ویلایەتی موسڵ و لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە.!
بەشی چوارەم
هەڵگیرساندنی ئاگری جەنگی یەكەمی جیهانی هەوڵدان بوو بۆ دەست بەسەراگرتن و داگیركردنی سامانی ناوچەكانی دنیا لەڕووی ئابوورییەوە, دابەشكردنی بازاڕ و بەرژەوندی ئابووری, لە گەرمەی شەڕەكەدا هەوڵیان بۆ دابەشكردنی وڵاتی عوسمانی و دەست بەسەراگرتنی ناوچە بەهەدارەكانی لەلایەن هەرسێ وڵاتی (بەریتانیا و ڕوسیا و فەڕەنساوە) دوایش ئیتاڵیا بووە تەوەری هەموو چالاكی و جموجوڵێكی دیبلۆماسی و عەسكەری, چونكە ئەو هاوپەیمانانە لەلایان ڕوونبوو كە عوسمانییەكان وەك دەوڵەت دۆڕاون و ئیتر میراتییەكان دەبێت بەشبكرێ, كار گەیشە ئەو ڕادەییەی ڕوسیا جگە لەوەی هەر هەوڵی دەست بەسەراگرتنی تەنگە ئاوییەكان بوو, مرخی لە ئەستەنبۆڵی پایتەخت خۆشكرد, لەڕاستیدا ئەوە نەبێت هاوپەیمانەكان نامۆبن بەو شوێنانەی هەریەكەیان چاویان تێبڕیبوو, بۆ نمونە : هەریەكە لە (ئینگلیز و فەڕەنسا)بە دەیان گەڕیدە و پیاوی شارەزا و ئەفسەری پسپۆری نهێنیان ناردبووە ناوچەكانی بەری ئاسیای ژێردەستی عوسمانییەكان و زۆر باش ئاگاداری ناوچەكەبوون لە ڕووی سروشتی و ئابووری و دیمۆگرافییەوە, هەردوولا لە كەش و هەواییەكی زۆر كپ و نهێنیدا كەوتنە بگرە و بەریدەی دابەشكردنی ئەو شوێنانەی مەبەستیان بوو لە تێڕوانینی ئەو ڕۆژەیان وەك بنەمایە بۆ هەڵسوكەوت و ئەگەرەكانی ئایندەیان, دواجاریش میراتی پیاوە نەحۆشەكە بەشبكەن, بەپێی پەیماننامەی سایكس-بیكۆ هەموو كوردستانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پشكی ڕوسیا و فەڕەنسا بوو, بەڵام ڕوسیا بەهۆی شۆڕشی ئۆكتۆبەری( 1917)لە ناوچەكەدا كشایەوە, ئینگلیز كەوتە بیری ئەوەی بەرەو باكووری بەغدا بڕۆن ئەمەش لەبەر بایەخی ناوچەكانی باشووری كوردستان بوو, لەبەرئەوەی لە سەرەتایی دەستپێكردنی شەڕدا چالاكانە هەوڵیان دەدا لاو و هۆزەكان ڕاكێشن و بیانكەنە داردەستێكی خۆیان لە مەیدانەكانی جەنگدا, لەبەر ئەم هۆكارانە ئینگلیزەكان زیاتر هەوڵیان دەدا بۆ ڕاكێشانی كورد بۆ بەرەی خۆیان, ئەوەی دەردەكەوێت بە هیچ جۆرێ هەوڵێكی جدی نەبووە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێك یان ئیدارەیەكی كوردی لە ناوچەكەدا, بەڵكو بە پێچەوانەوە بە هەموو شێوەیەك هەوڵی ئەوەی دەدا كە دەسەڵاتی خۆی بچەسپێنێت و خۆی لە ناوچەكەدا بەهێز بكات, تا چاڵە نەوتییەكان بپارێزێت و بە هێمنی كاری بۆ بكات و بەرهەمی بهێنی, هەرلایەك دەیوست بەباری بەرژەوەندی خۆیدا چەمكی بەڕەكە ڕاكێشێ و زۆرترین پشكی بەركەوێت, هەربۆیە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بە پێی زۆربەی سەرچاوەكانی ئەم ویلایەتەی كردبووە ئامانجی سەرەكی خۆی، لەم دابەشكردنەدا بایەخێكی گەلی گەورەی پێدابوو ئەویش لەبەر ئەم هۆیانە:
1-دۆزینەوەی نەوت و بەهای ئابووری كوردستان .
2-وەك بەرپرسیاریەتی لەبەرامبەر چاوتێبڕین و هەڵپەی دەوڵەتی ڕوسیا كە بەردەوام چاوی بڕیبووە ئەو ڕۆژەی كە دەستی دەگاتە ناوچە ئاوییەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست .
3-دابینكردنی گەیشتن بە وڵاتی هند و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە ڕێگایەكی دوور لە مەترسی و بەردەوامی هاتوچۆ.
هۆكارەكانی لكاندنی ویلایەتی موسڵ
چاوتێَبرینیەكانی دەوڵەتە زلهێزەكان بۆ بەدەست بەسەراگرتنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی پێش جەنگ و دوای جەنگ, ئینگلیز سەرەتا ڕازی بوو، بەپێی سایكس بیكۆ موسل بدرێتە فەرەنسا، لەبەئەوەی بیری لەوە دەكردەوە فەڕەنسا بكاتە پەرژینی هەردوو ئیمپراتۆریەتی ڕوسیا و بەریتانیا نەیدەویست دراوسێی ڕوسیا بێت، پاش سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفی و كشانەوەی ڕوسیا لەكاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ودەست هەڵگرتن لەو پشكانەی كە بەریكەوتبوو, هاوكات بەندەكانی پەیمانە نهێنییەكەی ئاشكرا كرد, ئیدی لێرەوە ئینگلیز بیری لەوەكردەوە ئەم ویلایەتە بخاتە ژێر ڕكێفی خۆییەوە،كەواتە لێرەدا دەردەكەوێ كە بەریتانییەكان دوای ئەوەی موسڵیان لەژێر دەسەڵاتی تورك دەرهێنا، كە لە كۆتایی( ئۆكتۆبەری ساڵی 1918)دا ئیمپراتۆری عوسمانی خۆی بەدەستەوەدا و ئاگربڕی مۆدرۆسی لە (30/10/1918)دا لەگەڵا بەریتانیادا مۆركرد, وەك ڕوونە بەپێی سایكس- بیكۆ پشكی فەڕەنسا بوو، بەهەمان شێوە ئەمانیشی فریودا و سەرۆك وەزیرانی ئینگلیز بە زیرەكی خۆی توانی (كلیمانسۆ) سەرۆك وەزیرانی فەڕەنسا ڕازی بكات كە واز لەو ویلایەتەكە بهێنیت, تەنانەت دواتر بە (لیودجۆرج)ی گوتبوو( ئەگەر زانیبای ئەوەی دەستی لێهەڵگرتوە هیندە گرنگ و بەنرخە هەرگیز شتی وای نەدەكرد) سەرەتا فەرەنسا نەیزانی ئەوەی داویەتی نرخی چەندە گرانەو چ زیانێكی لێكەوتووە دەست بەجێ ( كلیمانسۆ) یان نارد بۆگفتوگۆ لەگەڵ (لیۆد جۆرج )دا دوای هەندێ كێشمەكێش و گفتوگۆی نێوانیان ڕێككەوتن لەسەر ئەم خاڵانە:
1- فەڕەنسا بەشێك لە نەوتی موسڵی پێبدرێت.
