كوردستانییەتی كەركوك و پشكی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا
بەشی یەكەم
كەركوك یەكێكە لە شارە كۆنەكانی كوردستان, یەكەم خشتی بنیادنانی دەگەڕێتەوە بۆ سێ هەزار ساڵ پێش زاینی, كۆنترین ئاسەواری مرۆڤ لەگوندی (بردەبلكە) دۆزراوەتەوە, كە كەوتووەتە دوو كیلۆمەتر و نیو باكوری ڕۆژهەڵاتی شاری كەركوكەوە, هەروەها گوندی چەرموو لە ڕۆژهەڵاتی چەمچەماڵ كە سەر بەشاری كەركوكە, كە كۆنترین گوندی كشتوكاڵییە و جیا لەگەنم و جۆ چەندین بەرهەمیتری لێ چێنراوە و ئاژەڵیان ماڵی كردووە و خانوویان درووستكردووە, شاری كەركوك لە سەرچاوە كۆن و نوێیەكاندا بەهۆی مێژووە دوور ودرێژەكەیەوە بەچەندین شێوە نێوی براوە, بە جۆرێك لە هەر سەردەمێكدا ناوێكی نوێی بە بەردا بڕاوە, كەزیاتر لە(45) ناوی جیای لێنراوە, هۆكاری ئەم ناوە زۆرانەش بۆگرنگی شارەكە لەڕووی (ئابووری, سیاسی, بازرگانی)ەوە دەگەڕێتەوە, كە لەلایەن ژمارەیەك زۆری هێزی داگیركەرانەوە پەلامار دراوە و كە هەریەكێك لەو هێزانەش ناوێكیان بەسەردا سەپاندووە, بۆ نموونە ساڵانی (4500-4000 پ . ز) شاری كەركوك بە (ئەرفە-عەرەفا) ناوی هاتووە, هەرچەندە كۆنترین زانیاری دەربارەی ناوی كەركوك ئەوەیە كە لە سەردەمی (سەرجۆنی ئەكەدی 2530-2473 پ .ز) بە وڵاتی (ئەربخ) یان (ئارابخا) هاتووە, لە تۆمارەكانی (تحوتمسی یەكەمی) فیرعەونی میسریشدا (1528-1510 پ.ز) بەهەمان شێوە دەركەوتووە ئەو دەمەی دەسەڵاتی گەیشتووەتە سوریا, ئەم ناوەش تاوەكو سەردەمی میدییەكان و دواتریش هەرمابوو, هەربۆیە (ئارابخا) كۆنترین نێوبردنی ئەم شارە بووە, كە بۆسەردەمی (حامورابی) دەگەڕێتەوە, هەروەها لە مێژوودا ئەم ناوانەش هاتووە(ئاراپخا و كەرخ سلوخ و كەرخین و كوڕكوڕ و كۆنكون و كەركینی كاری كوك و گڕگڕ و كەرمینی, ئورفا, گرمكان و كەركوك و التأمیم ...هتد) بەڵام دواجار وشەی كەركوك بە تەواوی دەركەوت و ئەم ناوە شوێنی خۆی گرت, بۆیەكەم جار وشەی كەركوك لەسەدەی(نۆیەمی كۆچی_ پانزەی زاینی) لەلایەن قەرەقۆینلو(بەرخی ڕەش)ی توركمانی (1411-1468) بەكار هاتووە, هەرچەندە لەدوای خۆماڵیكردنی نەوتی عیراقەوە لەساڵی (1972)دا لەلایەن حیزبی بەعسەوە ناوێكی تەعریبی لێنرا كە (التأمیم) بوو, ئەمەش بەردەام بووتا دوای ڕوخاندنی بەعس و پرۆسەی ئازادی عیراق, ئەنجومەنی پارێزگا پێشنیاری كرد بە گۆڕینی ناوی(التأمیم) بەگەڕانەوە بۆ ناوەكەی خۆی (كەركوك), لەلایەن سەرۆك وەزیران(نوری