سایكس -بیكۆ پرۆژەیەك بۆ دابەشكردن و پەلهاویشتن
بەشی دووەم
پێشەكی
لاوازی پێگەی دەسەڵاتی هەردوو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و سەفەوی بەر لە دەستپێكردنی شەڕی یەكەمی جیهانی گەیشتبووە ئاستێك تەنیا پێشبینی و چاوەڕێی ڕووخانیان لێدەكرا, شەڕی ساڵی (1911)ەی نێوان توركیا و ئیتالیا و جەنگی ساڵی (1912 )ی توركیا لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی بەڵقاندا و ناكۆكی نێوان (ئیئتیلاف)ی ئیتیحادییەكان لە توركیا خۆیدا و ناكۆكی و ململانێی ئێران و توركیا لەسەر سنووری نێوانیان, هەروەها دۆخی ئاڵۆز و سەختی ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەم دوو وڵاتە و گەلێك هۆیتر بەو دەردەی بردبوون كە لە هەموو قوژبنێكدا بە ئاسانی هەستی پێدەكرا, لە كوردستاندا دەسەڵاتی ئەم دوو دەوڵەتە تا ڕادەیەكی ئاشكرا كزبوو بوو لە هەندێك ناوچە سەخت و لە ناو هۆزە بەهێزەكانیدا هیچ دەسەڵاتێكیان نەبوو تەنانەت هەست بە بوونیان نەدەكرا, هاوكات بۆشاییەكی كارگێڕیان درووست كردبوو, لاوانی ئەو ناوچانە بەئاشكرا و بێ ترس مل پێچییان لە ڕاژەی سەربازی دەكرد و لە زۆر شوێندا جووتیارانیش باج و سەرانەیان نەدەدا, وایان لێ هاتبوو جەندرمەكانی میرییان بە هیچ دەزانی و بە چاوی سووكەوە سەیریان دەكرد، كاربەدەست و جەندرمەكانی میری تەنها بە گوند و لادێ بچووكەكانی فەلەكانیان دەوێرا و توخنی زۆربەی گوندی هۆزە كوردەكان نەدەكەوتن, بەر لە جەنگ باری نالەباری ئابووری و كۆمەڵایەتی كوردستان وەك زۆربەی هەرە زۆری ناوچەكانیتری ئێران و توركیا, گەیشتبووە ڕادەیەك زیاتر لە جاران كۆمەڵانی خەڵك بجووڵێنێ و هەستی نەتەوەییان ببزوێنێ, ئەمە و چەند هۆیەكیتر كارێكی وایان كردبوو ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەی ئەو كەسانەی سەربەخۆیی یان بەلای كەمەوە ئۆتۆنۆمی كوردیان دەویست لە زیادبووندا بێ و ئەمەش لە پەرەسەندنی هەندێك چالاكی سیاسی و كۆمەڵایەتییدا خۆی نوواند, ئەوە بوو بەر لە جەنگ ژمارەی كۆمەڵ و ڕێكخراوە سیاسییە نهێنییەكانی كوردستان تەشەنەی كرد, هەروەها تا دەهات لە ناو كۆمەڵانی خەڵك و بە تایبەتی ڕۆشنبیراندا پتر دەبوو, ئەم كۆمەڵ و ڕێكخراوانە بە هەر چوار لادا كەوتنە بڵاوكردنەوەی بەیاننامەی ئەوتۆ كە ڕق و كینەی ڕەوا بەرامبەر زەبروزەنگی حكومەت و كاربەدەستانی توركیا, چونكە ئەمانە هەمیشە و تا ئێستاش دوژمنی سەرەكی كوردن بە هەموو شێوەیەك دژایەتیان كردووە و دژی سەرەتایترین مافی كورد بوون, لەهەر كوێ دەنگێكی ئازاد بوایە ئەمان بە ئاگر و ئاسن بەرپەچیان دەدایەوە, ئیدی لە ئاست زوڵم و زۆری ئەواندا گەلی كوردیش دەست بەرداری مافەكانی نەبووە و وەك كاردانەوەیەك بەردەوام بووە لە پاراستنی خاك و شوناسی نەتەوەیی خۆی, هەروەها لە سیاقی مێژووییدا زۆر جاران خاوەن قەوارەی سیاسی و دەسەڵات بوون، لە دیرۆكی كۆندا خاوەن چەندین دەوڵەتی (لۆلۆیی، گوتی, ئۆراتوو میدی....هتد) بوون, جیا لە چەندین میرنشین چ لە سەردەمی ئیسلام و لە سەردەمی عوسمانی و سەفەوییەكاندا تاوەكو ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم, ڕۆڵی كاریگەرییان هەبووە لە بواری ئاوەدانكردنەوە و درووستكردنی چەندین قەڵاو پرد و ڕێگاوبان و هەروەها خاوەن جبەخانە و درووستكردنی تۆپ و لێدانی سكەی پارە و كردنەوەی چەندین قوتابخانە, هەنگاوی گەورە و دیارییان هاویشتووە لە شكاندنی سوپای داگیركەران و ڕووبەڕووی دوژمناندا، ئیدی مانای وا نییە كەم و كوڕییان نەبووە و هیچ هەلێكیان لە دەست نەداوە، بەڵام لێرەدا دەرفەت نییە نرخاندن و هەڵسەنگاندن بۆ دەسەڵاتی میرنشینەكان بكرێ، كە چەندین كتێب و توێژینەوەیان لەسەر نووسراوە و لێرەدا خاڵی سەرەكی باسەكەنین، بە پێی قۆناغەكان چەندین ڕێككەوتننامەی گرنگییان بەستووە، ناویان هاتووە لە زۆربەی پەیماننامەكاندا و دوور و نزیك پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە، هاوكات لەسەر جەستە و خوێنی كورد ئەنجامدراوە و جۆری پەیوەندییەكە زیاتر نەرێنی (نەگەتیڤ) بووە نەك ئەرێنی (پۆزەتیڤ)، بۆ كپكردنەوە و سەركوتكردنی شۆڕش و ڕاپەرینەكانی كورد بووە، یەكەمین دابەشكردنی كوردستان لە پەیمانی زەهاوی (مایسی 1639)دا لە نێوان هەردوو دەوڵەتی سەفەوی و سەردەمی شا عەباسی یەكەم و دەوڵەتی عوسمانی لە سوڵتان مورادی چوارەم واژۆكرا، بە پێی ئەم پەیمانە كوردستان كرایە دوو بەشەوە بەشی خۆرهەڵات خرایە سەردەوڵەتی سەفەوی و بەشەكانیتر لە ڕووی ئیدارییەوە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا مانەوە، ئیدی ئەم دابەشكردنە درێژەی هەبوو تا جەنگی جیهانی و دواتریش پەیمانی سایكس- بیكۆ, كە خودی شەڕەكە یەكێك لە هۆكارەكانی چاوتێبڕینی دەوڵەتە زلهێزەكان و فرەوان خوازی سەركەوتوانی جەنگ بوو، بۆ دابەشكردنی ناوچەكە و بەتایبەت میراتی پیاوە نەخۆشەكە (دەوڵەتی عوسمانی) كە شكست خواردوو و دۆڕاوی شەڕ بوو، هەرچەندە ئینگلیز لە مێژبوو چاوی بڕیبووە ئەم ناوچەیە، بێگومان مەبەستیان لە خاكی كوردستان و ویلایەتی (موسڵ) بوو، بەریتانیا و ئەڵمانیا پێش جەنگی یەكەمی جیهانی ئیمتیازی دەرهێنانی نەوتی كەركوكیان وەرگرتوو بوو، ئەمانە و قسە و بەڵگەیتر زۆرن دابەشكردنەكە بە شێوەیەكی پراكتییكی دەستكرا بە كۆبوونەوە و وتووێژ لە نێوان فەڕەنسا و بەریتانیادا لە كۆتایی (1915)دا لە شاری لەندەن بە شێوەیەكی نهێنی، لە لایەن (فڕانسۆ جۆرج بیكۆ)دا لە كۆنسۆڵی گشتی پێشوو لە بەیروت جێگری وەزیری دەرەوە (ئارسەر نیكلسن)، نوێنەری بەریتانیا بەڵام هەر زوو گۆڕا بە سێرمارك سایكس هەربۆیە ناوی (سایكس -بیكۆ)ی لێنرا گوزارشتە لە نوێنەری (بەریتانیا و فەڕەنسا) هەرچەندە ڕٍوسیای قەیسەری ئەمەی زانی ئەوانیش هاتنە پێشەوە داوای پشكیان كرد، سازانۆف وەزیری دەرەوە یان نوێنەرایەتی وڵاتەكەیانی دەكرد, كەوتنە مشتومڕ و دانوستان بۆ گۆڕینی سنووری جوگرافی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دابەشكردنی وڵاتانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی .
مەسەلەی كورد و پەیمانی سایكس بیكۆ.!
دیارە ئەو دابەشكردنەی كوردستان لەكۆندا لە ئەنجامی ئەو شەڕ و شۆڕەدا بووە, كە لە نێوان هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی ئەوكاتدا بەرپابوو, بەڵام دابەشكردنی كوردستان بۆ یەكەم جار بەپێی ڕێككەوتننامەی نێوان ئەو هێزانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەنجامی شەڕی (چاڵدێران)ی نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی ساڵی ( 1514 ), هەرچەندە ئەو دەمە كوردستان چەندین میرنشینیان هەبوو خۆیشیان فەرمانڕەوایی میرنشیەكانیان دەكرد و مۆركی نەتەوایەتی خۆیان پاراست, دوابەدوای ئەم جەنگە (چاڵدێران) كە بە شكستی سەفەوییەكان شكایەوە, میرە كوردەكان هەلەكەیان قۆستەوە و سنووری میرنشینەكەیان فراوانتر كرد, دواتر ئەنجامی شەڕەكە سوڵتان سەلیمی یەكەم لە ساڵی (1515) دا نامەیەكی فەرمی بۆ مەلا ئیدریسی بەدلیسی نارد و ڕایسپارد بە نوێنەرایەتی خۆی ڕێككەوتنێك لەگەڵ میر و سەرۆكەكانی كورددا ڕێكبخات, ئەمەش ئەنجامی باشی لێكەوتەوە و لەسەر كۆمەڵێك خاڵ ڕێككەوتن كە بە ڕێككەوتننامەی (كوردی -عوسمانی) یان (بەدلیسی -سەلیمی) ناسراوە, ئەمەش لە ڕێكخستنی كارگێڕیدا بۆماوەیەك جێبەجێكرا و لە نووسراوە فەرمییەكانی عوسمانیدا تۆماركرا, دواتر لە ڕێككەوتننامەی (زەهاو)ی ساڵی
( 1639)ی نێوانیان (عوسمانی و سەفەوی)دا كە كوردستان كرایە دوو بەش, بەشی هەرە زۆری بەر عوسمانییەكان كەوت, بەشێكیان كەوتە ژێر دەسەڵاتی سەفەوی شیعە مەزهەب تا ئەمڕۆش لە سنووری هەژموونی ئەواندایە و ڕووبەرێكی گەورە و فرەوانیشی كەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی سوننە مەزهەب، ئەمەش یەكەمین دابەشكردنی سنووری سیاسیی بوو, هاوكات ئەو سنوورەی كە بە پێی ئەم ڕێككەوتننامەیە دەستنیشان كرا تا سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەم ڕێز لێگیراو بووە, مایەی دوورخستنەوەی دەسەڵاتی ئێران لە ڕۆژاوای چیاكانی زاگرۆسدا و ئابڵوقەی دەسەڵاتی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ئەم چیایە, ئەمە نەك تەنیا بووە مایەی دابەشكردنی گەلی كورد و كوردستان لە نێوان ئەم دەسەڵاتانەدا, بەڵكو تەنانەت بووە مایەی دابەشكردنی یەك هۆزیش, بۆ نموونە (هۆزی جاف)ی كوردی بەناوبانگ كە هەندێكیان لەنێو سنووری دەوڵەتی ئێراندا مانەوە, ئەوەبوو كوردستان لەژێر دەسەڵاتی ئەم دوو ئیمپراتۆرییەتەدا مایەوە تاوەكو هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی, ئاشكرایە ئەم جەنگەش كە ڕوویدا بە ئامانجی داگیركردن و دەست بەسەرداگرتنی ئەو ناوچانەی كە سامان و بەهای ئابووری زۆریان تێدا بوو, ئەمەش سیاسەتی وڵاتە ئیمپریالیزمەكان بوو, كە چوونە ناو شەڕەوە بە مەبەستی دەسكەوت, لەبەر گرنگی كوردستان لە ڕووی شوێنی ستراتیژی و ئابوورییەوە هەریەك لەو وڵاتانە هەوڵیان دەدا بەر خۆی بكەوێت, لە دێر زەمانەوە چاویان بڕیبووە ئەم ناوچەیە بۆئەوەی بۆخۆیان مسۆگەری بكەن و بكەوێتە ژێر هەژموون و قەڵەمڕەوی خۆیانەوە, ساغكردنەوە و یەكلایكردنەوەی ئەمەش هەروا ئاسان نەبوو, هەرچەندە دوای مشتومڕێكی زۆر و چەندین كۆبوونەوە و ڕێككەوتننامەیتر بە دیووی بەرژەوەندی بەریتانیا و عیراقدا شكاییەوە, وەلێ ئەوانی تریش هەریەكە و پشكی خۆی برد, هەموو ئەو ناكۆكی و كێبەركێیانە لەسەر كوردستان و باشووری كوردستان بوو, لەبەر گرنگی و بایەخی خاكەكەی بوو, كە لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەردەكەوێت:
1-دۆزینەوەی نەوت و بەهای ئابووری وڵاتەكە.
2-كوردستان وەكو بەربەستێك وابوو لەبەردەم تەماع و هەڵپەی دەوڵەتی ڕوسیا, كە بەردەوام چاوی بڕیبووە ئەو ڕادەی كە دەستی بگاتە ناوچە ئاوییە گەرمەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست .
3- دەستگرتن بەسەر كوردستاندا, ئەوا دەست گرتنە بەسەر وڵاتی هند و خوارووی ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا.
دیارە ڕێككەوتننامەی سایكس- بیكۆ یەكێكە لەو پەیماننامانەی كە تا ئێستا زۆری لەسەر نووسراوە و بەردەوام توێژینەوەی لەسەر دەكرێ و ناوە ناوە كۆنفراسی نێودەوڵەتی دەربارەی سازدەكرێت،
بۆیە بە دووری نازانین كە پرسیار بكرێت، ئایا بۆ كورد پێویست دەكات جارێكیتر دەربارەی ئەم ڕێككەوتننامە بەناوبانگە بنووسرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا ئاماژە بەم خاڵانەی خوارەوە دەكەین, كە هیوادارین لەگەڵ ناوەڕۆكی ئەم باسەدا وەڵامێكی پۆزەتیڤانە بن بۆ ئەم پرسیارە, ئەوەی پەیوەندی بە كوردستانەوە هەیە, ئەوا دەتوانین لەمەڕ ڕێككەوتننامەكە بەم شێوەیەی لای خوارەوە ئەم خاڵانە بخەینە ڕوو:
1-زۆربەی زۆری ئەو باس و لێكۆڵینەوانەی كە لەسەر ڕێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ نووسراوون بە زمانی شیرینی كوردی نەنووسراوون, ئەمەش بۆتە مایەی ئەوەی كە ڕێژەیەكی بەرچاو لە گەلی كورد سوودی لێ وەرنەگرتبێت و بگرە چاویشی پێ نەكەوتبێت .
2-زۆربەی زۆری نووسەرە عەرەبەكان كە لەسەر (سایكس- بیكۆ)یان نووسیووە تەنیا گرنگیان بەو لایەنانەی ڕێككەوتننامەكە داوە كە پەیوەندی بەگەلی عەرەب و نیشتمانی عەرەبەوە هەبووە .
بگرە لێرەشدا جوگرافیای كوردستانیان شێواندووە, بۆ نموونە: دەبینین مێژوونووسێكی وەك (جۆرج ئەنتۆنیۆس) خاوەنی كتێبی (بەئاگاهاتنەوەی عەرەب– مێژووی بزووتنەی نەتەوایەتی عەرەب)ە دەڵێ (لای ئێمە ئەو ناوچانەی كە لە ڕێككەوتننامەی سایكس–بیكۆ بۆ ڕوسیا تەرخان كراوە, گرنگ نییە, چونكە دەكەوێتە دەرەوەی ناوچە عەرەب نشینەكان), بۆیە دەبینین تەنیا بەشی بەریتانی– فەڕەنسی لە دەقی ڕێككەوتننامەكە بڵاودەكاتەوە, كە بە خوێندنەوەی ئەو تەنیا تایبەتە بە ئایندەی وڵاتە عەرەبییەكان, باس لەو لایەنانەی ڕێككەوتننامەكە دەكات كە پەیوەندی بە وڵاتە عەرەبییەكانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییەوە هەیە, بەم جۆرەش جوگرافیای كوردستان چەواشە دەكات و باشووری كوردستان (عیراق) و ڕۆژاوای كوردستان (سوریا) و بگرە بەشێكیش لە باكووری كوردستان (توركیا) بە وڵاتی عەرەب لە قەڵەم دەدات, دیارە بۆ كورد پێویست و گرنگە ئاگاداری ئەو بڕگانەش بێت كە بەشی ڕوسیا دەست نیشان دەكات, چونكە كوردستان بەپێی ڕێككەوتننامەكە كە لە نێوان هەرسێ دەوڵەتەكەدا (بەریتانیا, فەڕەنسا, ڕوسیا) دابەشكراوە .
3-هەرچەندە ڕێككەوتننامەی سایكس- بیكۆ جێبەجێ نەكرا و چارەنووسی كوردستان بەپێی بەندەكانی ڕێككەوتننامەكە دەستنیشان نەكرا, بەڵكو بەپێی ئەو بارودۆخە تازەیەی كە ئەنجامی جەنگی یەكەمی جیهانی هێنایە كایەوە و ئەو سازشە نێو دەوڵەتیانەی كە لە نێوان هاوپەیمانەكان
لەلایەك و هێزە هەرێمییە خۆجێییەكان لە لایەكیتردا كرا .
بەڵام وەك سەرچاوە فەڕەنسییەكان ئاماژەی بۆ دەكەن (ڕێككەوتننامەكە بەردی بناغەی
گفتوگۆكانی دوای جەنگبوو, وەك دراوێك بۆ مامەڵە كردن بەكارهێنرا) بۆیە ئەو دابەشكردنەی كوردستان كە لە دوای جەنگ ئەنجامدرا, تا ڕادەیەك پابەند بوو بە بنەماكانی ڕێككەوتننامەی (سایكس–بیكۆ)ەوە, بووە هۆیەكی سەرەكی مەینەتی گەلی كورد لە هەرێمی كوردستانی توركیا و هەرێمی كوردستانی عیراقدا, چووە سەر مەینەتییەكەی یەكەمین دابەشكردنی كوردستان لە نێوان دەوڵەتی سەفەوی ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا, لەپاش تێپەڕبوونی زیاتر لە سەد ساڵ بەسەر( سایكس بیكۆ)دا ئۆباڵی هەموو نەهامەتییەكانی كورد خرایە ئەستۆی ئەم ڕێككەوتننامەیە, دیارترین تیۆری هەڵبەستراوە لەم بارەیەوە ئەوەیە كە گوایە ئەم پەیماننامەیە لەمپەری بەردەم مافی چارەی خۆنووسینی كورد و مایەی بێبەشكردنی كورد بووە لەمافی پێكهێنانی دەوڵەت, مشتوماڵكردنی هەلومەرجی ئەو سەردەمە سێ خاڵی سەرەكی دێنێتە بەرچاو:
1-هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نییە كە ئەگەر جەنگی یەكەمی جیهانی و سایكس-بیكۆ نەبوایە، كورد مافی چارەی خۆنووسینی مسۆگەر دەكرد و دەوڵەتی سەربەخۆیی دادەمەزراند، بێگومان تاوتوێكردنی وردەكارییەكانی پێشهاتەكانی ئەو سەردەمە كارێكی ئاڵۆزە و ئەوانەش تەنیا پەیوەندیان بە سیاسەتی بەریتانیاوە نییە، ئەی فەڕەنسا و ڕوسیا و دواتریش توركیا كاریگەریان نەبوو لەسەر مەسەلەی كورد؟.
