ویلایەتی موسڵ و لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە
بەشی یەكەم
ویلایەتی موسڵ لە ڕووی پێكهاتەی دانیشتوان( نەتەوەیی ئاینی و مەزهەب)ەوە لە پارێزگاكانیتر ئاڵۆزترە, لە ڕاستیدا لە مۆزەخانەیەكی ئەنپۆلۆجی- ئەنتۆگرافی دەچێت, هەموو ئەو كۆمەڵە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبیانە شان بەشانی یەك دەژین كە لە عیراقدا هەن, كە ئەوانیش نەتەوەكانی (كورد و عەرەب و سریانی و توركمانین, بەشێوەیەك ئەم كۆمەڵانە تێكەڵ بە یەكبوون كە جیاكردنەوەی ناوچەكانی تایبەت بەم كۆمەڵانەكارێكی زەحمەتە و ئاسان نییە, هەروەها ئاین و مەزهەبە جیاوازەكان لێرەدا دەژین, كە ئاینی ئیسلام ئاینی زۆرینەی دانیشتوانە, ئاینی مەسیحی بە مەزهەبە جیاوازییەكانییەوە لێرە بەڕێژەیەكی زۆر هەیە, هاوكات ئاینی ئێزیدی بەكۆنترین ئاینی ناوچەكە دەژمێردرێت, مێژووی كۆنی ناوچەی موسڵ سنوورێكی فراوانی هەبووە بەپێی زانین لە هەزارەی سێیەم و دووەمی پێش زایندا بە ناوی (بلاد اشور)كە نەینەوا پایتەختی بووە, بەپێی پێشكەوتنە سیاسییەكان سنووری ناوچەكە فراوانتر بووە, هاوكات مێژووی نیشتەجێبوونی مرۆڤ زۆر كۆنە لەم ناوچەیەدا, كە بەڵگە شوێنەوارییەكان دەریدەخەن كە دەگەڕێتەوە بۆ چاخە بەردینەكان(العصور الحجریە), كە ژیان لەو كاتەدا ئەوپەڕی سادە بووە و لە ئەشكەوت و پەنا بەردینەكاندا ژیاون, دوا بەدوای شەڕی چالدێران و لە ساڵی (1516)دا موسڵا كەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و سەر بە ویلایەتی دیاربەكر بوو, كە میر و میرنشینە كوردەكانیش ڕۆڵی باشیان هەبوو لەلایەك لەگەڵ عوسمانییەكان ڕێككەوتننامەیەكیان واژۆكرد بوو, لەلایەكیترەوە لە دژی ستەم و زەبروزەنگی سەفەوییەكان ڕادەپەڕین و پەلاماری بنكە و بارەگاكانیان دەدا, دواتریش(سلیمان قانونی )موسڵی لەژێر دەستی سەفەوییەكان دەرهێنا و خستیە نێو قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی)ەوە, هەندێك جاریش ویلایەتی موسڵا سەربەخۆ نەبووە و بەڵكوبەشێك بووە لە ویلایەتی دیاربەكر, هەرچی بەشی باكووری ناوچەی بادینانیش هەندێك جار لە ڕووی كارگێڕییەوە سەر بە ویلایەتی موسڵا نەبووە, بەڵكو سەر بە هەكاری بووە, لە ساڵی (1626-1879)موسڵ هەندێ جار تەنیا سەنجەقێك بووە, لە سەردەمی (مەدحەت پاشا)دا چەند هەنگاوێك نرا بۆ جێبەجێكردنی یاسای ویلایات و موڵكییەت هەرچەندە ئەمەی لە(یاسای موڵكداری لە ساڵی 1858 و یاسای ویلایاتی لە 1864)وەریگرتبوو, بۆجێبەجێكردنی یاسای ویلایات بۆ سنووری هەرسێ ویلایاتەكە و بنەمای ئیدارەی نوێی لە ئاستی هەرێم تا ئاستی لادێ, هەر ناوچەیەكی گەورە ویلایەتێكی گەورەی لێ پێكهێنرا كە بۆچەند (سەنجەق)ێك لیوایشی پێدەگووترا ئەمانە وەك پارێزگای ئێستا وابوون و هەر سەنجەقێك چەند قەزایەكی دەكەوتە سنوورییەوە, هەریەك لەوانە لە چەند ناحیەیەك پێكهاتبوون, بۆبەڕێوەبردنی ئەم یەكە كارگێڕییانە فەرمانبەری عوسمانی دادەنا بەپێی پلە و پایەكانیان, ئەمەش لە زۆربەی ناوچەكاندا پەیڕەو دەكرا, بە تایبەتی ئەو دەمە و لە ساڵی (1879)دا موسڵ ویلایەتێكی سەربەخۆ بووە.