مالیكی)ەوە پەسەندكرا و بەنووسراوێكی فەرمی وەڵامی ئەنجومەنی پارێزگا درایەوە, بۆیە دەكرێت بوترێت بنەڕەتی ناوی كەركوك چەند خولێكی مێژووی پێدا تێپەڕیووە لەگەڵ گۆڕانكارییە مێژووییەكاندا گۆڕانی بەسەردا هاتووە و دوور و نزیك تووشی سوان و داتاشین بووە, تەنانەت سنووری و جوگرافی و كارگێڕی بەپێی سەردەم و داگیركەرانی كەركوك گۆڕانی بەسەردا هاتووە و مێژوو و جوگرافی ئەم شارەیان شێواندووە, دانیشتوانی عەرەب و تورك یان زاڵكردووە بەسەر ئەم شارەدا و حكومەتەكانیش ڕێوشوێنی تایبەتیان گرتووەتەبەر بۆ ئەو بارودۆخە لە ڕێگەی هاندان و پەیڕەوكردنی كۆی ئەو سیاسەتانەی مەبەستیان بووە, هەوڵیان داوە حەقیقەتی شارەكە وەك ئەوەی هەیە بشارنەوە و سنوورەكەی و پانتایی ڕووبەرەكەی بچووك بكەنەوە, هەموو ئەوانەش لە پێناو گۆڕینی ناسنامە و دیمۆگرافی و بەتایبەت كەمكردنەوەی ڕێژەی دانیشتوانی كورددا بووە, ئەم هەوڵانەش هەرچەندە كاریگەری خۆی هەبووە, بەڵام وێڕای ئەو فشار و زەبروزەنگانەی ئەنجام دراوە هێشتا ژمارەی دانیشتوانی كورد لەو شارەدا لە نەتەوەكانیتر زۆرترە و لە نیوە زیاترە, هەربۆیە ئەو دەمە كەركوك نەبووە بەشێك لە دەوڵەتی عیراقی لە ڕووی كارگێڕییەوە, تادواتر ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان (مجلس عصبە الامم) لە كۆبونەوەی ژمارە (37) لە جنێف لە (16/12/ 1925) بڕیاریدا هەموو ئەو خاكەی دەكەوێتە باشووری (هێڵی برۆكسل)ەوە بخرێتە سەر نەخشەی عیراقی نوێ, بەمشێوە دوای جێبەجێكردنی بڕیارەكە كەركوكیش خرایە سەر عیراق ئەمەش پەیوەندی بە كێشەی ویلایەتی موسڵ و ساغكردنەوەیە بوو كە ئەمە سادەترین بەڵگەیە نە عەرەبی و نەعیراقی بووە, دوور لە خواستی دانیشتوانەكەی چارەنووسی گرێدرایە عیراقەوە, بووەتە یەكێك لە پارێزگا گرنگەكانی عیراق و دەروازەی باشووری كوردستان, دەكەوێتە سەر ڕێگەی شەپۆلی بازرگانی و كۆمەڵایەتی و شارستانی, كە وای لێكردووە توانای كاریگەری سیاسی و ئابووری و سەربازی هەبێت لەكاتە جیاوازەكاندا لەسەر ناوچەكانیتر, چونكە هەمیشە سنوور كاریگەر دەبێت بەكێشەكانی بەرگری و هێرشبردن و ناوەندەكانی ستراتیژی, پەیوەندییە ئابوورییەكان لەگەڵ دەوڵەتانیتردا, بایەخەكەیشی تەنیا لە شوێنگە جوگرافیاكەی دەرناكەوێ, بەڵكو لە بایەخ و گرنگی ئابوورییەكەیەتی كە لە ساڵی (1927)دا یەكەم بیری نەوتی تیادا دۆزراییەوە و دواتریش هەناردەی دەرەوە كرا, وێڕای ئەنتۆگرافییەكەی كە شوێنی