2-تێبینی ئەوە ناكرێ كە لەو سەردەمەدا ئاستێكی باڵای هاوكای لە نێوان بەریتانیا و كوردا هەبوو بێت، بەتایبەتی كە كلتوری باو لە ناو كوردا هێشتا بەو ئاراستەیەدا نەڕۆیشتبوو، كە پەیدابوونی بەریتانیا لە ناوچەكەدا وەك گەورەترین زلهێزی ئەو سەردەمەی جیهان پەیدابوونێكی كارا و یەكلاكەرەوە بزانێت، چونكە هێشتا كورد نامۆبوو بەوەی كە جیهانی پاش جەنگ تەواو جیاوازە لە جیهانی سەردەمی پێش جەنگ و سەردەمی جەنگ، دەشێ دژایەتی و هاوكاری نەكردنی بەریتانیا لەلایەن كوردەوە، پێچەوانەی نەخشە كارپێكراوەكانی میر (دواتر پاشا) فەیسەڵ لە عیراق و عەرەبە سوننەكانی عیراق و میر (دواتر پاشا )عەبدوڵڵا لە فەلەستین و شیعەكانی لوبنان یەكێك لە فاكتەرە گرنگەكانی بایەخ نەدانی بەریتانیا بووبێ بەپێكهێنانی دەوڵەت لە باشووری كوردستاندا.
3-پاش دەرچوونی هێزی عوسمانییەكان لە موسڵ لە ساڵی (1918)دا بەریتانیا ئەو توانایەی هەبوو كە دەوڵەتێك بە مەرجەكانی خۆی بۆ كورد لە باشوور دابمەزرێنێ، پێشهاتەكانی ناوچەكە و شێوەی مامەڵەی كورد لەگەڵ بەریتانیادا و پەی نەبردنی كورد بە ڕەوشی ناوچەیی و جیهانی و شكستی پرۆژەی پەیماننامەی سیڤەر، هێواش هێواش بەریتانیای هاندا بیر لە پێكهێنانی دەوڵەت بۆ كورد نەكاتەوە, ئەمە هەمووی بەسەر یەكەوە، بەم واتایە دێ، كە (سایكس- بیكۆ) هۆی بێبەشبوونی كورد نییە لە مافی چارەی خۆنووسین و لەم بوارەدا بە فیڕۆچوونی چانسی پێكهێنانی دەوڵەت ئەوەندەی كاری بەسەر گۆڕان كارییەكانی ڕەوشی پاش جەنگی یەكەمی جیهانییەوە هەیە، ئەوەندە پەیوەندی بە (سایكس- بیكۆ)ەوە نییە، هاوكات لەم ڕێككەوتننامەدا زۆر گرنگی بە گروپە نەژادی و ئاینیەكان نەدراوە.
هەرچەندە ڕێككەوتننامەكە دەقەكانی وەك خۆی جێبەجێنەكرا, دوای وتووێژ لە نێوان هەردوو سەرۆك وەزیرانی فەڕەنسا و بەریتانیا (جۆرج كلیمانۆ و دیڤد لۆید جۆرج)دا دەستكاری كران، بەم شێوەیە هەموو عیراق درایە بەریتانیا، هەردوو دەوڵەتی عیراق و سوریا لەوەتەی سەربەخۆیان بەدەست هێناوە بەمشتێكی ئاسنین حوكمڕانی دەكەن، بە درێژای سەردەمێكی پڕ دیكتاتۆریەت و ناوەندێتی، هیچ جۆرە دیموكراسییەكیان بەخۆیانەوە نەبینیووە، لە كاتێكدا لە ئێستادا بەجۆرێك تووشی شكستبوون، هەرگیز وەك جارانیان لێنایەتەوە، هێشتا بەو مانایە نییە عیراق و سوریا لەناو دەچن و نامێنن، بەڵكو پێشبینی ئەوە دەكرێ ئەم دوو دەوڵەتە بۆماوەی چەند ساڵێك لەم گێژاوە دابن، بەڵام لە ناوەڕۆكدا لە هەردووكیاندا چەن ناوچەیەكی تۆكمەكرا و خاوەن ئۆتۆنۆمی پەیدا دەبێ، لێرەدا پێویستە چەند سەرنجێك لەبارەی ئەم ڕێككەوتننامەوە بدەین، یەكەم ئەم ڕێككەوتننامەیەكی نهێنیبوو لە نێوان ئەو سێ هێزە ئیمپریالییەدا كە داینەمۆی بەگەڕخەری ئەم ڕێككەوتننامە جگە لە نیازی قازانجخوازانەی ئیمپریالی و چاوبڕینە خێروبێری میللەتانیتر و دابەشكردنی لەنێوان خۆیاندا بەبێ ڕەچاوكردنی بچووكترین خواست و ویستی گەلان هیچ شتێكیتر نەبوو، چونكە لە دابەشكردنەكەدا ڕەچاوی بارودۆخی ئیتنیكی و نەتەوەیی ئەو ناوچانە نەكرا كە دابەشیان كرد, ئەوەتا كورد یەك نەتەوەیە كە دابەشكرا لە نێوان هەرسێ هێزەكەدا, ئەمەش لێكۆڵەرێك دەگەیەنێتە ئەو باوەڕەی پێی وابێت كەسەرەكیترین فیچەری ئەم ڕێككەوتننامە نهێنییە تەنها ئەوە نییە كە پرسی كورد پشتگوێ خستووە، بەڵكو لەوەش زیاتر دابەشكردنی كوردستان ئامانجی خودی ڕێككەوتنەكەبوو، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی كە باشووری كوردستانی لە نێوان فەڕەنسا و هەژموونی دەسەڵاتی بەریتانیا لەژێر دەسەڵاتی ڕەمزی عەرەبدا بەشكردبوو, گۆڕان كارییە سیاسی و مەیدانییەكان كارێكی وایانكرد ڕێككەوتننامەكە وەك خۆی جێبەجێ نەكرێت یان ئەگەر بتوانین بڵێن ئەم ڕێككەوتننامە بە گشتی ئەو بەشەی پەیویست بوو بە چارەنووسی ناوچە كوردییەكان بەتەواوی گۆڕانی بەسەردا هات, وەك دەردەكەوێت بەتایبەت دوای دەست هەڵگرتنی ڕوسیا لە مەرامە ئیمپریالییەكانی لەناوچەكەدا بەهۆی شۆڕشی بەلشەفی و گۆڕانی سیستەمی فەرمانڕەوایی ئەو وڵاتە، بەریتانیا بەلایەنی كەم لە سێ لەسەر چواری ناوچەكانی كوردستان بووە تاقەسواری مەیدان و هەرچی دەویست بەخواست و ئارەزووی خۆی مامەڵەی بە چارەنووسی ناوچە كوردییەكانەوە دەكرد چ لەگەڵ توركیای پاشتر و چ لەگەڵ عیراقی تازە كە دواتر درووستیكرد، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە بەریتانیا لەو مامەڵە و سیاسەتەكانیدا هەرگیز بەجدی خواست و ویستەكانی كورد وەك نەتەوەیەك لەبەرچاو نەگرت، ڕەنگە هۆكاری ئەمەش بۆئەوە بگەڕێتەوە كە پرسی كورد بۆ بەریتانیا پرسێكی پلە دوو بێت، هەر ئەمەش بێت ڕەنگە دیڤید ماكداوڵی خستبێتە سەر ئەو باوەڕەی كە بڵێت (لەواقیعدا نەخشەی پاشكۆی ڕێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ نیشانیدەدا ڕوانگەی بەریتانیا بە هیچ شێوەیەك بە پلەی یەكەم كوردستان نییە، بەڵام بار و پێگەی ستراتیژێكی بەریتانیا لە میزۆپۆتامیادا بە ناچاریی بەریتانیای بەرەو ڕووداوەكە ڕادەكێشا.