موسڵا لە ڕووی هەڵَكەوتەی جوگرافی و ئیدارییەوە
سەبارەت بە هەڵكەوتەی جوگرافیای شاری موسڵ، دەكەوێتە نێوان وڵاتانی توركیا لە باكوور و ئێران لە ڕۆژهەڵات و سوریا لە ڕۆژاوا و ویلایەتی بەغدا لە باشوورەوە, دەكەوێتە نێوان هێڵی پانی (2 ،34- 37,2)ی باكووری هێڵی یەكسانی، پێوانەی پارێزگای موسڵا نزیكەی(38،430كم2)ەوە چەندین شاری لە خۆگرتووە وەك شارەكانی (موسڵا، دهۆك، هەولێر، كەركوك، سلێمانی، دیالە)و سنوورەكەشی (91هەزاركم2)یە شاری موسڵا لە ڕووی بەرزی و نزمییەوە (223 م) لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە و بە دووری (402 كم) دەكەوێتە باكووری خۆراوای شاری بەغداوە, هەروەها خوودی شارەكەش دەكەوێتە كەناری خۆراوای ڕووباری دیجلەوە, پارێزگای نەینەوا یەكێكە لە شارە بەناوبانگەكانی عیراق, دەكەوێتە سەر كەناری ڕۆژاوای ڕووباری دیجلە, لە بەغدادەوە (398)كم بەدوورە, ڕێگای تەختە و قیرتاوە هەروەها لە نێوانیاندا هێڵی ئاسنین درێژدەبێتەوە, ژمارەی دانیشتوانی (243311)كەسە, بە درووستی نازانرێت كەی دامەزراوە, بەڵام لە سەردەمی ئاشورییەكاندا هەبووە, هەروەك ( زینفون)لە گەشتە دیارەكەیدا لە(401 پ-ز) بە ناوی (مسبلا)ئاماژە بە شاری موسڵ دەكات, هەروەها ناوەكەش هۆكەی دەگەڕێتەوە بۆ وشەی ئاشووری( مشبالو)كە مانای زەوی نزمە, سنووری(ویلایەتی موسڵ) لە باكوورەوە ویلایەتی وان ودیاربەكرە, لە ڕۆژهەڵاتەوە مەملەكەتی فارس ولە ڕۆژاوایەوە سەنجەقی دیرالزورە و لە باشوورەوە ویلایەتی بەغدایە, پانتایی ڕووبەری ئەو زەوییانەی كە ململانێی لەسەر بوو, لە باشووری هێڵی برۆكسل دەكاتە(190. 87كم2) ژمارەی دانیشتوانەكەی لەو كات و سەردەمەدا دەگەیشتە (800)هەزار كەس بەڵام ئەو ناوچانەی دەكەوێتە باكووری هێڵەكەوە ڕووبەرەكەی (500, 3كم2)یە, بەمە پێوەرە كۆی گشتی ڕووبەری ویلایەتەكە دەگاتە (390, 91كم2)هەرچەندە هەندێ نووسەر دەیبەنەوە بۆ (73000كم) و هەندێكی دیكە بۆ (80000كم2) بەشێكی تر بە ( 007 , 91كم2 )دادەنێن, شاری موسڵا لە ڕووی بەرزی و نزمییەوە (223)م لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە خوودی شارەكەش دەكەوێتە كەناری خۆراوای ڕووباری دیجلە, هەروەها ڕووبەرەكەی دەكاتە (32308)كم2, هەندێ جار ڕای جیاواز لە ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوان و تەنانەت ناو و ویلایەت و پارێزگا و سەنجەق و لیوا و ژمارەی شارۆچكە و شارەدێدا بەرچاو دەكەوێت, بەمەبەست ئەوانەم خستۆتە ڕوو, ئەمانە ڕای نووسەرانن ئاماژم بەسەرچاوەكان كردووە, هەروەها بەهۆی سەندنەوەی زۆربەی ئەو یەكە ئیداریانەی كە كوردی تیادا نیشتەجێییە ئەم گۆڕانكارییانە تەنیا بە ڕووبەر و ژمارەی