پەلاماری داعش بۆ سەر ناوچە دابڕێنراوەكان
لەكاتی ڕاگەیاندنی سەركەوتن بەسەر داعشدا لە ساڵَی(2017)دا ڕاگەیەنرا, كە ئەم ڕێكخراوە لە ڕووی سەربازییەوە كۆتایی هاتووە و توشی شكستێكی گەورەبووە، دەوڵەتەكەی ڕووخێنرا و پایتەختەكەیشی هەڵوەشێنرایەوە,دواتریش ئەبوبەكر بەغدادی لە(تشرینی یەكەمی2019)دا لەگوندی (باریشا)ی سوریا كوژرا, لەكاتێكدا خاوەن ڕووبەرێكی گەورەی جوگرافی بوون لەعیراق و سوریا جیا لە چەندین شار و شارۆچكەكە تیاییدا حوكمڕان بوون، تەنانەت زۆرێك لە میدیاكانی جیهان و وڵاتان زلهێز و بەتایبەت ئەمریكا لەزاری سەرۆكەكەیەوە كۆتایی داعشیان ڕاگەیاند، وەلێ زۆرێك لە ڕۆژنامەنووسان بە شێوازێكی دیكە گوزارشتیان لە پرسی داعشی دەكرد و باشتر دەیانبینی دەیان وت ڕاستە لە ڕووی سەربازییەوە تێكشكێنراون, وەلێ وەك و هزر و دەستەی بچووك ماون لێرە و لەوێ چالاكی ئەنجام دەدەن و بە فۆرمێكی جیاواز لە جاران دەردەكەون و لە گۆڕەپانەكە دەمێننەوە.
لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا چالاكوانان چەندین ئەكاونتیان هەیە بۆ بڵاوكردنەوەی چالاكی و بانگەشە بۆ بیروباوەڕەكەیان, هاوكات دەوترا داعش گەمەیەكە دروستكراوی خۆیانە كەی بیانەوێ دەیان هێننە گۆڕەپانەكە و وەك كارتی فشار بەرامبەر نەیارەكانیان بۆمسۆگەركردنی مەرام و بەرژەوەندییەكانیان بەكاریان دێنن, ئەم گەمە سیاسییە بەئاشكرا دەبینرێ بەتایبەت لەكاتی هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردن و پێكهێنانی حكومەتدا نائارامی و بشێوی دروست دەكەن و چەند چالاكییەك ئەنجام دەدەن، بۆ ئەوەی ئاراستەی ڕوداوەكان بەرەو بەرژەوەندییەكانی خۆیان بگۆڕن و مەرجەكانیان بسەپێنن، بەتایبەت بەرامبەر میلیشیا شیعەكان و زیاتر ئەو هێزانەی لەبەرەی ئێراندا پۆلێن دەكرێن، بۆ دوورخستنەوەی ئەو هێزانە لە پێكهێنانی حكومەتدا، ئەمە پەیامێكی ئەمریكییەكانە كە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئێمە لێرەین و ناڕۆین، هەركاتێك بڕیاری ئەوەماندا ئێرە بەجێبێڵین نایەڵین نەیارەكانمان لێرە بمێنێتەوە و یاری بەچارەنووسی عیراقییەكان بكەن و دۆستەكانمان ئازاربدەن، ئەو ڕێكارانەی كە لەودوایەدا ڕێكخراوی (داعش) خۆی پێناساند بەهێزی ڕاگەیاندنەكەی بوو, هەروەها سوود وەرگرتن لە ناكۆكی سیاسی و نالەباری دۆخی ئابووری و كشانەوەی بەشێك لە هێزەكانی هاوپەیمان و دواجار بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا, دەرفەتێكی لەباری ڕەخساند بۆ دووبارە خۆڕێكخستنەوە و دەرچوون لە سوڕی متبوون و دەستكردنەوە بە چالاكییەكانیان, كەئەمەش خوڵقاندنی مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی و ئارامی لە عیراقدا, هەرچەندە لەڕووی ئابوورییەوە هاوشێوەی سەردەمی دەوڵەتی خەلافەت نییە, بەڵام بەو داهاتە سنووردارە دەتوانێت ببێتە مایەی هەڕەشە بۆئاسیشی عیراق, بەو پێییەی كە هێشتا باوەڕی و بیری سەلەفی داعشیانە بەهێزە و پشتیوانی هەیە, لەگەڵ ئەمانەشدا خراپی و ململانێی هێزە سیاسییەكان و زیادبوونی دەنگی ناڕەزایی خەڵك و ئامادەیی چەندین قەیران و بۆشایی لە دەسەڵاتدا هۆكارن بۆ هەڵسانەوە و گەشەكردنیان .