هـــاتــنــی داعـــش
هەڵوەشانەوەی سنوورە دەستكردەكان
ئەم ناوچەیە لە مێژە و هەمیشە بەرهەمهێنەری ڕێكخراوی توندڕەوە, ناوە ناوە زیندوو دەبنەوە و لە پڕێكدا وەك هێزی چەكداری لاواز دەبن و نامێنن, ئەگەرنا بیری توندڕەوی لە هەموو ئان وساتێكدا بوونیان هەیە گەرچی بە ژمارەش كەمبن, زۆرجار ئەم گروپانە دەستكردن یان یاریزانێكن بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتێك دژی دەوڵەتێكیتر دێنە گۆڕەپانی گەمە سیاسییەكان و بەكاریان دێنن لە پێناوی ئامانجێكدا, ئیدی كاریان پێیان نەما دەیان گوێزنەوە بۆ ئەو گۆڕەپانەی كە كاریان پێیەتی, ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ناكۆكی و ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتی, هاوكات خوڵقاندنی كێشە بۆ ئەو دەوڵەتانەی كە خۆیان مەبەستیانە, یان بۆ درووستكردنی فشار لە پێناو بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەكاندا, لەو دوایەدا و دوای ڕاپەڕینی بەهاری عەرەبی و گۆڕینی دەسەڵات لە هەندێ دەوڵەتی عەرەبیدا و نزیكبوونەوە لە سوریا و عیراق, داعش وەك ڕێكخراوێكی چەكداری جیهادی توندڕەو خۆی ناساند، لە منداڵدانی پاشماوەكانی قاعیدە و گروپە توندڕەوەكانی ترەوە هاتە بوون، سەرەتا لە سوریا كەوتە دژایەتیكردن و شەڕكردن دژی ئۆپۆزسیۆن و گروپەكانیتر, دواتر پەڕینەوە بۆ موسڵ و داگیركردنی تكریت و ڕومادی و دیالە و تەنانەت تا زۆرێك لە شارەكانی دەوروبەری بەغدا و بابل و كەركوكیشی گرتەوە, مەترسییەكی گەورەی لە ناوچەكەدا خوڵقاند، كۆی هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتی و وڵاتانی زلهێزیان لەناوچەكەدا كۆكردەوە, بووە خاوەن هێزێكی سەربازی خاوەن چەك و جبەخانە و تانك و زریپۆش و داراییەكی بەهێز و دەست بەسەرا گرتن و بە قاچاخ فرۆشتنی نەوت، جگە لە دانیشتوانی سنووری خەلافەتەكەییان زۆرێك لە هێزەكانییان لە دەوڵەتە عەرەبییەكان و وڵاتە بیانییەكانیشەوە هەزاران كەس پەیوەندی پێیانەوە كرد, داعش هاتن مەملەكەتیان كردە وێرانە و مێژوویەكی خراپیان تۆماركرد و شیرازەی كۆمەڵگایان شێواند, سەدان نەریتی نەگەتیڤ و قێزەوەنیان هێنایە گۆڕێ, هەزاران سوننەنشینیان ئاوارە كرد و لە زێدی باو باپیریان بەپێ خاوسی و بەڕووتی لە ماڵ هاتنە دەر, سەدان هاووڵاتی بێگوناهیان لە پیر و مناڵ و ژنیان كوشت, چەندین شار و شارۆچكە و گوندیان خاپووركرد, قسەمان لە سەر لووشدانی سامان و ڕفتاری دڕندانەیان نییە لەگەڵا دانیشتوانی ناوچەكەدا, ئیدی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامییان دامەزراند و ( موسڵ )یان كردە پایتەختی (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ) و هەروەها ( ئەبوبەكر بەغدادی)یش كرایە خەلیفەی دەوڵەتەكەیان و ڕایانگەیاند كە سنووری دەستكردی (سایكس –بیكۆ) كۆتایی هات، ڕێك ئەم وتەیە لە یادی سەد ساڵەی ڕێككەوتننامەی (سایكس –بیكۆ)دا بوو, ئەو دەمە لە نێوان دوو دەوڵەتدا بە ئارەزووی خۆیان و بەبێ لەمپەر هاتوچۆیان دەكرد جگە لە دزەكردن و پەڕینەوە بۆ هەندێ وڵات بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكانیان, زۆرێك لەم سنوورانەش لەژێر كۆنترۆڵی ئەواندا بوو، لە هەمبەر ئەم ڕفتارە نامرۆڤانە و كوشتنی ژن و مناڵا و سڤیل, دواتریش تێكدانی ڕەوشی ئەمنی ناوچەكە و مەترسیان بۆ سەر جیهان لەمەڕ ئەم دۆخە ترسناكە زۆر وڵات هاتنە دەنگ, بە هەمان شێوە وەزیری دەرەوەی توركیا ئەحمەد داود ئۆغلو (لە وتارێكیدا لە بەهاری 2013 ڕایگەیاند، ڕێككەوتننامەی (سایكس- بیكۆ) گەیشتووەتە كۆتایی و نەخشەی ناوچەكە گۆڕانی بە سەردا دێت و كاریگەری بۆ سەر توركیاش دەبێت)، ئەم دانپیدانانە ئەگەرچی درەنگ وەختیش بێت خوێندنەوەیەكی درووستە و درەنگ یان زوو دەبێت هەر وابێت, كەواتە بۆ گەلانی توركیا زۆر گرنگە دەسەڵاتەكەیان ئەم ڕاستییە بڵێن، بۆ عیراق و سوریا باشتر ئامانجی پێكاوە كە ساڵانێكە تەوەری سەرەكی شەڕن جیا لە ململانێی توندی ناوخۆ بە كێشەی مەزهەبی و نەتەوەیییەوە، بۆتە شەڕگەی هێزە گەورەكان و ئاوێتە بوونی ئەنتی بەرژەوەندی و جەمسەرەكان, داعش شەڕێكی نەگریس و ناڕەوای بەسەر گەلەكەماندا سەپاند، شەڕێك دوور لە خواست ویستی نەتەوەكەمان و سەركردایەتی سیاسی كوردییان كردە ئامانج، باشووری كوردستان بە درێژای ( 1200) كم دژی داعش لە شەڕدا بوو, جیا لە ڕۆژاوای كوردستان كە بەرگرییەكی كەم وێنەیان تۆماركرد, شەڕیان هێنایە نێو ماڵی كوردەوە كە ڕۆڵەی گەلەكەمان و پێشمەرگە مێرخاسەكان لەبری هەموو جیهان لەسەر زەمین لە جەنگدا بوون، لەم سنوورە و لە ڕۆژاوادا خوێنی براكان (پێشمەرگە و خۆبەخش و شەڕڤانان و گەڕیلا) تێكەڵبوون, هێزێكی كاریگەربوون لە سەر زەوی بە كردار