پێگەیشتنی چەندین نەتەوە و ئاینە, جگە لە كورد كە زۆربەی دانیشتوانی پارێزگاكە پێكدێنن, توركمان و عەرەب و ئاشوری و لێ دەژی, لەوەتەی دەوڵەتی عیراق دامەزراوە دەسەڵاتداران درێژە بە پلانی گۆڕینی باری دیمۆگرافی بۆ بەرژەوەندی دانیشتوانی عەرەب, پرۆسەی (تەعریب و تەرحیل) بەردەوام بووە بە ئێستاشەوە, دەسەڵاتدارانی عیراق هەربەوەشەوە نەوەستاون دەستیان كردووە بە دابڕینی ئەو یەكە كارگێڕییانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن لە پارێزگای كەركوك و لكاندنیان بە پارێزگاكانی دەوروبەرییەوە, ئەمیش بەمەبەستی زاڵكردنی ڕەگەزیی عەرەب تیایدا و كەمكردنەی ڕێژەی دانیشتوانی نەتەوە و كەمەنەتەوە و ئاینەكانیتر لەم شارەدا, ئەمیش لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكیتر جیاوازی هەیە, سەرباری هەموو ئەوانە شاری كەركوك یەكێكە لە شارە جوانەكانی باشووری كوردستان و زۆربەی ئەو گەشتیارانەی سەردانی ناوچەكەیان كردووە ئاماژەیان بەم ڕاستییە كردووە.
كەركوك و بەڵگە مێژووییەكان
زۆربەی پاشماوە و بەڵگە مێژووییەكان ئەم شارە بە یەكێك لە شارە كۆنەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناودەبەن و جەخت لەسەر كوردستانی بوونیشی دەكەنەوە, كە بریتییە لە خاكێكی پان و بەرین و بەبڕشتی نێوان دیالە و زێی بچووك, دەكەوێتە بەشی باكووری ڕۆژهەڵاتی عیراقەوە, لە نێوان لیواكانی هەولێر و سلێمانی و بەغدا و دیالە و موسڵدا, لە باكوورەوە هاوسنوورە لەگەڵ لیوای هەولێر و بەشێك لە سلێمانی, لە ڕۆژهەڵاتەوە سلێمانی بەشێك لە دیالە, لە باشوورییەوە دیالە و ڕۆژئاوای بەغدا و بەشێك لە موسڵ, زێی بچووك لە باكوور و ڕۆژئاواوە دەكەوێتە نێوان كەركوك لەگەڵ هەولێر و موسڵدا و لەیەكیان جیادەكاتەوە لە نێوان كەركوك و دیالەدا لە باشووری ڕۆژهەڵاتییەوە زێی دیالە نێوان دەكات, چیای حەمرینیش لە باشووری ڕۆژئاوایەوە دەكەوێتە نێوان كەركوك و دیالە و بەغداوە, لە باكووری ڕۆژهەڵاتیشدا لە نێوان سلێمانی و كەركوكدا چیاكانی (قەرەداخ و سەگرمە و هەنجیرە و بازیان) هەیە, كەركوك لە باشوورەوە زنجیرە چیای حەمرینە بە دووری (100) كم ئەم چیایە بە سنووری جوگرافی كوردستانە لەگەڵ عیراقی عەرەبی و (290) كم لە بەغدای پایتەختەوە دوورە, دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی كەركوك ڕاستەوخۆ لە ڕووی كارگێڕییەوە لەلایەن ئەفسەرە سیاسییەكانی بەریتانیاوە بەڕێوەدەچوو, زۆربەی