژمێری نەكرا, لەم سەرژمێرییەدا (1947) ڕێژەی كورد بە(55%) ژمارەی دانیشتوان دانراوە ئەم ڕێژەیە لە ئاماری ساڵی (1957)دا دابەزینی بە خۆیەوە بینیووە و ڕێژەكە گەیشتووەتە (48%) لەكۆی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكە و لەسەرژمێری ساڵی (1965)دا ئەم ڕێژەیە دووبارە كەمبووەتەوە, بەڵام لە بەرامبەردا ڕێژەی عەرەب لە ناوچەكەدا زیادیكردووە لەسەرژمێری ساڵی (1977)ەوە ئەم ڕێژەیە بەبەردەوامی لە دابەزین دایە لەچاو ئاماری پێشوودا, كە ڕێژەكەی گەیشتە(38%)لەسەر ئاستی پارێزگاكە, كەچی بە پێچەوانەوە ڕێژەی عەرەب لەچاو ئاماری پێشوودا زۆر زیادی كردووە وەك لەسەرژمێری ساڵانی (1965-1977)دا دەردەكەوێت, كە ژمارەی كورد لە كەركوكدا كەمترە لەسەرژمێری (1957)دا ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی ( تەعریب و تەرحیل)ی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عیراق لە سەنتەری پارێزگاكەدا جێبەجێ دەكرا, لە ساڵی (1987)دا ڕێژەی كورد دابەزیووە كەپێشتر (55%) بووە لەكۆی دانیشتوانی پارێزگاكە, ئەو دەمە قەزاكانی (كفری و خورماتوو و كەلار و چەمچەماڵ)ی لەگەڵ بووە كە ئەمەی دواییان ڕێژەی كورد تیایدا (100% ) بووە, ئەم پارێزگایە كە فرە نەتەوەییە بەڵام دانیشتوانی كورد زۆرینە بووە ئەمەش وایكردووە كار لەسەر كەمكردنەوەی ڕێژەكەی بكەن, توانیان ئەم ئامانجە بپێكن و لە ڕیزبەندی یەكەمەوە تاساڵی (1977) دواتر بە پرۆسەی بە عەرەبكردن ببێتە ڕیزبەندی دووەم, ڕێژەی گەشەكردنی ساڵانەی كورد لەم شارەدا زۆر كەمبووە, ئەم ڕێژەیە لە ڕێژەی زیادبوونی دانیشتوانی پارێزگاكە و هەرێم و عیراق كەمترە, ئەمەش هۆكاری دەرنجامی سیاسەتی (ڕاگواستن و تەعریب)ە وەك ئەوەی ئاماژەی پێكرا.
تەنانەت بەپێی وتەیەكی (عەلی حەسەن مەجید) كاتێك بووەتە بەرپرسی (مكتب تنڤیم الشمال) ڕێژەی عەرەب و توركمان لە كەركوك (51%) زیاترنەبوون, لە درێژەی وتەكانیدا هاتووەپاش ئەوەی (60) ملیۆن دینارمان خەرج كردووە بە مەبەستی تەعریب كردنی كەركوك, كەچی هێشتا ڕێژەی عەرەب و توركمان نەگەیشتوونەتە (60%)ی دانیشتوانی كەركوك, ئەمە باشترین دانپیانان و بەڵگەیە لەسەر تەعریب و هاوكات ساختەكاری لەسەرژمێرییەكاندا, كە چۆن هەوڵی زیادكردنی دانیشتوانی عەرەبیان داوە لەو شارەدا, هەرچەندە پرۆسەی دەركردن و ڕاگواستن لە ناوچەكانی پارێزگای كەركوك مێژوویەكی كۆنتری هەیە, هەر لە ساڵی (1850) و لەسەردەمی حوكمڕانی عوسمانییەكاندا سیاسەتی هاندانی نیشتەجێكردنی خێڵە عەرەبە كۆچەریەكان دراوە لە ناوچەكەدا, بەتایبەتی لەسەردەمی (مەدحەت پاشا)دا لە نێوان ساڵانی (1869-1872)دا, دواتر لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا ساڵ لە دوای ساڵ ئەم پرۆسە چڕتر دەبووەوە, هەربۆیە تادەهات نەتەوەی عەرەب بەشێوەیەكی خێرا و ناسروشتی زیادی دەكرد, كە ڕێژەكەی لە (28%)ەوە بەرزبووەتەوە بۆ(44%) و ڕێژەی زیادبوونی ساڵانەش (5%) بوو, ئەمەش لە ئاستی بەرزبوونەوە و