شەڕی تیرۆریان كرد و سەركەوتوو بوون لە شكستهێنانی داعشدا, كە ئەم فاكتە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەیزانێ و بووە هۆی مشتومڕ و گەرمە باسی زلهێزان و ناونیشانی ڕۆژنامە جیهانییەكان، ئەودەمە لە لایەن زلهێزان و حیزب و كارئەكتەرە سیاسییەكان و میدیاوە دەووترا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕووی سیاسی و ئەمنی و سەربازییەوە ئاگرێكە گڕی لێ هەڵدەستێت، وا چاوەڕوان دەكرا نەخشەی ڕامیاریی و هاوكێشەی سیاسی لە دەڤەرەكەدا بگۆڕدرێت، چیتر سنوورە دەستكردەكان پیرۆز نین، تەمەنی سایكس- بیكۆ زیاتر لە سەدەیەك تێدەپەرێنێت تابووتی بۆ ئامادە كراوە و تەڵقینی دەخوێنرێت، ڕەنگە ئەم درووشمەش بۆ هەندێ مەرامی خۆیان بێت و ئەو دۆخەش تێپەڕی ناكۆكی نێوان جەمسەرەكان وایكرد گۆڕانێك شیاوی باسكردن بێت بەدی نەكرا, لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دۆخی سوریا ئاڵۆزە (بەشار ئەسەد) یش لە دەسەڵات مایەوە, ڕەوشی عیراقیش هەروەك خۆیەتی لە ڕووی ناسەقامگیری ئەمنی و سیاسییەوە, داعشیش لێرەو لەوێ چالاكی خۆیان ئەنجام دەدەن ئەگەرچی وەك جارانیش ئامادەییان نەبێت, ڕۆژانێ و سەردەمی شەڕی داعش پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ كورد هەبوو، ڕۆژانە لە ئاستی وەزیرانی دەرەوە و بەرگری و پەرلەمان و ڕاوێژكارانی سەربازی و چەندین دامەزراوەی فەرمی و نا فەرمیتر سەردانی هەرێمی كوردستانیان دەكرد، جیا لە چەك و تەقەمەنی و كەرەستەی سەربازی، ئەمانە و لە سەنتەری بڕیار و میدیاكاندا باسی قارەمانێتی و ڕۆڵی پێشمەرگە و شەڕڤانان و هێزەكانی ناوخۆ دەكرد لە شەڕی دژە داعشدا لە باشوور و ڕۆژاوای كوردستاندا , بە ئێستاشەوە كۆمەك و هاوكاری بۆ هێزی پێشمەرگە هەیە و هەوڵی یەكخستن و ڕێكحستن و بەهێزكردنی دەدەن, ئەمەشیان بۆ پرسی كورد خاڵێكی گرنگە, هەرچەندە لە ناوخۆی هەرێمدا ڕێگری هەیە بۆ یەكخستنی هێزەكان, بەڵام لە ئێستادا ئەوەی بەدی دەكرێ تادێ پشتیوانی بۆ پرسی كورد كەم دەبێتەوە، ئەوەش بەشێكی پەیوەندی بە كورد خۆییەوە هەیە, لە لایەك نەیتوانی ئەو هەلە بقۆزێتەوە كە هاتە پێشەوە لە پای ئەو هاوسەنگەری و هەماهەنگییە سەربازیی و هەواڵگرییەی لەگەڵ هاوپەیماناندا ئەنجامدرا, دەبوو داوای پشتگیریی و پشتیوانی و گرنتی دوای داعش بكرایە, لە لایەكیترەوە فاكتەرە ناوخۆییەكان لە ئاست ڕووداوەكاندا نین, چەندین قەیران ڕووی كردووەتە هەرێمی كوردستان, هەر لە قەیرانی بێ مووچەیی و گرانی بازاڕ و بێكاریی و نا دادپەروەریی كۆی ئەمانە ئامادەیی هەیە، جیا لە بێزاری و توڕەبوونی مامۆستایان و فەرمانبەران, سەرجەم چین و توێژەكانی تریش ناڕازی و بێزارن, كە قوربانی ئەو دۆخە سیاسی و ئابووری و قەیراناوییەن, ئەمەش دەرهاویشتەی ئەو ڕەوشە هەستیار و گوماناویی و ناجێگیرەیە كە بەرۆكی خەڵكی گرتووە, ئیدی نووسینی ئەو هەموو پرۆژە و ئەنجامدانی زنجیرە كۆبوونەوەی بێئەنجام و بێبەرهەم جگە لە كات بەسەربردن هیچی سەوز نەكرد, بە پێچەوانەوە تا دێت بێ هیوایی بێ متمانەیی و ڕەشبینی زیاتر درووست دەبێت و هەستی نەتەوایەتی لاواز دەكات, بێ متمانەیی لە نێوان خەڵك و حكومەت و ناشەفافی لە داهات و بەرزبوونەوەی باجدا, هاوكات نەبوونی متمانە لە نێوان خەڵك و لایەنە سیاسییەكاندا و تەنانەت لە نێوان حیزبە سیاسییەكان خۆیاندا, كە كێشەكان لە بنەڕەتدا ڕامیارین لێرەوە سەرچاوەیان گرتووە, هەندێ جار لێرە و لەوێ درووشمی چاكسازی و باشتركردنی گوزەرانی هاووڵاتیان دەخرێتە بازاڕەوە بێ ئەوەی هیچ ئەنجامێكی لێبكەوێتەوە, ئەمانە و پەتای كۆرۆنا ئەمیش دانیشتوانی تووشی قەیران و دڵەڕاوكێ و ترس كردووە, ئەوەندەی تر زەمینەی بێكاری خولقاندووە تادێ دۆخی ئابووری هاووڵاتیان خراپتر دەبێت, دابەزینی بە های پارەی عیراقی بەرامبەر دۆلار لەو لاوە بووەستێ كە ئەمیش بڕیارێكی نا تەندرووست و دەستكردە بەمەبەست درووستكرا, لەبری ئەوەی ژیان و گوزەرانی دانیشتوان باش بكرێ خراپتری كرد, ئەویش تەنیا لەبەرئەوەی نەوت بە دۆلار دەفرۆشن, لەكاتێدا لە سەرەتای بڕیارەكەدا حكومەتی ناوەند خۆیان بەڵینیاندا گەر بەهای نەوت بەرزبێتەوە بۆ (60) دۆلار پێداچوونەوە بە بڕیارەكەیاندا دەكەن لەمەشدا بێ بەڵێن بوون و جێبەجێنەكرا, لەولاوە بەغدا و هەرێم چەندین كۆبوونەوەی بێ ئەنجامیان گرێدا و تەنانەت داواكارییەكان چڕبووەتەوە تەنیا لە موچەدا ئەویش بێمتمانەی وایكردووە جێبەجێ نەكرێت, تەنانەت لە ئاستی دەرەوە گلەیی زۆریان لە دەسەڵات و حوكمڕانی حكومەتی هەرێم هەیە, بەتایبەت لە بەرتەسكردنی ئازادیی و مامەڵە لەگەڵ ڕۆژنامەنووسان و هەوڵدان بۆ كپكردن و سەركوتكردنی دەنگە زوڵاڵ و ناڕازییەكان, ڕاستییەكی تاڵ هەیە تادێ كار بۆ لاوازكردن و پەراوێزخستنی هەرێم دەكرێ, تێكڕا گلەیی زۆر و ڕەخنەی توندمان لە هاوپەیمانان و داگیركەران هەیە كە پێش سەدەیەك و سەد ساڵ پێش ئێستا، لەبری ئەوەی كوردستان بكەنە دەوڵەت خاكی كوردانییان پارچە پارچە كرد، ئێستا خۆمان كار بۆ ئەوە دەكەین یەكێك لەو چوار پارچەیە دوو لەت بكەین بیكەینە دوو ئیدارەیی هەرچەندە لەڕاستیدا ئەمە ئامادەیی هەیە, كەچی لەبری سازان، لێكترازان خراوەتە جەستەی زۆرێك لە سیاسییەكانەوە، ئەم وتارانە و هەستكردن بەم ڕاستیانە دادمان نادات، دڵنیام ئێوەش ئەمانە دەزانن، كۆی حیزبەكان بەرپرسن بەرامبەر ئەو دۆخە قەیراناوییەی ئامادەیی هەیە، ڕاستە ئەو بەرپرسیارێتییە ڕێژەیییە هەندێك پشكی زیاتر و هەندێك كەمتری بەردەكەوێت, وەلێ دەرئەنجام تێكڕا بەرپرسیارین و بە لەباردنی پرسەكە تێكڕای گەل زەرەرمەند دەبێت, هەربۆیە تازووە بە سازان ماڵی كورد ڕێكبخرێ كۆی ئەو قەیران و كێشانە چارەسەر بكرێت و چاكسازی ڕیشەیی ئەنجامبدرێت، پەلە بكرێت لە بنبڕكردنی گەندەڵی و ناهاوسەنگی جوگرافی نەمێنیت، چیتر خۆمان لە بەرپرسیارێتی نەدزینەوە بە چاویلكەی نەتەوەییەوە مامەڵە لەگەڵا پرسەكاندا بكەین، دوور لە عەقڵیەتی حیزبایەتی تەسك و پاوانخوازی، واز لە هاوكێشەی دۆڕان و سەركەوتن بێنین گرنگ ئەوەیە گەل سەركەووتوو بێت، ئەگەرنا ململانێی حیزب و لایەنە سیاسییەكان مەترسی لێكترازانی لێدەكەوێتەوە و ئاسایشی نەتەوەیی دووچاری قەیران و مەترسی دەبێت، بەبێ چارەسەركردنی كۆی قەیرانەكان ئایندەمان لە بەردەم مەترسیدایە, سوود لە گۆڕانكارییەكان نابینین و پرسی كورد بۆ سەدەیەكیتر دوادەكەوێت, تێكڕا تووشی بەرپرسیاریەتی مێژوویی دەبین , دواجار و لەو ڕۆژانەدا پەیامەكەی (پلاسخارت) كە دەڵێ: (هەرگیز وامەزانن ئەم جۆرە ئۆتۆنۆمییەی هەرێم, هەر بە مسۆگەری هەتاهەتایی دەمێنێتەوە) ئەم پەیامە هۆشیاركردنەوەی حكومەتی هەرێمە و مەترسییەكەش هەیە, زۆرجاریش لەلایەن خەمخۆران و هەندێ كەناڵی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیا و نووسەرانەوە ئاماژە بەمەترسییەكان كراوە و هۆكاری چارەسەركردن خراوەتە ڕوو, دەكرێ پەیامەكەی بەهەند وەربگیرێ لە خۆڕا ئەمەی نەووتووە, بۆیە پێویستە حكومەتی هەرێم بێتە سەر خەت و پێچەوانەی یاسا نێودەوڵەتییەكان نەجووڵێ و لە ناوخۆدا ئەو قەیران و كەموكوڕیانە نەهێڵێ, كە بووەتە هۆی بێزاری گەلەكەی و نیگەرانی نێودەوڵەتی گەرنا مەترسییەكە ئامادەیی هەیە, پێویستە تازووە دۆخەكە بگۆڕن هەر ئەمەش لە بەرژەوەندی گەلی كوردە.
دامەزراندنەوەی عیراقی نوێ و پرسی كورد
گەلێ جار باسی چۆنیەتی دامەزراندنی عیراق وەك دەوڵەت و پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینی و عیراق بەگشتیمان كردووە, لێرەدا ناچینە سەر ئەم باسە, بەڵام حەقیقەتێكی مێژوویی هەیە كە عیراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی پێكهاتووە ئەویش كورد و عەرەبە, واتە عیراق وڵاتێكی عەرەبی-كوردستانییە و دەبێ بەم جۆرە سەیربكرێ, نەوەك دەوڵەتێكی عەرەبی خۆی پێناسە بكات, لەسەر ئەم بنچینەیە پێویستە بوونی عیراقی داهاتوو لە ڕێكخراوە نەتەوەییە عەرەبییەكاندا, هەر لەكۆمەڵی وڵاتانی عەرەبییەوە تا ڕێكخراوە پیشەیی و سەندیكاكانی عەرەب چاوی پێدا بگێڕدرێتەوە, هەرێمی عەرەبی عیراق دەتوانێ بەناوی خۆییەوە لە هەر ڕێكخراوێكی عەرەبیدا ئەندام بێت, بەڵام ڕەوا نییە ئەو مافەی هەبێت كە پێناسەی عەرەبی خۆی بە دەوڵەتی عیراق بدات لەسەر حیسابی گەلی كورد و خاكەكەی , هاوكات دەتوانێ لە نێوان پێناسەی عەرەبوونی دەوڵەتی عیراق و مانەوە لەگەڵ گەلانی عیراق و باشووری كوردستاندا یەكێكیان هەڵبژێرێت, كەواتە گۆڕینی پێناسە و ناوەڕۆكی نەتەوەی دەوڵەتی عیراق تەنیا لەبەرژەوەندی كورد و كەمە نەتەوەییەكان و شیعە نییە, بەڵكو لە هەمان كاتدا بە گشتی لە بەرژەوەندی گەلی عەرەب دایە, ئەوان دەبێت ئیدی لە خورافەی ئایدۆلۆژی عەربیزم ڕزگار ببن و چاویان لەوە نەبێت كە خاك و وڵاتی خەڵكیتر بە هی حۆیان بزانن, دەبێت واقیعیانە بڕوانن و باوەڕ بەوەبێنن كە عیراق ئەو وڵاتە نییە كە ئەوان نەخشەیەكی خەیاڵیان بۆ كێشاوە بەو چاوەوە لێی دەڕوانن, بیریان چووە ئەم دەوڵەتانە دەستكردن و بەری میراتگری عوسمانییە و بەرهەمی پشكەكانی سایكس-بیكۆیە, دوای چەند ڕێككەوتننامەیەك بەپێی بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا درووستكرا, ئەگەر نا بەپێی بەندەكانی ڕێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ باشووری كوردستان پشكی بەریتانیا نەبوو, لە ساڵی (1925) و بە بڕیاری كۆمەڵەی گەلان خرایە سەر عیراق, سەرەتای دامەزراندنی عیراق لە هەردوو ویلایەتی عەرەبی سوننە نشین و شیعە نشین (بەغدا