دانیشتوانەوە ناوەستێت, بەڵكو كاریگەری بەرچاو و گەورەی دەبێت لەڕووی هێزی مرۆیی و سروشتییەوە, لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی مێژووی داگیركاری سنووری كارگێڕی و ڕووبەرەكەی دەگۆڕێت, كە بە درێژایی مێژوو لە درووستبوونییەوە تا وەكو ئەو دوایەی كە داعش خەلافەتی تیا دامەزراند, چەندین جار تووشی داگیركاری وڵاتانی زلهێز و ئیمپراتۆرەكانی جیهان و ناوچەكە بووە, بەپێی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتیان سنووریان دیاریكردووە, لەو دوایەشدا سنوورەكانی هەندێكی دراوسێن لەگەڵ زەوییەكانی سنووری كۆماری سوریادا و هەندێكیتری دراوسێی زەوییەكانی كۆماری توركیایە, كە دەكەوێتە بەشی باكووری عیراقەوە و زۆربەی زەوییەكانی شاخاوین, لە باكوورەوە هێڵی جیاكەرەوەیە لە نێوان توركیا و عیراقدا كە ناسراوە بە( هێڵی برۆكسل), لە ڕۆژهەڵاتەوە لیوای ئەربیل و بەشێك لە سنووری لیوای كەركوك, لە باشوورەوە لیوای دلێم و بەشێك لە لیوای بەغداد, لە خۆراواوە سنووری جیاكەرەوەیە لە نێوان عیراق و سوریادا, پاشان ساڵی (1539)دا موسڵا وەك مەڵبەندیكی ویلایەتی عوسمانلی سەربەخۆبووە, ئەمەش لە بەڵگەنامەیەكی عوسمانیدا كە مێژووەكەی بۆ ساڵی (1539- 1540)دەگەڕێتەوە, دەردەكەوێت لە بەڵگەنامەكەدا سنووری ویلایەتی موسڵا بەم جۆرە دیاریكراوە: ویلایەتی دیاربەكر لە باكوور، ویلایەتی شارەزوور لە ڕۆژهەڵات، ویلایەتی بەغدا لە باشوور، ویلایەتی ڕیقە لە ڕۆژاوا سنووری بووە، سنووری ئیدارەی ویلایەتەكە كۆمەڵێك سەنجەقی لە خۆ گرتبوو: شاری موسڵیش ناوەندی ویلایەتەكە بووە، سەنجەقەكانیش ئەمان بوون:( ئەسكی موسڵا، تكریت، زاخۆ، عانە، كەشاف) ئەم دابەشكردنەش یەكەمین دابەشبوونی ئیداری ویلایەتی موسڵا بووە, دوای ماوەیەك و لەساڵی ( 1516 ز )دا جارێكیترموسڵ كەوتەوە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان, موسڵ سەنجەق ( لیوا )یەكی سەربە ویلایەتی دیاربەكر بوو ئەم ناوچەیە وەك بنكەیەك دژی سەفەوییەكان بەكاریان دەهێنا, دواتر موسڵ كرایە ویلایەتێكی سەربەخۆ لەساڵی ( 1879 ز ) كەپێكهاتبوو لە سێ لیوا ( موسڵ , كركوك , سلێمانی ) هەموویان كوردنشین بوون تەنانەت قەزاكانی ویلایەتی موسڵ پێكهاتبوون لە ( موسڵ – ئامێدی – زاخۆ – دهۆك – ئاكرێ – سنجار )كۆی قەزاكانی سەربەم ویلاتە (18) قەزان, وەك یەك قەزاكان دابەشكراوە بۆهەر لیوایەك (شەش) قەزا وەك لە خشتەی ژمارە( یەك)دا هاتووە:
خشتەی ژمارە(1)
پێكهاتەی ئیدارەی ویلایەتی موسڵ پاش ساڵی (1879)
ویلایەتویلایەتی موسڵ
لیواموسڵكەركوكسلێمانی
قەزاموسڵ – ئامێدی
زاخۆ – دهۆك
ئاكرێ – سنجاركەركوك -رٍەواندز
كۆیە – رٍانیە
هەولێر – كفریسلێمانی – گوڵ عەنبەر
