كۆچی گەنجان و خەمساردی دەسەڵات

رزگار حاجی حەمید 05/12/2021

بەشی زۆری توێژەران لەسەر ئەوە كۆكن كە كۆچكردن بریتیە لە  گواستنەوەی دانیشتوان لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكیتر بە مەبەستی گۆڕینی شوێنی نیشتەجێبوونی هەمیشەیی,  كۆچكردن نەریتێكی باوی دانیشتوانە چونكە ئاسەواری دیاری هەیە لەسەر پێكهاتەی دیمۆگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ، چ لەو شوێنەی كۆچی لێوەكراوە یان بۆی چووە، ئەمە وێڕای ئەوەی كە كاردەكاتە سەر پێكهاتە و جۆر و ژمارەی دانیشتوان ، لەو شوێنەی كۆچی لێكردووە ژمارەی دانیشتوان كەم دەكات, بە پێچەوانەشەوە ئەو شوێنەی كە بۆی دێت ژمارەیان زیاد دەكات, لێرەدا مەبەست لە كۆچی دەركییە (ئەو گواستنەوەیە كە سنوری نێودەوڵەتی دەبڕێت), كۆچكردن لە عیراق و باشووری كوردستاندا بۆ دەرەوەی وڵات لە مێژە هەیە و تادێ‌ ژمارەكە ڕوو لە زیادبوونە, كە ئەمەش زۆربەی چین وتوێژەكانی گرتووەتەوە, بەڵام ئەوەی جێی ئاماژەیە ژمارە گەورەكە و پشكی زۆرینە بەر گەنجان دەكەوێت,كە یەكێكە لە توێژە گرنگ و هەستیارەكانی كۆمەڵا, كە ئەم چینە هیوای ئایندەی هەر وڵات و كۆمەڵگایەكە بۆیە پێویستە جێگەی بایەخپێدانی حكومەت بێت لە دەستەبەركردنی پێداویستییەكانیان و مسۆگەركردنی ژیانی داهاتوویان، ئەمەش بەهۆی ئەو تایبەتمەندی و پلەوپایە گرنگەی كە هەیانە لە نێو كۆمەڵگادا، كە لە هەموو توێژ و چینەكانیتر زیاتر فشاری هەمە لایەنەیان لەسەرە، بەشێوەیەكی گشتی ناتوانرێ‌ لێرەدا باس لەكۆی گیروگرفت و كێشەو قەیران و ئەندێشە و ئاكامەكانی بكەین، بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستیانە گەر هەر لاوێك بدوێنی ئەوا یەكسەر كۆمەڵێك كێشە و باری ئاڵۆزی ناخی خۆیت بۆ باس دەكات، بەڵام جێگەی داخە لە ئێستادا و لە هەلومەرجێكی وەهادا لاوان لەو قەیران و بارە ئاڵۆزەدا بژین, كە تادێ‌ ڕەوشی گەنج  بەرەو خراپی و سەختر دەبێ, بێگومان ئەو دۆخەی ئێستا و گۆڕانكارییەكانی سەردەم و پێشكەوتنی جیهانی لە بوارەكانی ژیاندا هۆكارێكیترن لەبەردەم ئەو بابەتانەدا چەندین كێشە و هۆكاری فیكری و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و ڕامیاری و ئابووری و ئاینی خۆدەنوێنن، هەرچەندە ئەو گرفتانە كە سەنگ و قورسایی و كاریگەرییەكی زۆری لەسەر ژیانی هەموو كەسێك هەیە بەپێی پێكهاتەی تەمەن و چینەكانی تریش جیا لە توێژی لاوان، لەئێستادا وەك ئەوەی دەوترێ‌ كە جیهان وەك گوندێكی بچوكی لێهاتووە، هەر ڕوداو و گۆڕانكارییەك ڕودەدات لەهەر كیشوەرێك دوای چەند كاتژمێرێك لە كیشوەرەكانیتر لە ڕێگەی سۆشیال میدیا و كەناڵەكانی ترەوە دەزانرێت, لەگەڵ ئەوەشدا كارتێكردنی خۆی هەیە لەسەر كۆی گەلانی جیهان, لە ڕاستیدا كۆمەڵگای كوردەواریش بێ‌ بەشە لە زۆرێك لەو پێداویستیانە و بەردەوام لە قەیران و دڵەڕاوكێ و ترسدا دەژین، هاوكات پلانێكی ستراتیژی درێژ خایەنی نییە و  نەبووە بۆ ئایندەی وڵات, تەنانەت ماوەیەك پێشینەی هاوسەرگیری و خانوبەرە و كشتوكاڵی و دامەزراندان و هەلی كار و تواناسازی و پرۆژەی خزمەتگوزاری ئامادەیی هەبوو ساڵانێكە ئەوانەش بەتەواوی نەماون, لەگەڵ ئەوەشدا ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی ڕوو لە لاواز ییە, ئەمانە و هۆكار گەلێك هەن زۆرن ئەوانەی خوازیارن بە هەر ڕێگایەك بێت لێرە نەمێننەوە و لەم مەملەكەتە دەربازبن, ئامانجیش مسۆگەركردن و گەیشتنە بە ژیانێكی شایستە و باشتر.  