2- ئینگلیز پشتگیری تەواوی فەڕەنسا بكات لەدژی ناڕەزایی ئەمریكا.
3- دیمەشق ، حەلەب، ئەسكەندرونە، بخرێتە ژێر دەسەڵاتی فەڕەنساوە.
ئەمریكا زۆر نیگەران بوو بەو دابەشكردنە ناڕەوایە، خۆیان بەبەش خوراو دەزانی دوای مشتومڕێكی سەخت كرا بەخاوەن لە(20% )ی سەرمایەی كۆمپانیای( توركیش پیترۆلیزم), توركەكان بەم بڕیارەی كۆمەڵەی گەلان بەتوندی ناڕەزاییان دەڕبری هەوڵی جیدیاندا بەڵام بێهودە بوو دوای كشانەوەیان لە موسڵ بەردەوام خەڵكی شارەكەیان هاندەدا، داوای حوكمڕانی تورك بكەن بەمەش بەرەیەكی هاوبەشی ئیسلامی ( تورك، عەرەب، كورد)یان درووستكرد بوو بەشێوەیەك ئینگلیز سەرسام بوو، پاشان ( جەعفەر تەیار پاشا) داوای لە مستەفا كەماڵ كرد ئامادەیە تۆڵە لە ئینگلیز بكاتەوە، چونكە ئاگربڕی (مۆدۆرس)یان پێشێلكردووە, وەك دەردەكەوێ دوای ململانێی خوێناوی چەندین ڕێككەوتننامە هەریەكە لە ( بەریتانیا, فەڕەنسا, ئەمریكا, توركیا)پشكی خۆی بەركەوت و بەمەرج ڕازیبوون دەست لە موسڵ هەڵبگرن, تەنانەت عیراقیش گلەیی هەبوو كە بەریتانیا لە قوڕگی ئەوانەدا موسڵی بۆ دەرهێنا, بەمەش بەریتانیا هەموو توانا سەربازی و سیاسی و دیبلۆماسی خستەگڕ بۆ لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە لەبەر چەند فاكتەرێكی گرنگ لەوانە:
یەكەم -هۆكارە نێودەوڵەتییەكان:
1-هۆكاری نەوت:
هەنگاوی دووەمی ستراتیژیەتی بەریتانیا لەدوای دروستكردنی دەوڵەتێكی عەرەبی لە هەردوو ویلایەتی بەسەرە و بەغدا, بریتی بووە لە دەست بەسەراگرتنی ویلایەتی موسڵ و لكاندنی بەدەوڵەتی نوێی عیراقەوە, لەڕاستیدا بەریتانییەكان گەیشتبوونە ئەو باوەڕەی كە لەبەرژەوەندی ستراتیژی ئەواندایە دەست بەسەر بیرە نەوتەكانی موسڵدا دابگرن, بەهەر نرخێكی كە هەبێ ودەوڵەتێك درووست بكرێت كە هەر سێ ویلایەتی بەسرە و بەغدا و موسڵ بگرێتەخۆ, سەبارەت بە ئەو هەموو گرنگی و بایەخەی كە بەریتانیا بە ویلایەتی موسڵی دەدا, زۆربەی بۆچوونەكان وای دەردەخەن كە بەریتانیا هەستی بەوە كردبوو, كە ئەم ناوچەیە لە ڕووی نەوتەوە دەوڵەمەندە, بەریتانییەكانیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە پێناوی پەتڕۆڵدا شەڕیان دەكرد, سوپای بەریتانیا هەموو میزۆپۆتامیای داگیركرد، دەمێك بوو ئینگلیز ( ویلایەتی موسڵ)ی لەپێش چاوی خۆی دانابوو، كە ڕۆژێ لە ڕۆژان دەبێت بەخاوەنی ئەم وڵاتە ئەمەبوو وای لە بەپرسێكی گەورەی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی بەریتانیا كرد كە پێش جەنگ و لەساڵی( 1913)دا بڵێت: ( ئەگەر دابەشكردنی ماڵوموڵكی دەوڵەتی عوسمانی لە ئاسیادا بێت، وڵاتی میزۆپۆتامیا ئەو ناوچەیە دەبێت ئێمە چاوی تێدەبڕین) بەمەش نەوەستا پاشان بەرەو كەركوك و زۆربەی ناوچەكانی دەوروبەری (موسڵ) ی داگیركرد بەردەوام بوو لەجێبەجێكردنی پیلانی كۆلۆنیالیدا، بۆ زێدەتر و پەلهاوێشتن و زیادكردنی دەسەڵات و نفوزی خۆی، جەنەراڵ مارشاڵ جاڕیدا ،كەنەك سوورە لەسەر داگیركردنی (موسڵ) بەڵكو تەماحی كۆنترۆڵكردنی هەموو ویلایەتەكەی هەیە، ئەمەش خاڵێكی وەرچەرخان بوو، لە چارەنووسی ویلایەتەكەدا، هاوكات(ونستۆن چەرچڵ)وەزیری كۆڵۆنییەكانی بەریتانیا بە بۆنەی درووستكردنی لیژنەی خاوەندارێتی بۆ سەرچاوەی وزە وتبووی:(پێویستە ئێمە ببینە خاوەن نەوت و كۆنترۆڵی ئەوەندە سەرچاوەكانی نەوت بكەین كە پێویستمان پێیەتی) بۆیە شوێنی ستراتیژی باشووری كوردستان و دەوڵەمەندی لەڕووی نەوتەوە ببووە جێگەی ململانێی نێوان وڵاتە زلهێزەكان, هاوكات بوونی نەوت لە ویلایەتی موسڵ یەكێك بوو لەو هۆكارە گرنگانەی كەوای لە بریتانیا كرد ئەم هەرێمەوە بخزێنێتە ناو چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقەوە, ویلایەتی موسڵ لە ڕووی سامانی سروشتییەوە و بەتایبەتی لە ڕووی نەوتەوە زۆردەوڵەمەند بووە, بۆیە بەریتانیا وای بۆ دەچوو گەر بیەوێت پێگە و دەسەڵاتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە هێزبكات زۆر پێویستی بە كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوت هەیە, بە تایبەت زۆربەی كەشتی و گەلییەكانی و فڕۆكە جەنگییەكان و هۆیەكانی گواستنەوە و هاتوچۆ پشتیان بەم سەرچاوە بەستبوو, لەلایەكیترەوە بەریتانیا پێی وابوو بە لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە عیراقەوە بەئاسانتر دەتوانێ كۆنترۆَڵی سەرچاوەكانیتر لەم هەرێمەدا بكات, نەوت گرنگترین هۆكاری كاریگەر بوو لە هەڵئاوسانی كێشەی موسڵا، هاوكات ویلایەتی موسڵا بە نیسبت عیراقەوە مەسەلەی مان و مردن بوو، بەڵام هەر نەوتیش بوو كە بووە هۆی دیاریكردنی هەڵوێستی توركیا و بەریتانیا ویلایەتە یەكگرتووەكان و فەڕەنساش لە كێشەكەدا، هەروەها حكومەتی بەریتانیا شەڕی نەكرد لەگەڵا توركیادا لە پێناوی ویلایەتی موسڵا چونكە