بازیان – مەعمور حەمید
شارباژێرٍ – جاف
سەرچاوە: د.میم كەمال ئۆقە، و/ سەلام ناوخۆش, كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) , چ1 ,هەولێر ,2000
لەهەمان كاتدا ئەم یەكە جوگرافییە سنوورێكی سەربەخۆیی سروشتی خۆی هەیە, چونكە چیاكانی دەوروبەریی دەشتایی سوریا و میزۆپۆتامیا, كە لە دوو زەنجیرە پێكدێن, دەوریانداوە و لە ڕۆژهەڵاتەوە كۆمەڵە چیاكانی زاگرۆس لە باكووری ڕۆژاواوە بۆ باشووری ڕۆژهەڵات درێژ دەبێتەوە, لە باكوورەوە زنجیرە چیای(تۆرۆس)لە ڕۆژئاواوە بۆ ڕۆژهەڵات بە شێوەی كەوانەیەكی كووڕ ڕووە و باشوورە, ئەم زنجیرە شاخانە لە دەشتاییەكدا بە چەند زنجیرە گردۆڵكە و تەلانێك تەواو دەبن, ئەمەش بووەتە گرنگیەكی ستراتیژی بۆ ویلایەتەكە و خاڵی بەیەك گەیشتن و پەیوەندی نێوان(عیراق و سوریا و توركیا و ئێران و باشووری یەكیەتی سۆڤیەتی جاران), هاوكات دەكەوێتە سەر ڕووبار دیجلە, یەكێكە لە گرنگترین شارەكان عیراق كە ڕۆڵێكی دیاری هەیە لە كەرتی بازرگانی و پیشەسازیدا, گرنگترین پیشەسازی (الموسین)ە جۆرێكە لە جل وبەرگ درووستكراوە لە ئاورێشم, وشەی (موسلین) داتاشراوە لە وشەی (موصل), هەروەها شەكر و پیشەسازی كبریت بەرهەمدێنێ, ئەم شارە بەناوبانگە بە كێڵگەی نەوت و پاڵاوگەی(عەین زالە) بەناوبانگە, لە نزیكیەوە شوێنەواری مێژووی كۆنی نەینەوا دەبینی, هاوكات فڕۆكەخانەی مەدەنی تیادایە, جوڵەی بازرگانی كارایە لەبەرئەوەی لەسەر هێڵی ئاسنی شەمەندەفەرە, كە بەغداد دەگەیەنێتە شارەكانی باكووری سوریا وەك قامیشلی و دیرالزور و حەڵەب, سەبارەت بە ستراتیژی جوگرافی ناوچەكەش بە ناوچەیەكی گرنگ دەژمێردرێ لە ڕووی(ئابووری-سیاسی)ەوە، بە هۆی بوونی سەرچاوەی ئاوەوە و زەوی و زارێكی زۆرەوە, ناوچەیەكی لەباربووە بۆ بەرهەمهێنانی دانەوێڵە, كە تاڕادەیەك بەشێكی گرنگ لە پێداویستییەكانی خەڵكی ناوچەكە دابین دەكات و دوابە دوای ئەمەش نەوتی كەركوك گرنگییەكەی زیاتر كردووە, هۆكارێكتر كەوای كرد ناوچەكە لە ڕووی ئابوورییەوە پڕبایەخ بێت، تێپەڕبوونی ڕووباری دیجلە بووە بە ناوەڕاستی شارەكە كە بووەتە هۆی دابەشبوونی شارەكە بۆ دووبەش, ئەمەش هاوكاری دانیشتوانی شارەكەی كردووە كە بە كاری كشتوكاڵییەوە خەریك بن وەكو باخ و بەرهەمهێنانی دانەوێڵە و سەوزە و میوەجات كە بە ملیۆنەها دۆنم زەوی و زارییان بووە ئەمەش یارمەتیدەرێكی باشی لایەنی ئابووری بووە بۆ ناوچەكە, لەمەڕ پێكهاتەی نەتەوەیی ویلایەتە كە لە چەندین نەتەوە و ئاینزایی جۆراوجۆر پێكهاتووە بەڵام هەر لە كۆنەوە كوردەكان بەشی هەرە زۆری دانیشتوانی موسڵیان پێكهیناوە, لێرەدا ئەو ڕاپۆرتانە دەخەینە ڕوو كە لە لایەن توركەكان و بەریتانیا و حكومەتی