دانیشتوانی كەركوك هاوڕا و یەك دەنگ بوون لە ڕیفراندۆمەكەی مەلیكی عیراقدا بەم شێوە دەنگیاندا وەك لە خشتەی خوارەوەدا هاتووە, كە ئەنجومەنی وەزیران لەڕێگەی وەزارەتی ناوخۆوە ڕاپرسی ڕێكخست, دواجار هەڵبژاردنێكی ساختەیان بۆ كرد لە (تەموزی 1921)دا و ئەنجامی ڕاپرسی گشتی بە ڕێژەیەكی بەرز (96%) خەمڵێنرا لەسەر ئاستی پارێزگاكان و بەڵام (4%) دەمێنێتەوە بۆ دەنگە دژەكان, لەگەڵ ئەوەی هەڵبژاردنی ئەمیر فەیسەڵ لە شارەدا ڕەتكرایەوە, بەڵام ڕایەكی هاوجووت نەبوو لەبری یەكێكیتر, بەڵام كەركوك شارەكە بەتەنیا دەنگدانی لەبەرژەوەندی چوونە ناو عیراق لەژێر فەرمانی مەلیك فەیسەڵ بەتەواوی ڕەتكردەوە, لەكاتێكدا لیوای سلێمانی بەشداری نەكرد, هەولێر و موسڵ بەو مەرجە دەنگ دەدەن تەواوی مافە سیاسی و مەدەنی و ڕۆشنبیرییەكانی كورد بە جیاوازی (مەزهەب و ئاین)ەوە دابین بكرێت و بپارێزێت, هەروەها لیوای كەركوك دژی دەنگیاندا وەك لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە, وتیان نە(فەیسەڵ) مان دەوێ نەحكومەتی عەرەبی ئەنجامی ڕیفراندۆمەكە لە لیوای كەركوك بەم شێوەیە بوو:
خشتەی ژ ( 1)
ئەنجامی ڕیفراندۆمەكەی فەیسەڵ لە لیوای كەركوك
زشار و شارۆچكەبەڵێ‌نەخێر
1شاری كەركوك642786
2ناحیە كەركوك197720
3التون كبری-1500
4گاوق-10000
5مولحاح-15000
6شوعان-1263
سەرچاوە: : الدكتور غسان العطية, العراق نشاة الدولة,
دارالسلام, لندن 1988
دواتریش لە نێوان (عیسمەت پاشا و لۆردكروزن) مشتومڕی لێكەوتەوە عیسمەت پاشا لەوەڵامی یاداشتەكەی بەریتانیادا, دڵنیابن لەوەی كە دانیشتوانی شارەكانی سلێمانی و كەركوك ئەوەیان ڕەتكردووەتەوە, كە دەنگ بدەن بەلایەنی چوونە ژێر سایەی دەوڵەتی عیراقەوە, هەروەها كاتێ (لۆرد كروزن) وەڵامی دایەوە كە دانیشتوانی سلێمانی دەنگیان ڕەتنەكردەوە بۆ چوونە ژێرسایەی عیراقەوە, چونكە داوای هەڵبژاردنیان لێنەكرا بۆ ئەمیرفەیسەڵ, ئەویش بەهۆی ئەو شتانەی لە یاداشتی(14ی كانونی یەكەم)دا باسی لێوەكراوە, لەڕاپۆرتێكی فەرمیدا لە بارەی عیراقەوە(ڕاپۆرتێك لەبارەی ئیدارەی عیراقەوە لە(تشرینی یەكەمی ساڵی1920 ئازاری1922) وەك لەم دەستەواژەی خوارەوەدا هاتووە: ناوچەی سلێمانی بەپێی ڕێككەوتنی ئاراكان, تاڕادەیەك هەموو شێوەیەكی چوونە ژێر دەسەڵاتی عیراق ڕەتدەكاتەوە, بۆیە بەپێی ئارەزووی خۆی تەمەنای مانەوەی دەكات لە ژێر ئیدارەی ڕاستەوخۆی بەریتانیادا, كە حاكمێكی سیاسی بەریتانیا دەیبات بەڕێوە.