زیادبوونی پارێزگاكە و هەرێم و عیراقیش زیاترە, هۆكارەكەش گەشەی ناسروشتییە, بەپێی ئامارەكان زۆرینەی نەتەوەی عەرەب لە باشووری كوردستاندا كە دەكاتە (17%) دانیشتوانی پارێزگای كەركوكن, ئەمەش وەك ئاماژەی پێكرا پەیوەندی بە سیاسەتی ڕاگواستن و تەعریبەوە هەیە, كە بووەتەهۆی كەمبوونەوەی ڕێژەی دانیشتوانی كورد, بە بەراورد لەچاو ئاماری (1947)دا ڕێژەی لەسەرجەم دانیشتوانی پارێزگاكە(3,4%) ئەم ڕێژەیە لەسەرژمێری (1977)دا گۆڕانی بەسەردا هاتووە دابەزینی بە خۆیەوە بینیووە گەیشتووەتە(1,54%) ڕێژەی گۆڕانی ساڵانە لەوەی سەرەوە باسكرا دەردەكەوێ كە ڕێژەی كورد لە سەرژمێرییەكاندا تادێ دادەبەزێ, ئەویش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی لە نێوان ساڵانی (1970-1977) گەلێك گۆڕانی سیاسی و كارگێڕی ڕوویدا, هەرەسهێنانی گفتوگۆی نێوان بزاڤی كورد و ناوەند و هەڵگیرسانی جەنگ لە نێوانیاندا و ڕێككەوتننامەی جەزائیر, كە لێكەوتەی خراپی بەدوای خۆیدا هێنا بۆكۆی ناوچەكانی باشووری كوردستان بە گشتی و پارێزگای كەركوك بە تایبەتی, بەهۆی دابەزینی یەكە كارگێڕییەكانی پارێزگاكە لە (23) یەكەوە بۆ (11) یەكەی بەڕێوەبردن, بەپێی ئەو گۆڕانكاریانەش زیاتر لە(50%) پانتایی زەوی كەركوك كەم كراوەتەوە, بەم شێوەیە لە نێوان ساڵانی (1977-1987)دا گۆڕانی گەورەی بەسەردا هات لە ڕووی ئیداری و دیمۆگرافی و تەنانەت ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوانیشەوە, هەروەها سڕینەوەی ناوی زۆرێك لە گەڕەكەكان كە پێشتر ناوی توركی یان كوردیان هەبووە كە تا ئێستاش لای زۆرێك لە دانیشتوانەوە بەناوە كۆنەكانەوە ناودەبرێن حكومەتی عیراق تەنیا بەم ئاراستەیە كاری نەكردووە, بەڵكو شانبەشانی سیاسەتی پیادەكردنی سیاسەتە قێزەوەنەكانی پێشووی لە ڕێگەی عەرەبی هاوردەوە گەورەترین گۆڕانكاری لە نەخشەی بنچینەیی شاردا بكات, ئەویش لەڕێگەی درووستكردنی كۆمەڵی گەڕەكی عەرەب نشین لەناو شاردا كە ئەمەش كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر مۆرفۆلۆجی شارەكە, ئەمە چ لایەنی دیمۆگرافی بێت یان لایەنی ڕوپێوی بێت, لە ڕووی ڕووبەرەوە شاری كەركوك بە شێوەیەكی ناسروشتی فراوان بووە بە بەجۆرێك ڕووبەرەكەی كە(10كم2)ەوە لەساڵی (1957) زیادیكردووە بۆ (46)كم2 لەساڵی( 1995) واتە لەماوەی (38) ساڵدا پێنج جار بە ئەندازەی خۆی زیادیكردووە واتە لەو ماوەیەدا بە ڕێژەی ساڵانەی (4,6%) بەرەو فراوانی چووە, ئەمەش زیاتر ڕووبەری ناوەندی شارەكەی گرتووەتەوە, گەر سەرنج بدەین لە نێوانی ساڵانی (1927- 1958)دا ڕووبەری پارێزگاكە (20000كم2-20,355كم2) تاڕادەیەك جیاوازییەكی كەم بەدیدەكرێت, بەڵام دوای هەڵوەشانەوەی قەزا و ناحیەكان لەسەر پارێزگای كەركوك و لكاندنی بە پارێزگاكانیترەوە, لە ساڵی (1987)دا ڕووبەرەكەی كەمبووەتەوە بۆ(10391كم2) هەرچەندە ناحیەی داقوق لە قەزای خورماتوو پارێزگای سەڵاحەدین و ناحیەی شەك لە پارێزگای موسڵەوە گواستراوەتەوە بۆ پارێزگای كەركوك.