لەپاش ڕوخاندنی رژێمی بەعس سەردەمێكی نوێ و قۆناغێكیتر لە پرۆسەی سیاسی دەستی پێكرد, ئەویش سەردەمی كاركردنە بۆ فەراهەمكردنی دیموكراتی و چەسپاندنی سیستەمی پەرلەمانی فرە حیزبی, بۆئەوەی بكرێتە نمونەیەكی نوێی دیموكراسی لە ناوچەكەدا, لەدوای پرۆسەكە لەلایەن هاوپەیمانانەوە حاكمێكی سیاسی بۆبەڕێوەبردنی عیراق دانرا, سەرەتا لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عیراق بۆقۆناغی گواستنەوە مادەی (58) تایبەت بە ناوچەكوردییەكانی دەرەوەی هەرێم بڕیاری لێوە درا, كەئەمەش بۆ ئاساییكردنەوەی كۆی ناوچەجێناكۆكەكانە, پاشان لە دەستوردا هەمان پرس لە چوارچێوەی مادەی (140) ڕێكخرا, هەرچەندە ئەم مادەیە جیا لە ناوچە كوردییەكان هەندێ ناوچەی سوننە و شیعەیشی دەگرتەوە, بەڵام مشتومڕ و گفتۆگۆیەكی زۆری لێكەوتەوە لە نێوان حكومەتی هەرێم و ناوەندا, تەنانەت پەرلەمانتارە سوننە و شیعەكانیش دژی بوون, بە شێوەیەك تائێستاش ئەم مادەیە پراكتیزە نەكراوە, هاوكات بەشێكی زۆر لە كارەكتەرە سیاسییەكانی عیراق تائێستاش شانازی بە ئەوەوە دەكەن كە لەمپەر و ڕێگربوون لە بەردەم جێبەجێنەكردنی ئەم یاسایەدا.
ئیدی قەدەری كورد وایە لە جوگرافیایەكدا دەژی خاكەكەی داگیركراوە و داگیركەران لێناگەڕێن ساتێ بە ئارامی بژین, هەرچۆنێك بێت جگە لە خۆیان دوژمنێكیتری بۆ درووست دەكەن, ئەگەرچی خۆیشی دوژمنی خۆیەتی و هۆكارێكە بۆ بە دەست نەهێنانی ئامانجەكانی, لەئێستادا پرسیارەكە ئەوەیە بۆ داعش بۆ لەم ناوچانەدا چالاكییەكانی چڕكردووەتەوە؟ چونكە وەك دیارە زۆرینەی ئەو چالاكیانەی كە ئەنجامی دەدەن لە سنووری پارێزگاكانی (كەركوك, سەلاحەدین, دیالی)ە, هۆكارەكانی بەڕای ئێمە بریتیە لە لایەنی جوگرافی كە جوگرافیای ئەم ناوچانە سەختە و بە سێگۆشەی مەرگ ناسراوە, جوڵەكردنی چەكدارەكان لە دیالەوە بەرەو كەركوك و بەپێچەوانەوە تێپەڕبوون بە ناوچە سەختەكانی حەوزی حەمرین (خورماتوو وكفری و قەرەتەپە و گوڵاڵە و زەندئاباد و شێخ باوە و خانەقین و سەعدیە) دەگرێتەوە, خاڵێكی دیكەی بریتییە لەوەی كە ناوچەی حەمرین بە یەكێك لە گەورەترین و گرنگترین ناوچەكانی پشتیوانی كۆمەڵایەتی وجوگرافی بۆ ئەم ڕێكخراوە دادەنرێت, جوگرافیای ئەم ناوچانە بەكاردەهێنێت بەمەبەستی توندكردنەوەی كێشەكانی نێوان كورد و عەرەب, شانە نووستووەكانیان دابەشبوون و پەرش و بڵاوبوونەتەوە و بە هەموو شێوازێك هاوكاری و كۆمەكی ئەو ڕێكخراوە دەكەن, لەگەڵ ئەمانەشدا هۆكارێكی دیكە ئەوەویە كە هەندێك لە دەزگاكانی هەواڵگری وڵاتانی دراوسێ هاوكار و پشتیوانیانن, لەگەڵ پاشماوەی بەعس و عەرەبە شۆفێنییەكان كە درێژە بەسیاسەتی عەرەبكردن دەدەن و بە هەموو شێوەیەك دژایەتی گەلی كورد و قەوارە سیاسییەكەی دەكەن, تا پێیان بكرێ ڕووبەری جوگرافی هەرێمی كوردستان بچوكدەكەنەوە و ڕێژەی دانیشتوانی كورد لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم كەم دەكەنەوە, بە