عیراقی و كۆمەڵەی گەلانەوە سەبارەت بە سەرژمێری ناوچەكە كراوە، هەرچەندە ئەم ئامارانە هەریەكە و لەبەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان داتاكانیان خستۆتەڕوو بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ بەلای خۆیاندا بشكێننەوە, وێڕای كەمكردنەوەی ڕێژەی دانیشتوانی كورد هێشتا نەتەوەی كورد زۆرینەیە لە ویلایەتەكەدا, هەرچەندە ئەوانە هیچیان سەرژمێری فەرمی نین, لێرەدا دەیان خەینەڕوو كە لەلایەن (تورك و بەریتانیا و عیراق)ەوە ئەنجامدراوە بۆساغكردنەوەی چارەنووسی ویلایەتەكە, خەمڵاندنی( ڕاپۆرتی توركیا بۆ لۆزان و ڕاپۆرتی ئینگلیزی ساڵی 1921 و حكومەتی عیراق) ئەنجامیاندا, لە ساڵی (1922-1924)هێشتا نەتەوەی كورد لە ڕیزبەندی یەكەم دێت, لە كاتێكا ئەوان خوازیاری ئەوە نەبوون ئەنجامەكە بەم شێوە بێت بە دڵنیاییەوە خۆشیان ئەم ڕاستییەیان دەزانی, دوای كورد نەتەوەی عەرەب دێت و نەتەوەی تورك لە ڕیزبەندی سێیەمدایە, بۆ سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی ویلایەتی موسڵا، هەریەك لە ئینگلیز و توركیا و عیراق هەریەكەیان بۆ مەبەستێك ژمارەی كوردیان بە جۆرێك دەخەمڵاند كە لە بەرژەوەندی خۆیدا بێت, بە مەبەست ئەو كوردانەی لەڕووی پێكهاتەی ئاینییەوە جیاوازن لەسەر نەتەوەی كورد ئەژمار نەكراون تەنیا بۆ ئەوەی ڕێژەی كورد كەمبكەنەوە و واپیشان بدەن كە ژمارەی كورد لە ویلایەتەكەدا لە چاو تورك وعەرەبدا هێندە زیاتر نییە, سەیری خشتەی خوارەوە بكە:
خشتەی ژمارە (2)
سەرژمێرییەكانی ویلایەتی موسڵ ساڵانی(1921-1923)
نەتەوەو كەمایەتییە كانی ویلایەتی موسڵخەمڵاندنی توركیا
(رٍاپۆرتی توركیا بۆ لۆزان)خەمڵاندنی بەریتانیا
(ڕاپۆرتی ئینگلیز ساڵی 1921)خەمڵاندنی عیراق
كورد263.830423.720494.007
عەرەب43.210185.763166.941
توركمان146.96065.89538.652
ئاشوور -------62.22561.336
جولەكە31.000 16.86511.897
ئێزیدی18.00030.00026.257
شارییەكان503.000--------
كۆچەریەكان170.000--------
كۆی گشتیی673.000 785.468799.090
سەرچاوە:د .میم كەمال ئۆقە، و / سەلام ناوخۆش, كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) , چ1 ,هەولێر ,2000
لێرەدا مەبەستەكە ڕوونە كورد كارتێك بوو هەریەكە و دژی ئەویتر بەكاری دەهێنا دەیانزانی ژمارەی كورد لەوە زیاترە, بەتایبەت بەریتانیا كارتی كوردی دژی توركیا و عیراق)یش بەكاردەهێنا, چەندین كۆبوونەوە و ڕێككەوتنی نهێنی و ئاشكرایان گرێدا, بەریتانیا لەبەرامبەر توركیادا دەیووت: واز لە ویلایەتی موسڵ نەهێنی باشووری كوردستان دەكەمە دەوڵەت, لە بەرامبەر عیراقیش دەیووت موسڵ دەدەمە توركیا تا بەم شێوە ئامانجەكانی خۆی مسۆگەر كرد.