ئەودەیزانی كە چارەسەركردنی ئاشتی سووك و ئاسانترە خەرجیشی كەمترە, جگە لەوەیش بەریتانیا دەیویست كێشەی موسڵا بكاتە بیانوو وەك كارتێكی فشار بەرامبەر عیراق بۆئەوەی خۆی نەوتەكەی ڕادەست بكات, ئەمە لەلایەكەوە, لە لایەكی تریشەوە بەریتانیا لەگەڵا توركیا ئاشتبووەوە تاوەكو لە یەكێتی سۆڤیەتی دووری بخاتەوە سەرەڕای ئەوەش بەریتانیا داواكاری توركیای ڕەتكردەوە دەربارەی ئیمتیازی نەوت, لەبەرئەوەی عیراقی ژێر ڕكێفی خۆی نەرم و شلتر بێت, بۆ بەریتانیا زیاتر هەڵسوكەوتی ئاسان بوو وڵاتی نێوان دوو زێ لە دێرزەمانەوە ناسراوە بە ناوچەیەكی دەوڵەمەند بە نەوت، لە ئەنجامدا دەردەكەوێت كە كێشەی ویلایەتی موسڵا زیاتر وەك كێشەیەكی نەوتی (مشكلە النفگ) هاتووەتە بەرچاو هەر ئەمەش زۆری بووەتە مایەی یەكلایی بوونەوەی لە كۆتایی هاوكێشەكەدا، دیاردەیەكی لەم بابەتەش بەڕای (دیڤید كۆرن) یەكێك بووە لەو بیانوانە لە مێژینانەی كەوا لە فەرمانڕەوایانی بەریتانیا بكات ویلایەتی موسڵا كە زۆرینەی دانیشتوانەی لە ڕەگەزی كوردبوون گرێ بدات بە هەردوو ویلایەتی عەرەبی بەغدا و بەسرەوە، بۆ نموونە ویلایەتیكی داگیركەری وەك بەریتانیا هەركاتێك بیوویستایە ئەمەی دەكردە داشی دامەی یارییەكە و هەر لەم ڕێگایەشەوە و لە ڕێگای ئەم پلانەوە دەكەوتە چاو سووركردنەوە و هەڕشەكردن لە وڵاتی عیراق بەوەی كە دەست دەگرێت بەسەر هەموو سامانی كانزایی و نەوتی ناوچەكەدا، بەرانبەر بە بەستنەوە و گرێدانی ویلایەتی موسڵا بە عیراقی عەرەبییەوە، هاوكات هەرچەندە بەشێكیتر لە وڵاتانی داگیركاری هاتنە ناو هاوكێشەكەوە و هەر یەكە بە پێی شوێن و تایبەتمەندێتی خۆی پشكی نەوتی بەركەوت، كەچی بەریتانیا و تەنانەت وڵاتی زلهێزیتری ڕۆژاوای لەگەڵدا بێت، لەسەر ئەو كۆكبوون كە بڕێك لە نەوتی ئەم ناوچەیە بدرێت بە وڵاتێكی وەك توركیا، ئەمەش زیاتر بۆئەوەبوو تا وا لە توركیای كەمالی و ئەم دەوڵەتە تازە دامەزراوە عیلمانیەی ڕۆژاواگەرایە بكەن, كە لەوە زیاتر خۆی نزیك نەكاتەوە لە وڵاتێكی تازە دامەزراوی وەك یەكێتی سۆڤیەت, لە داهاتووشدا نەبێتە مایەی مەترسی و هەڕەشەیەكی بەردەوام لە سەر بەرژەوەندییەكانیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵات ناوەڕاستدا، (تاون زەند و كۆنت دی فۆرسفیای) دامەزرێنەری كۆمپانیای نزیكی ئینگلیزی-فەڕەنسی نووسەر ڕەخنەی لە وەفدی فەڕەنسا لە لۆزاندا گرت چونكە هەوڵیدا بێ هیچ بەرامبەرێك و تەنانەت بە بێ سوپاس و پێزانینیش خزمەت توركەكان بكات لە بری ئەوە پێشنیاری كرد فەڕەنسییەكان لە نێوان تورك و بەریتانییەكاندا بێلایەن بن یان بە مەرجێك ناوبژی بكەن كە زیانیان نەگاتێ, هەروەها لە كاتی ئاگربەستی مۆدرۆسەوە تا كۆنگرەی لۆزان كێشەی شوومی موسڵا هەمیشە بە ڕاستەوخۆ كاری كردووەتە سەر سیاسەتی فەڕەنسا لە ڕۆژهەڵاتی نزیكدا، وێنەیەكی كاریكاتۆری لە ڕۆژنامەی فەڕەنسیدا بە ناونیشانی (گەدە گەورەكان, كێشەی ڕاستەقینەی نەوت) بڵاوكرایەوە و دیبلۆماسییەكان لە دەوروبەری مێزێك دانیشتبوون كە مەسینەیەكی نەوتی بەسەرەوە بوو, سێ دەستیش لەسەر مەسینەكە بوو لێان نووسرابوو ( دیچ ڕۆیاڵا و پرژان ئۆیڵ و ستاندارد ئۆیڵ)لە وێنەیەكی دیكەشدا بە ناونیشانی (بەسەر گۆمەكانی لۆزاندا گۆمێكی نەوت دیارە و قاپێكی نەوتی تێدایە و ئاڵای فەڕەنسا و ئینگلتەرا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توركیا و ڕوسیا)ی بە سەرەوەیە لێر ئۆڤێلیش كاریكاتۆرێكی بە ناونیشانی (گاڵتە پێكردنێكی فەڕەنسیە) ی بڵاوكردەوە كە چۆن (پۆل)لەگەڵ پیاوێكی تورك قسە دەكات و ئاماژە بۆ موسڵا دەكات و دەڵی: (من لێرەدام دەشمێنمەوە)پاشان (لۆڤەر)یش وتارێكی بە ناونیشانی (ئەورپا بۆ ئەورپییەكان و نەوت بۆ ئەمریكییەكان)بڵاوكردەوە و ڕۆژنامەی (ئەلڤان)یش نووسی چاڵە نەوتەكانی موسڵا و كانە زێڕەكانی باشووری ئەفریقیا وە بیر خەڵك دێنینەوە, هەموو ئەوانە هەر یەكە و بیروڕای جیاوازیان هەبوو بەوەی كە لە داهاتوودا ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر كام وڵات عیراق یان توركیا, بەڵام دوا بڕیارلای بەریتانیا بوو وەك ئاماژەی بۆكرا ویلایەتی موسڵی سەرەتا لە دەست توركیا دەرهێنا لە كاتێكدا لەمیانەی جەنگدا نەیتوانی دەست بەسەر موسڵدا بگرێت, دواتریش لە فەڕەنسای وەرگرتەوە لەكاتێكدا بەپێی ڕێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ پشكی فەڕەنسا بوو, دواجاریش لكاندییە عیراقی ژێر ئینتیدابی خۆییەوە, بەریتانیا لە پاش جەنگ بەڵێنی ئەوەی بەخۆی دابوو, كە بەهیچ جۆرێك دەسبەرداری ئەم ناوچەیە نابێت, كەسێكی وەك لۆرد كیرزۆن كە ڕۆڵێكی زۆر گرنگی هەبوو لە داڕشتنی ستراتیژیەتی ئینگلیز لە پاش جەنگدا, بەڕاشكاوی دەڵێ: سویندخۆران لەسەر دەریایەكی نەوتەوە بە سەركەوتن گەیشتن.