و بەسرە) درووستكرا, بەریتانیا دەوڵەتێكی بۆ دۆستەكەی و كەمینەی عەرەبی سوننە درووستكرد، پێش ئەوەی ئەم دەوڵەتە عەرەبییە درووستبكەن , كورد حكومەتی خۆی هەبوو لەلایەن عوسمانییەكان و بەریتانیاوە دانی پیادا نرا, بۆیە كورد و شیعە ناڕازیبون لە سایەی ئەم دەوڵەتەدا بەشێك بن لە عیراق, لەبەرئەوەی وڵاتێكی ناهۆمۆجینی و فرە نەتەوە و مەزهەب و ئاینی جیاواز ڕەچاوی مافەكانیان نەكرا, هەروەها ئەو ڕاپرسییەی لە ساڵی (1921)دا ئەنجامدرا بۆ ڕەواییدان بە دەسەڵاتی مەلیك فەیسەڵ, زۆربەی ناوچە كوردییەكانی باشووری كوردستان ئامادەنەبوون بەشداری ئەو ڕاپرسییە بكەن, ئەوانەش بەشداریشیان كرد داوای گرنتی مافە نەتەوەییەكانی كوردیان دەكرد, هاوكات ئەو ناوچەیەی لە ژێر دەستی شێخ مەحموددا بوون, لەگەڵ ئەوەدا نەبوون بە هیچ شێوەیەك دوا ڕۆژیان ببەسترێتەوە بە عیراقەوە, زۆربەی دانیشتوانی سلێمانی دژی ڕاپرسییەكە وەستان و لە كەركوك تەنیا (4%) بەشداری ڕاپرسییەكەیان كرد, هەولێر و موسڵ بەمەرجێك دەنگیاندا گرنتی مافەكانی كورد بكرێت, وێڕایی ئەم ڕاستیانەش وا تێگەیشتوون كە جگە لە نەتەوەی عەرەب و خاكی عەرەب خاكی كەسیتر نییە و بەتەنیان نەتەوەی تریان لەگەڵدا ناژی, بەڵكو وڵاتێكە كە لە دوو هەرێمی جیاواز عەرەبی كوردستانی پێكهاتووە, كورد لەسەر خاكی خۆی لەگەڵ هەندێ كەمە نەتەوایەتیتردا نە میوانی عەرەبە و نە خاكی عەرەبیشی داگیركردووە, پێكەوە ژیانی هەردوو گەلیش دەبێت ئارەزوومەندانە و بەپێی پرنسیپی باوەڕبوون بە یەكسانی و مافی ئازادی یەكتر بێت, هەربۆیە پێویستە عیراقی نوێ خۆی لەو ڕاستییە مێژوویانە نەشارێتەوە بەكردار مافەكانی گەلی كورد بسەلمێنی هیچ نەبێت وەك ئەوەی لە دەستووردا هاتووە, كە پێشتریش كورد خەباتی بۆ كردووە و قوربانی زۆریداوە هەرگیز دەست بەرداری مافە نەتەوەییەكانی نابێت, جیا لە خەباتی چەكداری دژی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان لەگەڵ هەمووشیاندا گفتوگۆی ئەنجامداوە, هاوكات لە سەرەتای هەفتاكاندا و پێش نیو سەدە بۆگەلی كورد ئۆتۆنۆمی سەلمێنراوە, پێش پرۆسەی ڕزگاری عیراق خاوەنی حكومەت و پەرلەمانی خۆی بووە, كەواتە گەر بڕیارە كورد و عەرەب پێكەوە بژین لە چوارچێوە عیراقی فیدراڵدا ئەوا پێویستە داخوازی و ئامانجەكانی گەلی كورد بسەلمێنن, ئەو ناهاوسەنگییە سیاسییە تێپەڕێنن كە نەتەوەی كورد پلە دوو بێ و عەرەبیش باڵادەست بێت, بەم شێوەیە هاوكێشەی سیاسی هاوسەنگ دەكرێت و ڕووبەری پێكەوە ژیان فرەوانتر دەبێت, ئەگەر نا ئەم بە زۆر لكاندن و خۆسەپاندنە هەمیشە ئەگەری هەڵوەشانەوەی زیاترە لەوەی تاسەر دەوڵەتێكی تۆكمە و یەكگرتوو بێت, عیراقێك دوور لە چەوسانەوە و ناداپەروەری كە تێكڕای هاووڵاتیان تیایدا بە یەكسانی و ئاسودە بژین و بە دەوڵەتی خۆیانی بزانن, گەر دەسەڵات نەیتوانی ئەو مەترسیانە دووربخاتەوە ئەوا هیچ مانایەك بۆپێكەوە ژیان نامێنی, هاوكات چەمكی عیراقیبوون جگە لە خەون هیچیتر نییە و حقیقەتی خۆی لە دەست دەدات, هەربۆیە پێوستمان بە دامەزراندەوەی عیراقێكە كە ڕەنگدانەوەی كۆی پێكهاتەكان بێت, وەك ئەوەی چەند ساڵێك پێش لەمەوبەر (جۆن بایدن ) سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئێستا لە پرۆژەكەیدا خستییە ڕوو ئەویش دابەشكردنی عیراقە بۆ سێ هەرێم (كورد و سوننە و شیعە) كە گەڕانەوەیە بۆ سەردەمی پێش ڕێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ و بەرلە دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق, كە سەرەتا لە ویلایەتەكانی (بەغداد و بەسرە) پێكهێنرا و دواتریش ویلایەتی موسڵ ( باشووری كوردستان)ی پێوە لكێنرا, بەمەش مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە ئەم جارەیان درووستە گەر ڕووبدا.
سەرچاوەكان
1- كەمال مەزهەر ئەحمەد: كوردستان لەساڵەكانی شەڕی یەكەمی جیهاندا, كۆری زانیاری,بغداد,1975
2- رەفیق سابیر,عیراق: دیموكراتیزەكردن و یان هەڵوەشانەوە, بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیر و هۆشیاری, چ2,سلێمانی 2005 .
3- یسان حسن ڕۆستم , كورد و دەسەڵاتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق (1916-1968), چاپەمەنی گەنج, چ1, 2017
4 - سامان مستەفا رەشید , گۆڤاری كۆچ, ژ 24, بەهاری 2017
5-سەلام ناوخۆش , ئەو هۆكارانەی پەیمانی سیڤەریان هەڵوەشاندەوە , گۆڤاری سەنتەری برایەتی , ژ 7 ,ئابی 1998
6-فەرید ئەسەسەرد و كۆمەڵێك نووسەر, لە یادی سەدساڵەی ڕێككەوتننامەی سایكس –بیكۆدا, ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران, سلێمانی, 2017
7-رزگار حاجی حەمید, سایكس-بیكۆ وكاریگەرییەكانی لەسەر كورد, ڕۆژنامە كوردستانی نوێ, ژمارە (6957) 28/4/2016