كۆچكردنی بە لێشاوی هاوڵاتیان لە ژن و پیر و منداڵ و بەجێهێشتنی نیشتمان تا دێ‌ ڕوو لە هەڵكشانە, بەتایبەت گەنجان و چینی ڕۆشنبیر و خاوەن بڕوانامە لە ژمارەكانیتر زۆرترن و  گەورەترین داتایان تۆمار كردووە, كە ئەمەش كاریگەری گەورەیان لەسەر وڵات و تەنانەت كۆمەڵگا و خێزانیش هەیە, چونكە كۆچكردنی لاوان لە لایەك دەبێتە هۆی تێكچوونی هەرەمی دیمۆگرافی و  هاوسەنگی ڕەگەزی بە تایبەتی  كەمبوونەوەی ڕەگەزی نێر, كە ئەم چینە لە خێزانیشدا بەخێوكەر و بەرهەمهێنن و بەرپرسن لە هەردوو گروپەكەیتر (تەمەن بچوك و بە تەمەنەكان), بۆ دەوڵەتیش جیالەوەی لە ڕووی ئابورییەوە هێزی كارن, هاوكات لە ڕووی سەربازیشەوە بنەمای هێزی پاراستن و توانای ڕاستەقینەی بەرگری وڵات دیاری دەكەن, بەتایبەت ئەوانەی لە تەمەن و خزمەتی سەربازیدان, هەروەها تەمەنی ناوەند لە دوای بیست ساڵانەوە تا بەرەو سەرەوە بچێت جیاوازییەكە زیاتر دەبێت و ڕێژەی مێینە زیاد دەكات, لەكاتێكدا ڕوونە بەهۆی خراپی ڕەوشی ناوچەكەوە هەمیشە توێژی گەنجان و لە ناویاندا ڕەگەزی نێر سووتەمەنی جەنگن, چۆن دەبێ لە بەرامبەر كۆچی بە لێشاوی گەنجانی خوێن گەرم!كە بنەمای وزە و توانای بونیاتنان و ئاوەدانكردنەوەی وڵاتن دەسەڵات بێباك و خەم سارد بێت . 
ئەوەی لە دوای هەڵبژاردنەكانەوە دەگوزەرێ ئەوە دەردەخات كە ڕەوشی هەرێم مەترسیدارە و دانیشتوانەكەی زۆر نیگەران و توڕەن, پێویستە تازووە دەسەڵات هەوڵی چارەسەركردنیان بدات و تێ بگات  لەم خاڵانەی خوارەوە:   
1-بایكۆتكردنی هەڵبژادنەكان لە لایەن دەنگدەرانی ناڕازییەوە,كە ڕێژەیەكی ئێجگار زۆرە و جیا لە دەنگی سووتاو, ئەمەش سزادانی دەسەڵاتە لە ڕێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە.
2-كۆچكردنی كوردان درێژەی هەیە و تادێ ژمارەكە لە زیاد بووندایە.
3-خۆپیشاندان و دروشمی جۆراوجۆر دژی دەسەڵات, ئەوە دەگەیەنێ كە هاوڵاتیان نا ئومێدبوون لە دەسەڵات و باوەڕیان بەوە نییە ئەم دۆخەخراپە بەرەو چاكبوون بچێت. 