ڕادەیەك گەر سەرژمێری و ڕاپرسی كرا لەو شار و شارۆچكانە ڕێژەی كورد هێندە كەم بێت توانای ساغكردنەوە و بڕیاردانیان نەبێت, یان لە بەرژەوەندی كورددا نەشكێتەوە, لەگەڵ ئەمانەشدا حكومەتی ناوەندیش لە بری ئاساییكردنەوە و پارێزگاری لە كۆی نەتەوەكان بنبڕكردنی ستەمی نەتەوەیی و مەزهەبی خۆیان هۆكاری زیندووكردنەوەی ئەو پرسانەن, دەبوو بەبێ جیاوازی بە یەك ئاراستە و دووری بڕواننە نەتەوەكان و هاوكات كۆمەكی هێزی پێشمەرگە بكەن لە ڕووی لۆجیستی و چەك و كەرەستە و بینا و بودجە و موچەوە, لە كاتێكدا ئەو كۆمەكانەی بۆ وەزارەتی بەرگری عیراق دێن پشكی پێشمەرگەشی تێدایە, كەچی نەوەك هاوكارییان ناكەن بەڵكو تا ئێستا بە چاوی گومانەوە سەیری ئەم هێزە دەكەن و متمانەیان پێیان نییە بۆئەوەی بگەڕێنەوە ناوچە دابڕێنراوەكان, لەكاتێكدا بڕیار وایە تا ساغكردنەوەی ئەم كێشانە و جێبەجێكردنی مادە(140) هێزی هاوبەشی نێوان ناوەند و هەرێم پێكەوە بە هەماهەنگی ئەو ناوچانە بپارێزن, هاوكات لە ڕووی ئیداریشەوە پێویستە بەهاوبەشی بەڕێوەببرێت نەوەك حوكمی تاكڕەوی و یەكلایەنە.
لەدوای ڕیفراندۆم و (16)ی ئۆكتۆبەرەوە هەموو پێوەرەكان گۆڕاون و هاوكێشەكە پێچەوانە بووەتەوە, دۆخێكی جیاواز دەگوزەرێ و بە نائامادەیی هێزی پێشمەرگە و نەبوونی هەماهەنگی لەگەڵ سوپادا بۆشایەكی ئەمنی دروست بووە و تیرۆریستان ئەو كەلێن و هەلەیان قۆزتووەتەوە و بە ئارەزووی خۆیان تەراتێن دەكەن, هەربۆیە لە زومارەوە تا سنووری مەندەلی واتە لە باشوری ڕۆژاواوە تا باشوری ڕۆژهەڵات بۆتە شوێنی ئارام و جێی حەسانەوەی ڕێكخراوە تیرۆریستەكان و كە ئەمانە و پشتێنەی زنجیرە چیاكانی حەمرین كە بەهەمان ئاراستە درێژدەبێتەوە و سنووری جیاكەرەوەیە لە نێوان ناوەند و هەرێمدا بەچڕی لەم دەڤەرەدا كۆبوونەتەوە, بوونەتە مایەی خوڵقاندنی ترس و تۆقاندن و دڵەڕاوكێ دەست ناپارێزن لەنێوان هێزە ئەمنی و سەربازییەكان و هاووڵاتیاندا, هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی عیراق و ناوچە كوردنشینەكانی دەرەوەی هەرێم, تا بۆیان بلوێ كردەوە تیرۆریستییەكان دەگوێزنەوە ناو هەرێم و ئارامی ئێرەش تێكدەدەن, لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڕێكخراوی داعشەوە تا ڕاگەیاندنی كۆتایی جگە لە ناوچە كێشە لەسەرەكان پێشمەرگە بەركەوتنی ڕاستەوخۆی لەگەڵ ئەم هێزەدا نەبوو، تەنانەت نەیانتوانی لە ناو هەرێمدا تەقینەوە و ڕفاندن و كاری تیرۆریستی و خۆكوژی ئەنجام بدەن جگە لە چەند چالاكییەك لە نزیك سنوورەكانی ناوچە دابڕێنراوەكان، هەرچەندە گەلێ جار هەوڵیان دەدا هاوشێوەی پارێزگاكانیتر كردەوەی تیرۆرستی ئەنجام بدەن بەڵام هەر زوو نیازە گڵاوەكانیان پوچەڵ دەكرایەوە, كەواتە هەركاتێ بۆ یان بكرێ دەخوازن ئاسایش و ئارامی ئێرەش بخەنە بەردەم مەترسییەوە, كە ئامانجیان توانەوەی كوردە و داگیركردنی خاكەكەیەتی لەمەدا كۆی ئەو هێزە توندڕەوانە هاوڕان .