ئەگەر بە وردی لەو خەمڵاندنانە بكۆڵێینەوە بۆمان دەردەكەوێت:
1- توركەكان ژمارە كورد و عەرەبیان لەو ویلایەتەدا بە جۆرێ خەمڵاندووە كە لە ڕاژەی بانگەشەكانی خۆیاندا بێت، هەروەها ژمارەی توركمانەكانیشیان ئەوەندە زۆر كردووە بە جۆرێك كە نزیك بێ لە ژمارەی كوردەكان.
2- هەریەك لە ئینگلیز و عیراق ژمارەی عەربەكانیان لە هەرێمەكەدا زیادكردووە، هەروەها توركمانەكانیان لە چاوخەمڵاندنەكەی توركیا زۆر كەمكردووەتەوە، هاوكات هەردووكیان ئێزیدی و كاكەییەكان و مەسیحی و كۆچەرە كوردەكانیان بە كورد دانەناوە, هەر بۆئەوەی ژمارەی كورد كەم بكەنەوە بە جۆرێك كە نزیك بێت لە ژمارەی عەرەب لە ویلایەتەكە,
بەڵام بە ئاشكرا دوو ڕاستی زۆر گرنگی لەبارەی ئەو ویلایەتەوە دووپاتكردەوە :
1-5/8 ی دانیشتوانی ناوچەكە كوردن، كوردیش نەتوركن و نەعەرەبن و بەڵكو لە ڕەگەزی ئارین.
2- ئەگەر بمانەوێت نەژادی (نەتەوەیی)بە فاكتەرێكی یەكلاكەرەوە دابنرێت ئەوا دەبێت دەوڵەتێكی كوردی لە ویلایەتی موسڵا دابمەزرێت .
ویلایەتی موسڵا لە ڕووی مێژووییەوە:
مێژووی شارەكە دەگەڕێتەوە بۆ چەند سەدەیەك پێش زایینی, لە ڕاستیدا نازانرێت كە موسڵا كەی و لە چی ساڵێكدا درووستكراوە، بەڵام (زەینەفوون)سەركردەی لەشكری (دە هەزار)یۆنانی كاتێك كە لە ساڵی (401 پ.ز)بە كوردستاندا تێپەڕیووە لە كتێبەكەیدا بە ناوی (ئەناباس)باسی شاری (مسیللا)ی كردووە، كە ئەم شارە كەوتووەتە نزیك كەلاوەكانی (نەینەوا), ئەو كاتە (مسیللا)بریتی بووە لە قەڵایەك لای دەستی ڕاستی كەناری خۆراوای دیجلە, هەندێكیتر پێیان وایە كە شەبەكەكان نەوەی كوردن، میدییەكانی دانیشتوانی موسڵا هەر ئەوان بوون شاری موسڵی كۆنیان درووست كردووە, كە كوردن و بەر لە هەموو نەتەوەكانیتر لە شوێنەكەدا نیشتەجێبوون, (نەو ئەردەشێر-نێوئەردەشێر)واتە ئەردەشێری تازە ناونانی موسڵیش بە (نێوئەردەشێر)دەگەڕێتەوە بۆ سەركردەی كوردی میری (ئەردەشێر)بە گوێرەی زۆرێك لە مێژوونووسە كوردە شەبەكەكان تەنانەت نزیكەی (500)ساڵێكیش بەر لە هاتنی ئاشووریەكان لە ناوچەكەدا ژیاون, هاوپەیمانی بابلییەكان (كواكسار) هێرشیان كردە سەر نەینەوا و ئەو ناوچەیان لەژێر دەستی ئاشوورییەكان دەرهێنا و فەرمانڕەوایەتی ئەوانیان لە ناوبرد, پاشان موسڵا كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی فارسە هەخامەنشییەكان لەساڵانی (552 پ -ز331 پ.ز )ە فەرمانڕەوایی ناوچەكەیان كردووە,