بەهەمان شێوەش دانیشتوانەكەی لە ڕووی ژمارەوە زۆر زیادی كردووە بە جۆرێك لە (388839) كەسەوە لە ساڵی (1957)دا بەرزبووەتەوە بۆ (581236) كەس لە ساڵی( 1995) بەمجۆرە گەشەی ساڵانەی دانیشتوانەكەی بە ڕێژەی (5%) زیادیكردووە, گەر سەیری ئەم خشتەی خوارەوە بكەین زیاتر ئەو ڕاستیانەمان بۆ دەردەكەوێت, ژمارەی دانیشتوانی كورد زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی پارێزگاكە پێكدێنێ, لە سەرژمێری ساڵی (1947)دا ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای كەركوك (285608) هەزار كەس بووە, ژمارەی دانیشتوانی كورد لەم سەرژمێرییەدا (151575) كەس بووە, بەم شێوەیە زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی پارێزگاكە پێكدێنێ, ئەوەشی كە ماوەتەوە پێكهاتووە لەچەندین كەمە نەتەوایەتییەكی تر وەكو(عەرەب و توركمان و كلدان و ئاشووری و سریان), لەسەرژمێری ساڵی (1957)دا كە بەباشترین سەرژمێری دادەنرێت لە عیراقدا كە بەپێی ئەم سەرژمێرییە, ژمارەی دانیشتوانی كەركوك گەیشتووەتە (388839) كەس بووە, لەو ژمارەیە كوردیش (187593) كەس كورد بووەكە لە ڕیزبەندی یەكەمدایە, دواتریش نەتەوەی عەرەب دێت كە دەكاتە (109620) كەس, هەروەها نەتەوەی توركمانیش (83371) كەسە لە ڕیزبەندی سێیەمدایە, ژمارەی دانیشتوانی كەمەنەتەوەكانیتر بەگشتی (2270)كەس بووە, خشتەكەدا بە پێی سەرژمێری ساڵی (1947) ڕێژەی كورد (55%) لە دانیشتوانی كەركوك پێكدەهێنێت, دواتر لە ساڵی (1957) دادەبەزێ بۆ (48%) گەر سەیری سەرژمێری ساڵی (1977) بكەین دابەزیووە بۆ (38%) هۆكارەكانی ئەم دابەزینە دیار وەك ئاماژەمان بە بەشێكی داوە
خشتەی ژمارە (3)
نەتەوەكانی شاری كەركوك بە پێی سەرژمێرییەكان
ساڵكۆی دانیشتوانڕێژەی كوردڕێژەی عەرەبڕێژەی توركمانكەمینەكان
194728560855%18%23%4%
195738883948%28%21%3%
197749261538%44%16%2%
لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە هێشتا سەرژمێری فەرمی ئەنجام نەدراوە, هەمیشە جەخت دەكرێتەوە كە ساڵی ئایندە سەرژمێری گشتی ئەنجام دەدرێت, ئەمەش گەر پاك و بێگەرد بێت ژمارەكان باشتر گوزارشت لە ڕاستییەكان دەكات, تا ئێستا پشت بە كۆبوونی خۆراك دەبەسترێت كە تێكڕا دەزانین چەند كەموكووڕی تێدایە, تەنها پێوەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكانە, ئەویش ئاشكرایە نوێنەرانی كورد نیوەی دەنگەكانی بەدەست هێناوە, هاوكات لەسەردەمی شانیشینی عیراقدا تاوەكو دواین هەڵبژاردنی (ئۆكتۆبەری 2021) نوێنەرانی كەركوك لە نیوە زیاتر یان نیوەی كورد بوون, دواتر لەگەڵ ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا دەیان خەمە ڕوو.