گەرنا هەڵبژاردن دەبوو متمانە و هیوا بگەڕێنێتەوە و گەل چاوەڕوانی ئەنجام و كردارەكانی دوای هەڵبژاردن بكات, لە  نەبوونی متمانەدا هێندەیتر كێرڤی ڕەشبینی و بێ هیوایی بەرزدەبێتەوە و  كاردانەوەی نەرێنی بەدوای خۆیدا دێنێ, وەك ئەوەی كە لە سەرەوە ئاماژەی پێكرا بۆئەوەی كاریگەری لەسەر دەسەڵات دابنێ و هەنگاو بهاوێژێ بۆ چارەسەركردن، هاوكات پەرلەمانیش بێتە سەر هێڵ و ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بكات و چاودێری حكومەت و بەدواداچوون و پرۆژەی هەبێ بۆ كۆی ئەو پرسانە و قەیرانە درووستكراوەكان, داكۆكی لە مافەكانی خەڵك بكات كە هەڵبژێردرا و و نوێنەری ئەمانن نەوەك دەسەڵات, بۆیە پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەكان بانگ بكاتە پەرلەمان، هەوڵ بۆ كەمكردنەوەی قەیرانەكان بدات و خەڵك و حكومەت ئاشت بكاتەوە و متمانە بگەڕێنێتەوە بۆ شەقام، لە ئێستادا لە هەموو كاتێكیتر دەنگدەران و هاوڵاتیان هۆشیارترن  و لەوە گەیشتووین چ دەگوزەرێ ، ئەگەرچی  ناشەفافیەتی لە داهاتی ناوخۆ و نەوت و خاڵەسنوورییەكاندا هەیە و ئەو داتانەی بە فەرمی ڕاناگەیەنرێ، كەناڵیتر هەن بۆ خستنەڕووی ئاشكراكردنی زانیارییەكان، بەدڵنیاییەوە گەر هاوڵاتیان بیانزانیایە حكومەت توانای نییە، بە سنگێكی فراوانەوە ئەو دۆخەیان قبوڵ ئەكرد و پشتیوانی حكومەت دەبوون، وەك ئەوەی لەسەرەتای ڕاپەڕین و ساڵانی دوایی لە كوللە مەرگیدا دەژیان و خۆڕاگر بوون بەرامبەر ئەو دۆخە سەختەی لە هەرێم دا ئامادەیی هەبوو, وەلێ دەبینن حكومەت نەوت دەفرۆشێ و داهاتی ناوخۆش زیاد دەكات و خاڵە سنورییەكان داهاتێكی زۆریان هەیە و بەشی دانیشتوانی هەرێم دەكات، گەر گەندەڵی و قۆرخكاری و پاوانخوازی دەرفەت بدات .
  هۆكارێكیتر ململانێ و بەرژەوەندی وڵاتانی زلهێز و هەرێمییە لە ناوچەكەدا, كە بووەتە هۆی ناسەقامگیری و نائارامی و پۆستكردنی جەنگی هەمەجۆر, كە ئەمەش هۆكارێكە دانیشتوانی توشی   ترس و دڵەڕاوكێ و نائومێدی كردووە, كەچی لەو لاشەوە ڕێگری دەكەن لە كۆچبەران, بەردەوام دژایەتی پەنابەران دەكەن و سنوورەكانیان توندوتۆڵتر دەكەن, بێباكن لەوەی كە ساڵانە لە(دەریای ئیجە)دا هەزاران مرۆڤ دەبنە قوربانی و خۆراكی نەهەنگ و ماسییەكان, لەو دوایەشدا برسێتی و سەرمای كۆچبەران لەنێو دارستانەكانی وڵاتانی (بیلاڕوسیا و پۆڵەندا) گیریان خواردووە, لە كاتێكدا پلەی گەرمی نزم بووەتەوە بۆ ژێر سفر بەدەست سەرما و سۆڵەوە دەناڵێنن و لە ڕەوشێكی خراپدا دەژین, بێ ئەوەی هاوكاری بكرێن و ئاو و خۆراك و پۆشاك و پێداویستییە سەرەتاییەكانیان بۆ  فەراهەم بكرێت, بە پێچەوانەوە بەشێوازی نامرۆڤانە مامڵەیان لەگەڵ دەكرێ دوور لە ڕێسا و یاساكانی مافی مرۆڤ, پێویستە ئەوكۆچەرانە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ڕفتاریان لەگەڵ بكرێت و دەرگایان لەبەردەمدا واڵا بكرێت لەژێر فشاردا دیپۆرت نەكرێنەوە و نەبنە سوتەمەنی ململانێ‌ سیاسییەكان و وەك كارتێكی سیاسی بەكارنەهێنرێن.  
ئەوەی پێویستە بوترێ‌ دەسەڵات بەرپرسە لە دابینكردنی هەلی كار و ئاسایش و دادپەروەری كۆمەڵایەتی و سەروەری یاسا, لەگەڵ ئەوەشدا بەهێزكردنی پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسییەكان و  باشتركردنی پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێم, هاوكات ئاشكراكرنی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ و خاڵە سنوورییەكان و پەیڕەوكردنی چاكسازی بە كردار, كە هەمیشە وەك دروشم بەكاردەهێنرێ‌ ئەو دەمە هاوڵاتیان هەست بە بوونی خۆیان دەكەن, ئیدی زێدی باوباپیریان بەجێناهێڵن و لە وڵاتی خۆیان دەمێننەوە و بەدڵنیاییەوە ڕێژەی كۆچكردن كەم دەبێتەوە.
  سەرچاوە:
  1-د0كامەران تاهیر سەعید ,جوگرافیای عێراق مرۆیی و چالاكی ئابووری،چاپخانەی نارین، بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی یەكەم  2014  
2-گۆڤاری هزر, فاچل ابراهیم(هیمەت), ژ 3, 1999