2-هەڵكەوتەی جیۆپۆلۆتیكی ویلایەتی موسڵا:
سەرەڕای ئەوەی ئەم دەڤەرە دەوڵەمەندە لەڕووی نەوت و سامانی سروشتییەوە هاوكات لەڕووی سەرچاوەی ئاوی و كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵیشەوە جێی بایەخدانە, بەهەمان شێوە هۆكاری ئاسایش بووە بۆ هەرێمە كۆڵۆنییەكانی بەریتانیا, لەگەڵ ئەوەشدا هۆكارێك بوو كە بەرژەوەندییەكانی بەریتانیای بە هیندستانەوە دەبەستەوە, بنكەیەكیش بووە بۆ گواستنەوەی پەترۆڵ بۆكەشتییەكانی لە كەنداوی فارس و دەریای سپی , بە هێڵی یەكەمی بەرگریش دادەنرا بۆ پاراستنی هەرێمی عەرەبی(میزۆپۆتامیا) لە بەرامبەر ڕوسیای قەیسەری, ئەمانە هۆكار گەلێكن كەوای لە بەریتانیا كرد چاو بخاتە سەر ویلایەتی موسڵ، بۆیە بە هەموو توانایەكییەوە هەوڵی داگیركردنی دەدا، بەڵگەش بۆئەمە دوای ڕاگرتنی جەنگ و بە پێی ئاگربەستی مۆدرۆس دەبوایە لە هەموو بەرەكاندا شەڕ ڕابگیرێت، بەڵام ئینگلیزەكان بەسوود وەرگرتن لە ئاگربەست و ڕێككەوتنی نێوان بەریتانیا و توركیا چوونە ناو موسڵەوە, بۆیە لێرەدا درووست ئەوەیە كە نەخشەی بەریتانیا بریتی بوو لە داگیركردنی ولایەتی موسڵ, ئیتر لەو ڕۆژەوە چاویان بڕیە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و كوردستان بەتایبەتی، بێگومان ئەمەش بۆ دەوڵەمەندی و ستراتیژیەت و گرنگی ئەو ناوچانە دەگەڕایەوە، بۆیە گرنگی ئەو ناوچانە لەپلانەكانی(چ پێش شەڕ و چ لە ساڵەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی)دا شوێنی تایبەتی هەبووە و هەر لە زووەوە هەوڵیانداوە جێپێی خۆیان لەم وڵاتانەدا قایم بكەنەوە كوردستانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، شوێنێكی ستراتیژی و ناوچەیەكی پڕ بایەخ بوو، جێی ململانێی هێزە جیاوازەكانی ناو جەنگی یەكەمی جیهانی بوو، بەڵام كوردستان لە ڕووی شوێنگەوە ڕۆڵێكی ئەوەندە بەهێزی نەبوو كە بتوانێت جێكەوتێكی گەورە لەسەر جەنگەكە دابنێت، بەو مانایەی باشووری كوردستان هەم لە ڕووی هێزی جەنگی و هەم لە ڕووی سنوورەوە دەورێكی زۆری لەناو شەڕەكەدا نەبوو، چونكە نە توانای جەنگی لە ئاستی دەوڵەتە زڵهێزەكاندا بوو نە سنوورەكەشی هاوسنووری دەوڵەتە شەڕكەرەكان بوو، بەڵكو ناوچەیەكی بچووكی پڕ خێروبێری ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی بوو، واتە باشووری كوردستان لە چاو گەورەیی شەڕو هێزە سەركیە بەتواناكاندا، پانتایەكی بچوكی دیاری كردبوو، ئەویش وەك هێزێكی لاوەكی لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا, بەڵام گرنگی پێگەی كوردستان لەماوەی جەنگی جیهانیدا لەوەدا بوو كە زیاتر جێگەی چاو تێبڕین و تەماحی دەوڵەتە زڵهێزە شەڕكەرەكاندا بووە, مێژووی ڕابڕدووی كورد و بەسەرهاتەكانی زەمانە بۆی دەرخستووین، كە هەڵكەوتەی شوێنی جوگرافی كوردستان و خێر و بێر و سامانی وڵاتەكەمان هەمیشە بووتە هۆی ئەوەی بێگانەكان بە سەرمایەدرارانی ئیمپریالیزم ڕژێمە داگیركەرەكانیشەوە چاو ببڕنە كوردستان و بە سەدان نەخشەیان كێشا، كوردستان بە پارچە پارچەیی بمێنێتەوە و هەر پارچەیەكیش بە زۆرە ملێ بخرێتە ژێر دەسەڵاتی ڕژێمێكی بێگانەی سەربەخۆ, كاتێك وڵاتە ئیمپریالیزم و سەرمایەدارەكان هاتنە كایەوە، كارگە و پیشەسازییەكانیان پەرەی سەند و پێویستیان بەبازاری نوێ هەبوو, كە كاڵا و بەرهەمە پیشەسازییەكانی خۆیانی تیادا بفرۆشن بەو پارەیە كەرەستەی خاو و هەرزان بەها بكڕن و پەلكێشی بكەن بۆ بازاڕەكانی خۆیان, بۆیە زۆربەی دەوڵەتە گەورەكانیش لە سنووری بەرژەوەندی سیاسی و ئابووریەكانی خۆیاندا بەپێی سیاسەتی دیاریكراویان بەرامبەر بە دواڕۆژی دەوڵەتی عوسمانی بایەخیان دەدایە كوردستان, ئەنجامەكانی ئەم بایەخ پێدانەش بە ڕوونی دەركەوتن و كارێكی زۆریان كردە سەر ڕووداو و ئەنجامەكانی جەنگەكە, كوردستانیش شوێنی تایبەتی هەبووە, لەپێش دەستپێكردنی جەنگ و بە ماوەیەكی زۆر بەریتانیا ڕوسیا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا بەهەموو جۆرێك هەوڵیاندەدا جێپێی خۆیان لە ناوچەكەدا بەهێز بكەن و دەست بەسەر سامانەكانیدا بگرن و بازاڕی بەبازارەكانی خۆیانەوە ببەستنەوە, یەكێك لە هۆ نهێنییە گەورەكان نەوت بوو, ئینگلیزەكان دەمێك بوو بەرامبەر ئەڵمانەكان بگرە زیاتریش بایەخیان بە كوردستان دابوو لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەوە دەستیانكرد بەدامەزراندنی كۆمپانیایی هندی ڕۆژهەڵاتی دەستیكرد بەگەڕان بەكوردستاندا, ساڵی (1820)نوێنەری هەمان كۆمپانیا لەبەغدا (كلۆد یۆس جیمی ڕیچ) گەشتێكی گەورەی بە چەند ناوچەیەكی كوردستان و باشوور و خوارووكرد, یەكێك لە ئەنجامە گرنگەكانی ئەم گەشتە دانانی كتێبێكی گەورە بوو لەبارەی كوردستان, وەكو لە خوێندنەوەی ئەم كتێبەشدا دەردەكەوێت كوردەكان هەستی نەتەوەیان زۆر كەم بووە ئەوەی هەبووە و نەبووە لە ناوچەكانی سلێمانیدا بوو, كە زیاتر هەستی كوردایەتی تێدا گەشەی كردوە هەر وەك نووسەری ئەم كتێبە ڕوونی دەكاتەوە, بەڵام كوردانی دانیشتوی ناوچەكانی دیكەی ناوچەی موسڵا بە هەر هۆیەكەوە بێت هەستی كوردایەتی تێیاندا گەشەی نەكردوە و بەرژەوەندی خێڵا و عەشیرەكان لە سەرووی هەموو شتێكەوە بووە, دیارە وەنەبێت سلێمانیش هێندە پێشكەوتوو بوو بێت , كە هیچ نەبێت بتوانێت جڵەوی سیاسی هەموو باشووری كوردستان بگرێتە دەست جیاوازییەكان ئاسمان و ڕێسمان نییە, بەڵام وەك دەبینین درووست لەو كاتەی كە ویلایەتی موسڵا بووەتە گوریس كێشەیەكی نێوان توركەكان لە لایەك و بەریتانی و عەرەبەكانی عیراق لە لایەكیترەوە, وێڕای ئەمانەش هەڵكەوتەی جیۆپۆلۆتیكی ئەم ویلایەتە ڕۆڵی زۆر گرنگی بینی، كە هەریەك لە (بەریتانیا و فەڕەنسا) بتوانن گەورەترین سەر ئێشە نەك بۆ كورد بەڵكو بۆ كورد و عەرەب و توركیش درووستبكەن، هەروەها لكاندنی ویلایەتی موسڵا بە عیراقی عەرەبییەوە لە ئامانجە ستراتیژییەكانی ئیمپریالیزم بووە بۆ ئەوەی لە لایەكەوە جارێكیتر ئیمپراتۆرێكی دیكە لە ناوچەیەدا درووست نەبێت، هەروەها لە بری ئەوەی هەر یەك لە تورك و كورد و عەرەب لە دژایەتی ئیمپریالیزمەوە خەریكبن وایلێكردن بە یەكتریەوە خەریكبن، ئامانجەكەشی هەرواكەوتەوە ئەم ناوچەیە لە ڕووی جوگرافییەوە بۆ بەریتانیا خۆی لە خۆیدا زیاتر زەمانەتی ئارامی و داگیركارییەكانی ئینگلیز لە ناوچە عەرەبییەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا مسۆگەركرد، هەر بۆیە لە گفتوگۆ و نامەكانی سەركردەكانی ئینگلیز لە ناوچەكەدا دەردەكەوێت كە دەبێت ئەم ویلایەتە بلكێندرێت بە عیراقی عەرەبییەوە و لە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا بێت.
3-هۆكاری مەزهەبی
ڕۆڵی كێشەی مەزهەبی لە لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەعیراقەوە, ئەوەی ئێستا پێی دەوترێت عیراق لەسەردەمی عوسمانییەكاندا پێكهاتبوو: ویلایەتی موسڵ (باشووری كوردستان) و ویلایەتی بەغدا ویلایەتی (عەرەبی سوننی) و ویلایەتی بەسرە (ویلایەتی عەرەبی شیعە) لەبەرئەوەی شیعەكانی باشووری عیراق لەگەڵ ئێرانییەكاندا هاو مەزهەب بوون, هەتا عوسمانییەكانیش بە هاووڵاتی ناعوسمانی یان دادەنان, دواتریش كۆلۆنیابیزمی بەریتانیا عیراقی داگیركرد, لە سەرەتادا لە هەردوو ویلایەتەكە عەرەبیەكە قەوارەی عیراقی داتاشی, دوای دابەشكردنی كوردستان و هەڵپەساردنی پەیمانامەی سیڤەر و ڕووخاندنی حكومەتی( شێخ مەحمود)ی نەمر دەوڵەتی بەریتانیا باشووری كوردستانی داگیركرد و لە ناوەڕاستی بیستەكاندا لكاندییە دەوڵەتی عیراقەوە, ئەم قەوارە سیاسییەی دەسەڵاتی بەریتانیا بە نێوی دەوڵەتی عیراقەوە دایتاشی, یەكێكە لە قەوارە هەر شێواو و ناتەبا و ناشەرعییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوێن, چونكە لەسەرێكەوە ئەم دەوڵەتە وەك داگیركەرەكانی دیكەی كوردستان بەشێكی كوردستانی پێوە لكێنراوە دوور لە ویست و ئیرادەی گەلەكەی, لەسەرێكیترەوە بەریتانیا هەر لە سەرەتاوە دەسەڵاتی