لە ڕابردوودا مێژوونووسە عەرەب و عیراقییەكان وەكو(عەبدولڕەزاق ئەلحەسەنی و د. شاكر خەسباك و توێژەری بیانی سی جی ئەدمۆندز) چیای حەمرینی بە سنووری سروشتی باشووری كوردستان دادەنێت, ڕەسەنایەتی كوردستانی بوونی ئەم شارە لەڕووی مێژوویی و جوگرافی و مرۆییەوە, هەرچەندە بەدرێژایی ئەو ماوەیە هەمیشە داگیركردن و پاكتاوی ڕەگەزیی دانیشتوانەكەی ئەوجا نەتوانراوە كوردستانی بوونی ئەم شارە بسڕنەوە, چونكە هەر لە كۆنەوە مەڵبەندی كوردی لۆلۆ و گۆتی بووە, تەنانەت نەوەك ناوەندی پارێزگا بەڵكو شارۆچكە و شارەدێی و گوندەكانی كوردبوون, چیای حەمرینیش جیا لەوەی لای مێژوونووسان بەشاخی كوردستان ناسراوە, لەڕووی جوگرافیشەوە هێڵی جیاكەرەوەی سروشتی بووە لە نێوان باشووری كوردستان و عیراقدا, لە ڕووی دیمۆگرافییەوە هەمیشە نەتەوەی كورد لە هەموو پێكهاتەكانیتر زۆر زیاتر بووە, دانیشتوانی كەركوك لە سەردەمە كۆنەكاندا لەو نەتەوانە پێكدەهاتن كە لە دامێنی چیاكانی زاگرۆسدا دەژیان, واتە بێگانەی خاكەكەی نین, وەك چەو گڵی ژێر ئاون هەزاران لافاو هاتووە وڵاتی ڕاماڵیووە, بەڵام خەڵكەكەی هەرماوەتەوە درێژەیان بەژیانی كوردبوونی خۆیان داوە, لەساڵی (1820)دا مستەر (ڕیچ) لەسەردانیدا بۆ ناوچەكە لە باسكردنی شاری كەركوكدا دەڵێ: (زۆربەی دانیشتوانەكەی كوردن), لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا كەوتنە هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەم شارە و (ئیتحاد و تەرەقی)یەكانیش زیاتر درێژەیان بەو سیاسەتەدا, چەند بنەماڵەیەكی توركی هێناوەتە شاری كەركوك و دەوروبەری و نیشتەجێی كردوون, هەروەها هیچ ئاوارە و نیشتەجێیەكی عەرەب لەم شارەدا نەبووە تا سەرەتاكانی سەدەی بیستەم, بەڵكو بەشێكی زۆری خێڵە عەرەبییە گەڕۆكەكانی ئەو كاتە بۆ مەبەستی شوانی مەڕ و ماڵات لە بیابانەكانی عوزێم و حەمرین هاتوچۆیان دەكرد, هەموو ئەو خێزانانە لە كۆتا چارەكی سەدەی بیستەم هاتوونەتە ئەم ناوچانە واتە مێژووی هاتنیان كۆن نییە, سیاسەتی بەریتانیاش بەرامبەر بەكەركوك لەنێو ساڵانی (1920-1926)دا گەورەترین زیانی بە كەركوكدا و كردییە ئاڵۆزترین شاری باشووری كوردستان و عیراق, لەو مێژووە بەدواوە دانیشتوانی كوردی ئەم شارەشی ڕووە و خراپترین جۆرەكانی لەنێبووردن و ڕاگواستن كردەوە, ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرت لە ڕاپرسییە جەماوەرییەكەی فەیسەڵدا دانیشتوانی كەركوك بەڕێژەیەكی یەكجار زۆر دژی دانانی فەیسەڵ بەشای عیراق دەنگیاندا, كە ئەمەش واتای ڕەتكردنەوەی سیاسەتی بەریتانیا دەگەیەنێت لە شاری كەركوكد, لەلایەكیترەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆشی بە لكاندنی باشووری كوردستان( ویلایەتی موسڵ) بە عیراقی عەرەبییەوە هەبوو, كە بەریتانیا دەیویست زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێ كە لێرەش كەركوك دژی ئەم سیاسەتە بوو, هەربۆیە ڕووداوی یاخودی ئاشوبی (ئایاری 1924)ی لێكەوتەوە لە نێوان هێزی لیڤی ئاشوری و دانیشتوانی شارەكەدا, سەرئەنجام ئەم ڕووداوەش لە بەرژەوەندی و قازانجی ئاشوورییەكان و بەریتانییەكان كەوتەوە و بە زیانی دانیشتوانی كەركوك كۆتایی هات, بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدابوون كە ئاگری ئاشوب لە نێوان نەتەوەكاندا داگیرسێنن, ئەم سیاسەتە بۆشاری كەركوك هەروابووە بە ئێستاشەوە ئەم هەوڵە ئامادەیی هەیە, بۆتێكدانی پەیوەندی نێوان نەتەوە و كەمەنەتەوەكانی شاری كەركوك.