دوابە دوای ئەوە ساسانییەكان فەرمانڕەوایان كردووە تاهاتنی ئیسلام بۆ ناوچەكە موسڵا كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامەكان, دەبینین لەسەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدیندا و زیاتر لە سەردەمانی خەلیفە (عومەری كوڕی خەتاب)دا (634- 644)دا, كە دەوڵەتی ئیسلامی فراوانی بە خۆییەوە بینی, عەرەب هاتوونەتە ناوچەكە و لە موسڵ نیشتەجێبوون, دواتریش لەلایەن (عوسمانی كوڕی عەفان)ەوە نوێنەری خەلیفەیان لە موسڵ هەڵبژاردوە, هەروەها لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عەباسییەكان و لە سەردەستی ئەبو جەعفەری مەنسوور)دا والی بۆ موسڵا داناوە, هەر لەو ساڵانەدا كوردەكانی ڕۆژهەڵاتی موسڵ لە دژی چەوسانەوە و ستەمی والییەكانی عەباسی ڕاپەڕین لە ساڵی ( 839)دا بە سەركردایەتی (جەعفەری میر حەسەن) كە سێ ساڵ بەردەوام بوو لەبەرئەوەی ئومێدی سەركەوتنیان كەمبوو (جەعفەر) دوای ئەوەی خۆی بەدەستەوەدا خۆی ژەهر خوارد كرد, پێشتریش لە ساڵی (1779)دا عەبدول باقی پاشای والی موسڵ هێرشی كردە سەر ناوچەی بادینان و كوشتار و كاولكارییەكی زۆری لە گوندەكاندا ئەنجامدا و تاڵانیكردن, بەڵام لە گەڕانەوەیدا لەلایەن خەڵكی بادینان پەلاماریاندا و كوشتیان, هەروەها سەبارەت بە بارودۆخی ویلاتی موسڵا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا دەبینین لە لایەن هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوییەوە تووشی داگیركاری و دابەشكردن بووەتەوە كە پێشتر ناوچەكە لە ژێر دەسەلاتی دەوڵەتی عوسمانیدابووە, لەگەڵ درووستبوونی ( سەفەوی)یەكان كە سەرەتا بزاوتێكی ئاینی بوو گۆڕا بۆ بزافێكی سیاسی و سەربازی, كاریان بۆ پاوانخوازی شیعە دەكرد و سوننەكانیان دەچەوساندەوە, بۆیە عوسمانییەكان قورسایی هێزەكانیان گەڕانەوە ناوچەكە و ئیدی لەو كاتەوە ململانیێی خوێناوی نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی (عوسمانی و سەفەوی )و شیعە و سوننە دەستیپێكرد, كۆی ئەو شەڕانە لە خاكی كوردستاندا بوو, لە ساڵی ( 1508)دا شا ئیسماعیلی سەفەوی دەوڵەتی ئاق قۆینلۆی ڕووخاندوو و بەغدادی داگیركرد, ئیدی سیناریۆی گرتن و داگیركردن دەیان جار دووبارە دەبێتەوە هەرجارێك بەسەركەوتنی یەكێكیان و شكستی ئەویتریان كۆتایی دەهات, لەهەمان كاتدا ( موسڵ )یان داگیركرد هەوڵێك بوو بۆ بە شیعەكردنی ناوچەكە, كورد زیانێكی زۆری بەركەوت چەندین میرنشینی هەبوو, لە دوای شەڕی چاڵدێران ڕێكەوتننامەی ( كوردی – عوسمانی ) واژۆ كرا, بەهەوڵی مەلائیدریسی بەدلیسی كە بەنامەیەك ڕاسپێدرابوو لەلایەن سوڵتان سەلیمی یەكەم ( 1512 – 1520 ز)ەوە, كە میرنشینە كوردەكان بەپێی ڕێككەوتنی كوردی-عوسمانی