كەمایەتی عەرەبی سوننەیان بەسەر زۆرایەتی عەرەبی شیعەدا سەپاند, بەپێی هەمان میتۆدی تایفەگەری عوسمانییەكان كاروباری بەڕێوەبردنی دەسەڵاتیان بە عەرەبە سوننەكان بەخشی, شیعەكان تا ڕووخاندنی دەسەڵاتی بەعسییەكان لە حوكمڕانیكردن بێبەشكران لەكاتێكدا زۆرینەی دانیشتوانی عیراق پێكدێن, كە( 80%)ی عەرەبی عیراق شیعەیە, تەنیا نزیكەی(20%)ی سوننەیە, كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا لە بەرژەوەندی و ئامانجی ستراتیژی خۆییەوە, سنووری دەوڵەتی عیراقی دیاریكرد و بناغە و پرنسیپی دەوڵەتەكەی وەك سەپاندنی حوكمی كەمایەتی تایفەچی سوننی عەرەب داڕشت, لە تەواوی ئەم پرۆسەیەدا هیچ جۆرە فاكتەر و هەڵكەوت و تەباییەكی نەتەوەیی و مێژوویی و كلتووری و جوگرافی و مرۆیی لەبەرچاو نەگرت, بۆیە عیراق لەسەرتاوە تا ئیمڕۆ گەورەترین كێشەی خوێناوی نەتەوەیی و مەزهەبی- تایفەگەری و سیاسی بەخۆییەوە دەبینێ, هەروا ڕاگرتنی ئەم قەوارە نا هاوسەنگ و ناتەبایە و سەپاندنی حوكمی كەمایەتی پێویستی بەشێوە حوكمی دیكتاتۆری و میتۆدی فاشیانە بووە, لەوەیش زیاتر خودی بەریتانیا بە لەشكری خۆی باشووری كوردستانی داگیركرد و بە دەوڵەتی ناسیونالیزمی عیراقەوە لكاند, لەسەر ئاستی جیهانی لە ڕێگەی ڕێكخراوی كۆمەڵەی (گەلان)ەوە كە تا ئەوكاتە ئامڕازی دەستی وڵاتە كۆلۆنیالیستەكان بوو, دەوڵەتێكی ئاسایی بە قەوارەی داتاشراوی عیراق بەخشی, بۆیە بزووتنەوەی قەومی عەرەب كە لە كۆشی بەریتانیادا گەورە بوو, كەمترین توخمی ڕۆشنگەری و ڕاسیونالیزم ڕزگاریخوازی و مرۆیی بە خۆییەوە نەگرت, بگرە وەك بزووتنەوەیەكی ڕەگەزپەرەستی دژ بە شیعە مایەوە, هەر بۆیە لێكەوتەكانی ئەم بزووتنەوەیە هەمیشە كاریگەری نیگەتیفیان بوونی هەیە, كەم تا زۆر ئەم خەسڵەتانەی سەرەوەیان لەگەڵ خۆیاندا هەڵگرتووە و بگرە لای ئەوان وەك غەریزەی لێهاتووە كەمایەتی عەرەبی سوننەی حوكمڕان لە ڕووی نەتەوەییەوە نیو ئەوەندەی گەلی كورد و ئاشووری و توركمان نابێت, چونكە تەنیا گەلی كورد(28%)ی دانیشتوانی عیراق پێكدێنن, كەچی عەرەبی سوننە نزیكەی (15%)ی گەلانی عیراقە, بەڵام عەرەبە سوننەكانی حوكمڕانی عیراق كەمایەتی مەزهەبی خۆیان لە بەرامبەری شیعەكاندا بەوە داپۆشیووە, كە كورد سوننەیە بەمجۆرە ڕێژەی سوننەكان بەكوردەوە لە نێو قەوارەی عیراقدا (40%)تێدەپەڕێ لێرەدا گەلی كورد لە بەرامبەر شیعەدا كراوەتە قەڵغانی مەزهەبی حوكمڕانە سوننەكان, هەروا ئەم كەمایەتییە عەرەبییە حوكمڕانە كەمایەتی خۆی لە بەرامبەر گەلی كوردستاندا بەوە خۆی شاردۆەتەوە, كە شیعەكانی عیراق جگە لە كوردە فەیلییەكان و بەشێكی كەمی توركمانەكان شیعەن, هەروەها شیعە لە بەرامبەر گەلی كوردستاندا كراونەتە قەڵغانی نەتەوەیی حوكمڕانە عەرەبە ڕەگەزپەرستەكانی عیراق, كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا لە ڕێگەی لكاندنی باشووری كوردستانەوە, بەلای كەمەوە سێ ئامانجی گرنگی بەدەست هێنا :
1-پارسەنگی تایفەگەری لە نێو قەوارەی داتاشراوی عیراقدا بە قازانجی زۆربوونی سوننەی هاتە گۆڕین كە ڕێژەی شیعەكان لە(80%)ەوە بووە نزیكەی (55%)ی سەرجەم دانیشتوانی عیراق, ئەمەش ئەو ڕەوایەیان ناداتی كە داوای فەرمانڕەوایی بێبەربەست بكەن.
2-دەوڵەتی بەریتانیا ڕێگەی لە سەربەخۆیی باشووری كوردستان و یەكگرتنەوەی گەلی كوردستان بەست و توانی گەلی كورد لە چواچێوەی عیراقدا لە قاڵب بدات, جۆری چارەسەركردنی كێشەكەی بكاتە كێشەیەكی ناوخۆیی و ئامانجی كورد بە ئامانج و خواست و پاشەڕۆژی بەعیراقەوە ببەستێت.
3-سوپاكەی خۆی لەشەڕی باشووری كوردستان بە دوورگرت و قەومییەكانی عیراقی لە كوردستاندا كردە پۆلیسی خۆی.
وەك پاڵپشتێك بۆ عەرەبە سوننەكان ئینگلیز سوور بوو لەسەر ئەوەی ویلایەتەكە بلكێنێ بە عیراقەوە, لەمەشدا مەبەستی ئەوە بوو لەلایەكەوە ململانێی مەزهەبی لە ناوچەكەدا ببووژێنێتەوە و لە لایەكی تریشەوە ململانێی نەتەوەیی لە ناوچەكدا بخوڵقێنێت.
دووەم -هۆكارە ناوخۆییەكان:
بیری نەتەوایەتی لای كورد لەم ناوچەیەدا بەو ڕادەیە پێ نەگەیشتبوو, بەزۆری كوردی ئەم ناوچەیە لەگەڵا ئەوەدا بوون لەگەڵا عیراقدا بمێننەوە, بەڵام بەو مەرجەی هەژموونێكی ئەوروپی بەسەر وڵاتدا هەبێت, بەهەمان شێوە ئێزدییەكانیش بە زۆری لەگەڵا ئەوەبوون لەگەڵا عیراقدا بمێننەوە, هەروەها ئەندامانی لیژنەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئەوان نەیانتوانیووە لەماوەی هاتنیاندا بۆ شار و ناوچەكانی سەر بە ویلایەتی موسڵ بە تەواوی ئەنجام بدەن و لێكۆڵینەوەكەیان لە دوو بەشی ناوچەكەدا بكەن, لەلایەك سلێمانی كە هێشتا شێخ مەحمود سەركردایەتی شۆڕشێكی لێدەكرد, هەروەها ئەوگۆشەی كە دەكەوتە لای باكوورەوە كە لەو وەرزەدا بە هۆی ڕەوشی هەواوە زەحمەت بوو سەردانی بكەن هەروەها زۆریشی هەوڵی ئەوەیان داوە لەو ماوەیەدا چاویان بە شێخ مەحمودی مەلیكی كوردستان و لایەنگرانی بكەوێت بۆ ئەوەی بیروڕای لە بارەی چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ دۆزی باشووری كوردستان بزانن بەڵام بە هۆی وەدەرنانی و ڕاوەدوونانی بەردەوامییەوە لەلایەن هێزەكانی بەریتانیاوە و جۆشی خەباتی چەكدارییەوە دژی داگیركەران ئەوەیان بۆ نەهاتە دی, لە لایەَكیتریشەوە دژایەتكردنی فەرمانڕەوایانی بەریتانیا بۆ مەسەلەی یەكتر بینینی لەو بابەتەی لە نێوان ئەندامانی لیژنەی نێودەوڵەتی و شێخدا وا لەیەك دەدرایەوە كە ئەمایان لای كوردەكان جۆرە شەرعییەت دانێك بێت بە شێخ و شۆڕشەكەی هاوكات دەبێتە مایەی ئاڵۆزبوونی كاری لیژنەكەش لە ناوچەكەدا, لە سلێمانی (شێخ مەحمودی حەفید)دژی ئینگلیزەكان شۆڕشی دەست پێكردووە بەڵام سەیرەكە لەوەدایە كە هیچ ناوچەیەكی موسڵا و دانیشتوانی سلێمانی یەك ڕەنگ و یەك دەنگ لەگەڵا ئەوەدا نەبوون, كە موسڵا بە عیراقەوە بلكێنرێت دیارە دانیشتوانی سلێمانی داوای ئەوەیشیان كردووە كە دەبێت زمانی كوردی لە ناوچەكەیاندا فەرمی بێت و جۆرە ئۆتۆنۆمییەكی سەربەخۆیان هەبێت, شێخ تەماهی لە ناوچە كوردنیشینەكانیتر هەبوو دەیویست تەواوی ویلایەتی موسڵ بخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، لەولاشەوە ڕاوێژكارانی سیاسی و عەسكەری بە ئارەزووی خۆیان گەزیان دەكرد و سەرۆك خێڵەكانیان دژی حكومەتەكە هانداوە، لە ڕاستیدا هێنانەوەی شێخ لەبەر كۆمەڵێك فاكتەرە گرنگترینیان دەرپەڕاندنی توركەكان بوو لە باشووری كوردستان هەرچەندە شێخ بەرلەوەی بگەڕێتەوە سلێمانی پەیوەندی نهێنی لەگەڵ هێزە سیاسییەكان بەست دەیویست كەڵك لە كەمالییەكان وەرگرێ، ئینگلیز بەمەیان دەزانی سیاسەتی توركیا و هێزە بچووك و لەرزۆكەكەی ئۆزدەمیر لە ڕەواندوزدا بەبێ ئەوەی لە ڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی كاریگەریان هەبێ زۆر لە كورد و سەرۆك هۆزەكان و بەتایبەت شێخ دڵیان بەم هێزە خۆش بوو، بە ئومێدبوون ڕژێمی نوێی توركیا بتوانێ كێشەكانیان چارەسەربكات و گەلێ باشترن لە حكومەتی بەریتانیا، ئەم كێشەیە گەورەبوو هاوپەیمانان دژی ئەم ڕفتارە بوون، لەولاشەوە مەلیك فەیسەڵ زۆر لەو ڕەوشە دەترسا كە سوپای تورك بەرەو موسڵ و عیراق پێشڕەوی بكات، فەیسەڵ بەردەوام پرسیاری دەكرد ئایا ئینگلیز بەرگری لە عیراق دەكات ئەگەر لە ڕێگەی موسڵەوە هێرش بكرێتە سەری؟ هەروەها مەلیك فەیسەڵ مەبەستی بوو بزانێ ئینگلیز چ جۆرە ئیدارەیەكی بۆ كوردان لەزەینە، ڕەوشی سیاسی ناوچەكە یان ململانێی نێوان ئینگلیز و تورك كەشێكی وای خوڵقاندبوو كە شێخ بەسەرسامییەوە بڕوانێتە ڕووداوەكان, بەریتانیاش لە هەڵوێستی شێخ قایل نەبوو ڕووداوەكان پەرەیان سەند و لە مارتی 1923دا شەڕو پێكدادان دەستیان پێكرد، خەڵكەكەی لە ترسا شاریان چۆڵكرد, دوای ماوەیەك دیسانەوە شێخ گەڕایەوە لەلایەن ئینگلیزەوە ئاگاداركرایەوە بە هیچ شێوەیەك خۆی لە قەوارە ئیدارییەكانی( ڕانیە، قەڵادزێ، چەمچەماڵ، قەرەداغ، سەنگاو، هەڵەبجە، سەرگەڵو) نەدا تادەهات كوردان بێ پشتیوان و خەمخۆریان نەبوو, بۆجێبەجێكردنی مەرامەكانیان وەك جۆكەر ئەم گەلەیان بەكاردەهێنا بۆگرەوی بردنەوەی گەمەكانیان, جارێكیتر دابەشكردنی كوردستان و هەڵوێستی مۆنۆپۆڵكردنی سامانی كورد لە مێشكیاندا كۆپی بووبوو، بۆیە گەلی كوردی بێبەشكرد لە مافی چارەی خۆنوسین، یان پاشگەزبونەوە لەو بەڵێنانەی كە پێشتر لەمەڕ كورد دابوویان بەپێی ئەم پەیمانە كورد دابەشكرا یەكێتی جوگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی هەڵتەكێنرا، دواجاریش لە (19ی تەمموزی 1924)دا سوپاكانی عیراق و ئینگلیز بەفڕۆكە و زریپۆش و فەوجێكی ئاشووری شارە چۆڵ و داڕووخاوەكەی سلێمانیان گرتەوە, چرای حكومەتی دووەمی شێخ كوژایەوە كورد بووە قوربانی پەترۆڵ و بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسی و ستراتیژیەكانی وڵاتانیتر، پەنادەبەنە بەر خەباتی چەكداری و چیا دەبێتە باوانی شێخ و هاوەڵەكانی, ئینگلیز باسی لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی دەكرد لەبەر ئەم هۆیانە:
1-بۆ زیاتر پەیداكردنی لایەنگیری لەناو كوردا، كە پاش دامەزراندن پشتگیری ئینگلیز دەكەن، هیچ نەبێ لەبەر بەرژەوەندییەكانی كورد خۆی كە لە ترسی توركە ناسیۆنالیستەكان و دراوسێكانیتر پشتیوانی و دۆستایەتی ئینگلیزیان پێ باشترە .
2-بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردی وەك فشارێك بەكاربهێنن بۆ سەر توركیای كەماڵی ئیتر داوای ویلایەتی موسڵ نەكەن و لەژێر دەسەڵاتی خۆیاندا بمێنێتەوە هەروەها توركیا لاواز دەبێت بێ كوردستان .
3-دەكرێ پشتگیریكردنی دەوڵەتی كوردی وەك فشارێك دژی حكومەتی عیراق بەكاربهێنرێ, بۆئەوەی عیراقی نوێ لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئینگلیزدا كۆكبێ .