ویلایەتی موسڵ تاوەكو ساڵی (1878)ز بە ویلایەتی شارەزوور ناو دەبرا, كە لەسەدەی شانزەهەمدا عوسمانییەكان مەڵبەندی ئەم ویلایەتەیان لە قەڵای گوڵعەمبەرەوە گواستەوە بۆ كەركوك, بەمەش كەركوك بووە مەڵبەندی ئیالەتی شارەزوور, كە بە خاڵێكی وەچەرخانی گرنگ دادەنرێت لە مێژووی شاری كەركوك و ئیالەتی شارەزووریشدا, هۆكاری ئەم گواستنەوەیە گەڕایەوە بۆ نزیكی سەنتەری پێشووی ئیالەتەكە واتەگوڵعەمبەر لە ئێرانەوە, كە ئەو دەمە لە نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی (سەفەوی و عوسمانی) شەڕ درێژەی هەبوو, لێرەوە دەردەكەوێت كە كەركوك ئەو ڕۆژگارە پایتەختی ئیالەتی شارەزوور بووە ژمارەی سەنجەقەكانی (35) سەنجەق بووە, كە بەشی هەرە زۆری ئەم سەنجەقانەش لە باشووری كوردستان بوونە, كەواتە كەركوك لەو سەردەمەدا پایتەخت یان مەڵبەندی باشووری كوردستان بووە, كە لەژَێر دەسەڵاتی میرنشینی ئەردەڵان و دواتریش سەر بە میرنشینی باباندا بووە شارەزوور و كەركوك و گەیشتە هەورامان و مەریوان و سەقز دەسەڵاتی عوسمانییەكان بەشێوەیەكی ڕووكەش بوو, یا لەگەڵ میرنشینە كوردەكاندا ڕێككەوتن بووە, بۆئەوەی سەربەخۆیی ناوخۆییان پارێزراوبێت تاسێ سەد ساڵ بەردەوامبوو, دواتر بە ویلایەتی (موسڵ)ەوە لكێنرا, بەپاساوی ئەوەی لێكچوون هەیە لە نێوان شارەزوور و سەنجقی زور- دیر- الزور كە لە سوریایە, تەنها ئەگەر سەیری ئینسكلۆپیدیای وڵاتانی ئەوروپا توركیا و ئەمریكا بكەین ئەوە ئەو ڕاستیانە باشتر دەردەكەوێت, بەپێی ( قاموسی الاعلام – توركی) كە تێیدا هاتووە (75%) دانیشتوانی كەركوك كوردن لە نوێترین چاپی ئینسكلۆپیدیای گەورەی وڵاتی دانیمارك پێناسەی شاری كەركوك دەكات, كە دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی عیراقەوە سەر بە كوردستانە و دەكەوێتە دووری (250) كیلۆمەتر لە باكووری بەغداد دەكەوێتە تەنیشت زنجیرە چیای زاگرۆسەوە پێشتر زۆربەی دانیشتوانی كەركوك كورد بوون, ئینسكلۆپیدیای نەرویج, شارێكی كوردستانی عیراقە لە كۆتایی چیای زاگرۆسە, ناوەندێكی بازرگانییە بۆ كوردستان, لە ئەڵمانیادا بە پێی مێژوو شاری كەركوك دەگەڕێتەوە بۆ سەر كوردستان و عیراق ساڵی (1638) ز كەوتووەتە ژێر ڕكێف و دەسەڵاتی عوسمانییەكان لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كەركوك كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا, بەڵام سەنجەقی شارەزوور (كەركوك) گەورەترین سەنجەقی ویلایەتی موسڵ بووە, سەرهەڵدانی ئەم ویلایەتەش بۆ ڕێكخستنەوەی ناوچەكانی میرنشینی شارەزووربووە, كە پێشتر لەژێر دەسەڵاتی ئەردەڵانییەكاندا بوو, دەسەڵاتی عوسمانییەكان لەم ویلایەتەدا هەر