پشتگیری عوسمانییەكان بكەن و لەبەرامبەردا میرە كوردەكان سەربەخۆبن و دەسەڵاتی خۆماڵیان هەبێ, جەنگ و قات و قڕی درێژەی هەبوو لاوی كورد كرانە بەرداشی شەڕدا, باج و سەرانەی زۆریان وەرگرت, جگە لە زیانی ماددی ومرۆیی, لە مایسی( 1639)دا سوڵتان مورادی چوارهەمی عوسمانی و شا عەباسی سەفەوی ڕێككەوتننامەی سنوورییان واژۆكرد, لەنێوان خۆیاندا كوردستانیان دابەشكرد, پشكی زۆرینەش كەوتە دیووی عوسمانییەكانەوە, ئیدی بەردەوام ململانێ و شەڕ و ئاگربەست درێژەی هەبوو تاوەكو شەڕی یەكەمی جیهانی, لەو نێوەندەیشدا دەوڵەتی مەمالیك و جەلیلییەكانیش دەسەڵاتیان لێیان وەرگرتووەتەوە و فەرمانڕەوا بوون بەشێوەی كاتی, ئەمجارەیان بۆ دابەشكردن و هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی لەلایەن هاوپەیمانانەوە هاتنە ناوچەكە, بەپێی پەیمانی (سایكس – بیكۆ)ناوچەكەیان دابەشكرد ( بەریتانیا و فەرەنسا و ڕوسیا )هەرچەندە دواتر پشكەكان گۆڕانی بەسەردا هات, لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی و نوێنەری هاوپەیماناندا ئاگربڕی (مۆدرۆس) مۆركرا, هێزەكانی بەریتانیا چوونە ناو موسڵ , ئەمەش بووە كێشەیەكی گەورە تا لكێنرایە عیراقەوە بەپێی ڕاپۆرتی لیژنەی كۆمەڵەی گەلان.
سەرچاوەكان
1-جمال بابان ,اصول اسما‌و المدن و المواقع العراقیە , الجز‌و1, المگبعە الاجیال ، بغداد 1987,
2- محافڤە نینوی بین الماچی و الحاچر, تالیف د عامر سلیمان و اخرون , 1986 ,
3- مهندس صبحی سلیمان, موسوعە المدن العربیە, مكتبە الایمان بالمنصورە,الگبعە الاولی , 2006,
4- وزارە الحكم المحلی دلیل الاداری للجمهوریە العراقیە ,الجز‌و الاول (1989-1990)
5-السیدعبدالرزاق الحسنی ,العراق قدیما و حدیپادار الیقچە العربیە ,بغداد گبعە السابعە, 1982
6-پشكۆ حمە تاهیرئاغجەلەری، شاری كەركوك،نێوان ساڵانی (1917-1926) دەزگای چاپ وپەخشی حەمدی،چاپی یەكەم ،سلێمانی 2007, ل245
7-د. میم كەمال ئۆقە، و/سەلام ناوخۆش, كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) ,چاپی یەكەم ,هەولێر,2000-
8-دەرسیم دیبەگەیی, مێژووی كوردستانیەتی شاری موسڵ, ب1,چاپخانەی هێڤی, هەولێر, 2008
9-هەورامان كەماڵ میرزا, تاریق ڕەئوف محەمەد,ناوچەكانی ململانێ لەنێوان كوردو حكومەتەكانی عیراقدا,چاپ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی, سلێمانی 2008
10-سلام ناوخۆش, پرۆسەی داگیركردن و دابەشكردنی كوردستان,چ4,چاپخانەی منارە,هەولێر 2010
11- بشیر صادق , ناوچە جێناكۆكەكان, چاپ رۆی لگباعە و النشر/العراق, 2016
15