بە هەمان شێوە دانیشتوانی توركمان و كەمینەكانی تریش دابەزیوون هۆكاری سەرەكی هێنانی عەرەبی هاوردەیە بۆ ناو شارەكە و دەوروبەری دواتر پێش گواستنەوەی قەزاكانی (چەمچەماڵ، كەلار، كفری، خورماتوو) بۆ پارێزگاكانیتر, تەنیا عەرەب زیادی كردووە ئەویش بە شێوەی ناسروشتی, لەو ماوەیەدا گۆڕانی سیاسی گەورە لە ناوچەكەدا ڕوویدا، دوای ئەوەی كورد و ناوەند نەگەیشتنە ڕێككەوتن حكومەتی بەعس یەك لایەنە یاسای ئۆتۆنۆمی ژ (33)ی لە (11/3/1974) ڕاگەیاند, تەنانەت صدام حسین لە خوتبەكەی دا لە (11)ی ئازاری (1974) وتی (گلنا یابە كركوك ادارە مشتركە و تابعە للمركز مارڤوا، گلنا لهم ننگیكم كلار جمجمال و كركوك ادارە مشتركە و تابعە للمركز هم مارڤوا یابە اشتردون) بەڵام زۆری نەخایاند حكومەتی عیراق هەستی بە هێز و توانای خۆی كرد و یاسای (33)ی ئۆتۆنۆمی ناوچەی باشووری كوردستانی دەركرد، كە دوور بوو لە ڕێككەوتننامەی(11ی ئازار)، ناوچەیەكی بەرفراوانی كوردستان نەكەوتە چوارچێوەی ئەو ناوچە ئۆتۆنۆمییەوە (كەركوك، خانەقی، كفری، شنگاڵ...هتد) پارێزگای كەركوك بەشێوەیەك شێوێندراو پارچەپارچە و لەتوپەتكرا و بچووكرایەوە, تەنانەت ناوەكەیشی گۆڕدرا بۆ پارێزگای (ئەلتەئمیم) لەڕووی كارگێڕییەوە تەنها قەزای ناوەندی كەركوك و قەزای حەویجەی لەسەر مایەوە، كە بە پێی فەرمانی كۆماری ژمارە (608) لە(6/11/1975)دا قەزاكانی كەلار و چەمچەماڵ نەخشەی كارگێڕی لە پارێزگای كەركوك هەڵوەشێنرایەوە، خرایە سەر پارێزگای سلێمانی لە هەمان فەرمان و ژمارە و ڕۆژ و ساڵدا قەزای كفری خراونەتە سەر پارێزگای دیالە دواتریش بە پێی فەرمانی كۆماری ژمارە (41) كە لە (29/1/1976)دا دەرچوو قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای تازە درووستكراوی (صلاح الدین) ئەم قەزایانە وەكو خۆی مایەوە، كەواتە (4)قەزاكە زۆرینەیان یان هەموویان كوردبوون لەسەر پارێزگای كەركوك گواسترانەوە, حكومەتی بەعس بە بەردەوام لەژێر پاساوی نایاسایی گشت توانایەكی خستووەتەگەڕ بۆ ڕاگواستنی دانیشتوانی كورد و كەمكردنەوەی ڕێژە و هەژموونی كورد و زیادكردنی ڕێژەی عەرەب لەكەركوكدا, بەتایبەت لەدوای سەرژمێری ساڵی (1987) و لە نێوان ساڵانی (1987-1988)دا ڕووخاندنی (779)گوند لەسنووری ئەم پارێزگایە و ئەنجامدانی پرۆسەی ئەنفالكردنی دانیشتوانی ناوچەكە لە ساڵی (1988)دا, هەرچەندە هەندێ گۆڕانكاری ئیداری تێدا ڕوویدا ڕاگواستن و زەبروزەنگ و چەوسانەوەی نەتەوایەتی درێژی هەبوو، تا جەنگی كەنداو و كە سەرەتا لە باشووری عیراق و پاشان باشووری كوردستان ڕاپەڕینەكەی ساڵی (1991)ی لێكەوتەوە, كە تەنها لە ماوەی (16) ڕۆژدا لە دەروازەی ڕاپەڕینەوە تاوەكو(21ی ئازار) كەركوكیش ڕزگاركرا، تەواوی دەزگا سەركوتكەر و سیخوڕەكانی بەعسیان وەدەرنا بەڵام بەداخەوە بەهاری ئازادی تەمەنی زۆر كورت بوو.
سەرچاوە:
1. د .جبار قادر, ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ, ژ7668,21-22/9/2018
2.بشیر صادق, ناوچە جێناكۆكەكان, چاپ رۆی لگباعە و النشر/العراق, 2016
3.محەمەد سەعید سۆفی, پارێزگاری كەركوك لەناوپاكتاوی ڕەگەزیدا, چاپخانەی بەرهەم, 2003
4.پشتیوان كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵح, گۆڤاری كەركوك, ژ 2-3, ساڵی شەشەم, پایز و زستانی 2004-2005
5.رزگارحاجی حەمید, چیم نووسی, بەرگی یەكەم, چاپی یەكەم, چاپخانەی چوارچرا, 2020
6.سمكۆ بهرۆز محمد، گۆڕانە ئابورییەكانی كەركوك لە ڕوانگەی سەردەمە مێژوویەكانەوە،دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، 2009
7.ئەحمەد عەزبز , گۆڤاری كەركوك, ژ 4,ساڵی پێنجەم, بەهاری 2003
.