بەناو بوو, دەسەڵاتی ڕاستەقینە لای میری ئەردەڵانییەكاندا بوو, ئەو میرانەی لەسەر شێوازی كۆن فەڕمانڕەوایی میرنشینەكەیان دەكرد, هەروەكو ئەوەی لایەنگری عوسمانییەكان نین, هەر لەم بارەییەوە لە ئینسكلۆپیدیای ئیسلامی دەربارەی ناوچەی كەركوك و دەوروبەری, هەمان دەستەواژەی پشت ڕاست كردووەتەوە, كە دەسەڵاتی ڕاستەقینەی ئەم ناوچەیە لای سەرۆك كوردە خۆجێییەكانی میرنشینی ئەردەڵان بووە, دەسەڵاتی عوسمانی دواتر توانی بەپشتبەستن بە میرەكانی شارەزوور دەسەڵاتی خۆی بەسەر شاری كەركوكدا بسەپێنێت, لە ئینسكلۆپیدیای وڵاتی سویددا كە نەخشەی كوردستانی تیادا هاتووە چوارچێوەكەی كێشاوە ڕەنگی جیاكەرەوە كەركوكی دیاریكردووە لە ناو چوارچێوەی نەخشەی كوردستاندا, بە پێی زانكۆی كۆڵۆمبیا لە ئەمریكا باس لە گرنگی ئەم شارە لە ڕووی پیشەسازی و بەرهەمی كشتوكاڵییەوە دەكات، لە كۆمەڵێك شوێنەواری لێیە دەگەڕێتەوە بۆ سێ هەزار ساڵ پێش لە دایكبوونی مەسیح, زۆربەی دانیشتوانی ناوچەكە كوردن, لە ئینسكلۆپیدیای بەریتانیا نووسیوویەتی كەركوك شارێَكە دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی عیراق دەكەوێتە زەنجیرە چیای زاگرۆسەوە لە هەرێمی كوردستان – عیراق، دیارە دەستنیشان كردنی هەر شارێكی كوردستان بە مانای ئەوەش دێت كە شارێكی كوردنشینە و زۆربەی دانیشتوانەكەی كوردە, بەڵگەیەكیتر نووسەری گەورەی عەرەب (السید عبدالرزاق الحسنی) چەندین بەڵگەی لەسەر كوردستانی بوونی كەركوك و زۆری دانیشتوانی كورد خستۆتە ڕوو لە كتێبی (العراق قدیما والحدیپا) لە لاپەڕەی (220) نووسیوویەتی ( وینقسم سكان كركوك الی پلاپە عناصر: الكرد والعرب والتركمان ولكن الاغلبیە ساحقە للاكراد لان معچم قبائل الوا‌و من الاكراد كما قدمنا كلشوان والگالبان والداودە والصالحی والكاكائی ...الخ ), هەر وەك دەڵی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی كەركوك كوردن, بەڵگەنەویستە كەركوك شارێكی كوردستانییە, لەساڵی (1925)دا بە عیراقەوە لێكینرا, تەنانەت لە ڕاپۆرتەكەی لیژنەی كۆمەڵەی گەلاندا هاتووە( كوردەكان پێنج لە هەشتی ویلایەتەكە پێكدەهێنن ئەگەر پاساوی نەتەوەیی بە فاكتەری یەكلاكەرەوە دابنرێت, ئەوا دەبێت دەوڵەتی كوردی لە ویلایەتی موسڵ دابمەزرێت) لە سەرەتای دامەزراندنی عیراقدا و هێنانی مەلیك فەیسەڵ گەلی كورد ناڕەزایان دەربڕی سلێمانی بەشداری ڕاپرسییەكەی نەكرد, هەروەها كەركوك لە دژی دەنگیدا, كوردەكانی هەولێر و موسڵ پەسەندیان كرد بە مەرجێك كورد خۆی ئیدارەی خۆی بكات, گەر بچمە سەر شیكاری و ڕاڤەكردنی ڕێژەی دانیشتوانی كورد لە سەرژمێرییەكاندا ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە هەمیشە ڕێژەی كورد لە نەتەوەكانیتر زیاتر بووە, وێڕای سیاسەتی (تەرحیل و تەعریب) بەردەوام لە شارەكانیترەوە عەرەبیان هێناوە و لەو شارەدا نیشتەجێكراون، هاوكات قەزاكانی (كەلار، كفری، چەمچەماڵ، خورماتوو) گواستووەتەوە بۆ پارێزگاكانیتر, ئەمەش تەنها بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای شاری كەركوك و كەمكردنەوەی ڕێژەی كورد بووە، دواتر بەپێی توانا سەرژمێرییەكان دەخەینە ڕوو هەرچەندە ئەو سەرژمێریانە بەپێی بەرژەوەندییەكانی ئەنجامدەرانی نووسراوە هەریەكە و بۆ مسۆگەركردنی ئامانجەكانیان ژمارەكانیان گەورە و بچووك كردووە, لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە هێشتا سەرژمێری فەرمی ئەنجام نەدراوە, هەمیشە جەخت دەكرێتەوە كە ساڵی ئایندە سەرژمێری گشتی ئەنجام دەدرێت, ئەمەش گەر پاك و بێگەرد بێت ژمارەكان باشتر گوزارشت لە ڕاستییەكان دەكات, تا ئێستا پشت بە كۆبوونی خۆراك دەبەسترێت كە تێكڕا دەزانین چەند كەموكووڕی تێدایە, تەنها پێوەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكانە, ئەویش ئاشكرایە هاوكات لە دامەزراندنی عیراقەوە تا وەكو ئێستا (2021) زۆربەی نوێنەرانی كەركوك كورد بوون, چەندین داتا و بەڵگەی مێژووی هەن لەگەڵ سەرژمێرییەكاندا دەیان خەمە ڕوو.
سەرچاوەكان:
1- الدكتورغسان العطية, العراق نشاة الدولة, دارالسلام, لندن 1988
2- السيدعبدالرزاق الحسنى, العراق قديما و حديثا, داراليقضة العربية, بغداد
طبعة السابعة, 1982
3- د .جبار قادر, ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ, ژ7668,21-22/9/2018
4-بشیر صادق, ناوچە جێناكۆكەكان, چاپ رۆی لگباعە و النشر/العراق, 2016
5-محەمەد سەعید سۆفی, پارێزگاری كەركوك لەناوپاكتاوی ڕەگەزیدا, چاپخانەی بەرهەم, 2003
6-پشتیوان كەریم و كارزان ئیبراهیم ساڵح, گۆڤاری كەركوك, ژ 2-3, ساڵی شەشەم, پایز و زستانی 2004-2005
7-پشكۆ حمە تاهیرئاغجەلەری، شاری كەركوك،نێوان ساڵانی (1917-1926),چاپ وپەخشی حەمدی، چ1، سلێمانی 2007
8- گۆران ئیبراهیم ساڵح, كەركوك لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا لەنێوان ساڵانی (1876-1909), چاپ: دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی, سلێمانی2007
9-بەختیار سەعید مەحمود, گۆڤاری مێژوو, ژ 19, ساڵی پێنجەم, هاوینی 2011
10- ئەحمەد عەزبز , گۆڤاری كەركوك, ژ 4,ساڵی پێنجەم, بەهاری 2003
11-رزگارحاجی حەمید, چیم نووسی, بەرگی یەكەم, چاپی یەكەم, چاپخانەی چوارچرا, 2020
12-جەرسیس فەتحوڵڵا, و/ حەسەن جاف, وریا بوونەوەی كورد لە مێژووی سیاسیی 1900-1925, ب2,چاپخانەی خانی دهۆك, 2009