ماوەیەكە و بەدیاریكراوی لەو ڕۆژانەی دوایدا چەند جارێك هێرشیان كردە سەر ناوچەكانی گەرمیان و گەرمەسێر و لەو لاشەوە لهێبان و سەرگەڕان و چیای قەرەچوخ كە ماوەیەكە ئەم ناوچەیەیان مۆنۆپۆل كردووە، كە چیای قەرەچوخ شوێنێكی ستراتیژی گرنگە و لە ڕووی جیوپۆلەتیكەوە گرنگی خۆی هەیە, هەروەها لە ڕووی ئابورییەوە نەوتی تێدایە و لە ڕووی سەربازییەوە ناوچەیەكی سەختە و لە ئاستی دەریاوە زۆر بەرزە هەر هێزێك دەست بگرێ بەسەر ئەم شاخەدا ناوچەكە دەكەوێتە ژێر كۆنتڕوڵییەوە، جێی سەرسوڕمانە داعش بە بەرچاوی هێزە عیراقییەكانەوە گوندەكان داگیردەكەن ئەوەی بەردەست بێ دەیكوژن, بەناچاری دانیشتوانەكەی گوندەكانیان چوڵ دەكەن, دواتر لەگەڵ خۆرهەڵاتندا سوپای عیراق و حەشدی شەعبی دێنە ناو گوندەكە, حاشا هەڵنەگرە هێزی پێشمەرگە ئەو زوڵم و غەدرانە قبوڵ ناكات دەرهەق بە خەڵكی سڤیل و كورد دەكرێ, بەڵام لە كاتی جوڵاندنی هێزدا دەبێ ڕەزامەندی لە سوپای ئەمریكا و عیراق وەربگرن ئینجا دەتوانن كێوماڵ یان هێرش بكەنە سەر ئەو ناوچانە.
داعش و هاوئاوازەكانی چەند جۆرێكن وەلێ تێكڕا كۆكن لەسەر دەرپەڕاندنی كورد لەو ناوچانە و بۆ گۆڕینی دیمۆگرافی و كەمكردنەوەی ڕێژەی دانیشتوانی كورد, لەگەڵ ئەوەشدا تادێ ڕێژەی عەرەب لەو ناوچانە زیاد دەكات بەتایبەت عەرەبی سوننە لە پارێزگاكانی ترەوە هاتوون و لەم ناوچانەدا نیشتەجێبوون, بەڕای ئێمە چارەسەری ئەم كێشەیە ئەوەیە كە هێزی پێشمەرگە ناكرێت لە بەرامبەر پیلان و پەلامارەكانی داعشدا هەمیشە لە حاڵەتی بەرگریدا بێت و چاوەڕوان بن تا پەلامار دەدرێن, بۆیە پێویستە كوردیش لە بەرامبەر ئەم پرسەدا پلانی تۆكمەی هەبێت بۆئەوەی لەژێر فشار و زوڵمدا هاووڵاتیانی كورد زێدی باوباپیریان بەجێنەهێڵن, هەروەها لە لایەك یەكڕیزی و یەكڕەنگی هێزە هاوبەشەكان و یەكخستنەوەیان لە ڕووی مەشق و چەك و كەرەستەی سەربازیەوە وە بودجەی تایبەتیان بۆ دابین بكرێت، لە لایەكی تریشەوە پێوستە خولی جیاجیان بۆ بكرێتەوە تایبەت بە هەموو بوارە سەربازییەكان كە بەردەوام لەگەڵ دوژمندا لە ڕووبەڕووبوونەوەدان, بە وردی چاودێری جوڵەی چەكدارە توندڕەوەكان بكرێت تا زووە سەنگەرەكان تۆكمە بكرێت و پێداویستی و كەرەستەی جەنگیان بۆدابین بكرێت هاوشێوەی سوپای عیراق, هەروەها دەبێت هەماهەنگی تەواو هەبێت لە نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپا و حەشدی شەعبی و هێزە ئەمنی و هەواڵگرییەكانی عیراقدا, وە پێویستە ئەو هێزانە لەو ناوچانانەدا بمێننەوە تا نەمانی هەڕەشەی تیرۆریستان و ساغكردنەوەی مادەی (140) كە هێزی پێشمەرگەش بەشێكە لە سیستەمی هێزی عیراقی و لە ڕابردوودا ڕۆڵی كاریگەریان هەبووە لە پرۆسەی ئازادی عیراق و دواتریش لە تێكشكاندنی تیرۆریستاندا, هاوكات حكومەتی هەرێم و نوێنەرانی كورد لە پەرلەمان و سەرۆك كۆمار و وەزیرەكان لە بەغدا بیر لە ڕێگا چارەی گونجاو بكەنەوە, هەوڵبدرێ مادەی (140) جێبەجێبكرێت و ئەم ناوچانە بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان, ئەگەرنا ستەم و نائارامی جەنگ لەو ناوچانە درێژەی دەبێت و ڕێژەی كوردیش كەم دەبێتەوە.
سەرچاوە:
بەختیار كاكی, گۆڤاری جۆرناڵ , ژ 49, حوزەیرانی 2020