هەروەها (میجەر نۆئیل)كە هەندێ بە لۆرانسی كوردی ناوی دەبن لەگەڵ ئەوەدا بووە كە سنووری جیاكەرەوە لە نێوان كورد عەرەبدا بێت, لە هەموویشی گرنگتر هاوپەیمانەكان بە گوێرەی پەیمانی سیڤەر ڕازیبوون كە لە ماوەی ساڵێكدا دەوڵەتی كوردی دابمەزرێت ئا لێرەدا ڕاستە ئەو هەموو خۆنزیك كردنەوەی ئینگلیز لە كوردەوە تاكتیكی بوو ئەمەش پەیوەندی بە ڕەوتی ڕووداوەكانەوە هەبوو بە تایبەتی جوڵانەوەی كەمالییەكان, نابێت ئەوەش لە بیر بكەین كە شێخ لە نێو بەرداشی جلخوار و ئینگلیز ویستەكاندا نەیدەتوانی بە تەواوی خۆی بە لای كام لایەندا ساغ بكاتەوە, لەمەشدا دەتوانین پاساو بۆ شێخ بهێنیننەوە, چونكە هیچ لایەكیان ئینگلیز و تورك لەگەڵ شێحدا ساغنەبوون بۆیە ڕەفیق حیلمی گەیشتبووە ئەو قەناعەتە كە ڕەوتی ڕووداوەكان لە بەرژەوەندی كوردا نابێت, بە گشتی سێ تیپ لە دەوری شێخ كۆبوونەوە كە زۆربەیان كاریگەری خراپیان لەسەر شێخ بوو و بەلاڕێیاندا دەبرد دەستەی یەكەم بریتی بوو لە شێخ و ساداتی بەرزنجە كە كەسوكاری خۆی بوون ئەمانە كوردستانیان بەڕێوەدەبرد و كەس نەیدەتوانی بەڕوویاندا بووەستێتەوە, ئەم دەستە بڕوایان بە دەسەڵاتی ئینگلیز نەبوو شەو ڕۆژ بە گوێی شێخیاندا دەچرپان كە لە ڕووی ئینگلیزدا بووەستێتەوە, بەم شێوەیە شێخ نەیدەتوانی بە تەواوی خۆی ساغبكاتەوە هەر وەكو (وێلسن) نووسیوویەتی شێخ تا دوێنێ لەگەڵا ڕوسەكاندا كە بڵێنیان پێدا بوو دژی سوپای توركیا پشتیوانی لێبكەن و وتوێژی دەكرد, لە پاشاندا ڕەفیق حیلمی دەنووسێت شێخ بە نهێنی نامەی بۆ وێلسن نووسیووە و ئامادەی خۆی دەربڕیووە كە حكومەتێكی كوردی لە ژێر چاودێری بەریتانیادا دابمەزرێ، پاش ئەوەی شێخ لە سۆڤیەت و ئینگلیز بێ ئۆمید بوو, دكتور كمال مەزهەریش دەڵێت شێخ لە ڕێگای ئۆزدەمیر(علی شەفیق)بە نهێنی پەیوەندی بە توركەكانەوە كردووە بەڵام دیارە كەمالییەكان لەگەڵا شێخ دەست پاك نەبوون بەڵكو دەیانەویست بیكەنە داشی جێبەجێكردنی مەبەستەكەی خۆیان, كەمالییەكان خەریكی كاری ئاژاوەگێڕی و بە ڕابەرایەتی ئەفسەری تورك (ئۆزدەمیر) هەوڵی دەدا پەیوەندییەكانی شێخ و بەریتانیا ئاڵۆز بكات، هاوكات دەوڵەتی ئینگلیزیش بۆ پشتگیریكردن لە توركەكان كە كەڵك لە شێخ وەربگرن, هەر بۆ ئەمەش لە هندستانەوە هێنایانەوە, بەم شێوەیەش توركەكان هەر بەوە نەوەستان پەیوەندی نێوان شێخ و ئینگلیز تێكبدەن، بەڵكو توانیان زۆر لە سەركردە عەشایەرەكانی باكووری كوردستان بە ناوی برایەتی كورد و توركەوە فریووبدەن بۆ ئەوەی لە دژی ئینگلیز لە ناوچەكەدا هەڵوێست بنوێنن, بەو شێوە ئەو گەمەیە درێژەی هەبوو شێخیش لەلایەك ملانێی نێوخۆ و بێمتمانەیی بە وڵاتانی زلهێز و هەرجارێك بەلای یەكێكیاندا دەیشكانەوە, ئەوانیش تەنیا بەدوای بەرژەوەندی خۆیاندا دەگەڕان و درووشمەكانی مافی گەلان و مافی چارەی خۆنووسین تەنیا بۆ كات بەڕێكردن بوو, كوردیان كردە قوربانی بەرژەوەندییەكانی خۆیان.
سەرچاوەكان.
1-كەمال مەزهەر ئەحمەد: كوردستان لەساڵەكانی شەڕی یەكەمی جیهاندا,كۆری زانیاری,بغداد,1975
2-كاوە ئەمین و لە سویدییەوە , كۆمیسیۆنی ویلایەتی موسڵ لكاندنی , چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر, 2010
3-نەوزاد عەبدوڵڵا هێتوتی , دۆزی كورد لە عیراق دا و میكانیزمەكانی چارەسەركردنی دوای 2003, چاپخانەی خان,دهۆك , 2009
4- أحمد سید علی بەرزنجی , سایكس بیكۆ ترازاندنی كێشەی كوردی باشور , چ2 , چاپەمەنی سلێمانی , 1988
5- جەرجیس فەتح اللە : وریا بوونەوەی كورد ، و. حەسەن جاف ، ب 1، چ1، چاپخانەی خانی ، دهۆك ، 2009 .
6- محمد رسول هاوار: شێخ محمود قارەمان ودەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، ب1،لەندەن،1990
7-ڕەفیق حلمی، یادداشت ، بەشی یەكەم, مەتبەعەی مەعاریف, بەغدا, 1956.
ئەحمەد خواجە، چیم دی ، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس, هەولێر, 2013 .
9- ئەحمەد باوەڕ, گۆڤاری زانكۆی گەرمیان, 2015
10-د فاچل حسین, كێشەی ویلایەتی موسڵ, و محەمەد شاكەلی, چاپخانەی ڕۆژ, چ2, 2007
ویلایەتی موسڵ كۆمەڵەی نەتەوەكان , و لەئینگلیزییەوە , مینە,چاپخانەی كارۆ, چ1, 2012
11.ڕزگار حاجی حەمید, حكومەتی شێخ مەحمود,پرۆژەیەك بۆسەربەخۆیی لەڕەوشێكی نائارامدا، ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ،ژ2790 ،ساڵی 24|6|2002
12- سلام ناوخۆش, پرۆسەی داگیركردن و دابەشكردنی كوردستان, چ4,چاپخانەی منارە,هەولێر 2010
13- ئەحمەد باوەڕ, مێژووی هاوچەرخی عیراق(1914-1968) چاپخانەی كارۆ, 2018
14-د. میم كەمال ئۆقە، و/سەلام ناوخۆش, كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) ,چاپی یەكەم ,هەولێر,2000
15-رەفیق سابیر، گۆڤاری نۆژەن، ژ۲ ،