ئایا هەرێمی كوردستان بە پێی یاسا لە بارودۆخی لە ناكاودایە ؟!

سەروەت تۆفیق 28/03/2020

 

سەرچاوە: 
١.كتاب القضاء الاداري، مبدا المشروعية_تنظيم الاداري، قضاء الموظفين_قضاء الالغاء_قضاء التعويض. المؤلف (د. ماذن ليلو راضي، د.زانا رؤوف حمة كريم، د. دانا عبدالكريم سعيد) الطبعة اولى _ سنة 
2.كتێبی دەستوور عێراقی _ ساڵی 2005 . ئامادەكردن و وەرگیڕانی مافپەروەر (عەبدوالقادر صالح)، چاپی یەكەم _ ساڵی 2014 .

 

 

   مەبەست لە تیۆری بارودۆخی لە ناكاو (نظریە الظروف الاستثنائیە) ئەو بڕیارانەی لە بارودۆخی ئاسایی دەردەچن نامشروعن لە بارودۆخی لە ناكاو ئەبن بە بڕیاری مشروع. لەبەر پاراستنی سیستمی گشتی. ئەم بڕیارانە قابیلی تانەگرتن نین. ئەم تیۆرە سەرەتا لە وڵاتی فەڕەنسا لە (مجلسی دەولەی فەڕەنسیی)ەوە سەریهەڵداوە. 
بێگومان وەك مەرجیش پێویستە مەترسییەك لەسەر ئەمنی نەتەوەیی، یان سیستمی گشتی هەبێ، جیالەوەی كە دەبێ ئەو مەترسییە ئێستا بوونی هەبێ و ئەگەری روودانی زۆر بێت. بەڵام نابێ مەترسییەكە وەهمی بێ، یان ئەگەری روودانی لە داهاتوودا هەبێ. واتە ئیدارە نەتوانێ بەو وەسائیلە ئاساییانەی كە لەبەر دەستیدان رووبەڕووی ئەو مەترسیانە ببێتەوە. دواتر ئەو دەسەڵاتەی دەدرێت بە ئیدارە بۆ بارودۆخە لە ناكاوەكەیە و پێویستە كاتی و دیاریكراوبێ. تەنها بۆ ماوەی ئەو بارودۆخە لە ناكاوە بێ. لەگەڵ ئەوەی پێویستە ئەو دەسەڵات و بڕیارانەی كە بەكاردەهێندرێ هاوتابێ لەگەڵ بارودۆخە نەخوازراوە كتوپڕەكە. بۆیە لە كاتی نەبوونی یەكێك لەو مەرجانە دادوەر ئەو بڕیارە هەڵدەوەشێنێتەوە بەبیانووی بارودۆخی لە ناكاو دەركراوە.
دوو رێگا و شێواز هەیە. بۆ رێكخستنی بارودۆخی لە ناكاو، یەكەمیان شێوازی ئینگلیزییە كە یاسایەكی پێشوەختە نییە، بۆ رێكخستنی بارودۆخی لە ناكاو، بەڵكو لە كاتی دروستبوونی هەر بارودۆخ پرۆژە یاسایەك دەنێرێت و پەرلەمان دەنگی لەسەر دەدات و یاسایەكی نوێ بۆ ئەو بارودۆخە لە ناكاوە دەردەچێ و دەسەڵات دەدات بە ئیدارە بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكە. دووەم شێواز لاتینییە یاسایەكی پێشوەختە هەیە. هەر كاتێك بارودۆخی لە ناكاو روویدا ئەوە ئەو یاسایە بەكاردەهێنرێت لە رێگەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە راستەوخۆ رووبەڕووی ئەو بارودۆخە لە ناكاوە دەبێتەوە.
لە عێراق بە یاسای پێشوەخت حاڵەتی لە ناكاو رێكخراوە. بە ناوی (قانون دیفاع السلام الوگنیە) ژمارە (1)ی ساڵی (2004). هەروەها لە دەستوری عێراقدا لە برگەی (9)ی مادەی (61) دەڵێ: "رەزامەندی نیشاندان لەسەر راگەیاندنی جەنگ و باری لە ناكاو بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێ ئەوەش لەسەر بنەمای داوایەكی هاوبەش لە لایەن سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، حاڵەتی لە ناكاو بۆ ماوەی (30) رۆژ رادەگەیەندرێت و شایانی درێژكردنەوە دەبێت بە رەزامەندی لەسەر نیشاندانی لە هەموو جارێكدا بە هەمان رێگاو ئیجرائاتی پێشووتر. لە لایەكیترەوە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی پێویستی پێدەدرێت بە جۆرێك تا بتوانێت كاروباری وڵات بەڕێوەبەرێت لە كاتی ماوەی راگەیاندنی جەنگ و باری لە ناكاودا و ئەو دەسەڵاتانەش بە یاسا رێكدەخرێت بە جۆرێك لەگەڵ دەستور دژ یەك نەوەستێتەوە. هەروەها سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ئەو رێوشوێنانە و دەرئەنجامەكانی دەخاتەڕوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەران كە لە حاڵەتی ماوەی راگەیاندنی جەنگ و باری لە ناكاودا گرتوونیەتییە بەر لە ماوەی (15) رۆژ لە بەرواری كۆتایی هاتنی  بارودۆخە لە ناكاوەكە هەموو بڕیارەكان و تەدابیرەكان بۆ پەرلەمان بنێرێت. بۆ ئەوەی بزانرێت هاوتای یاسایە. یان نا. گەر هاوتای یاسا بوو ئەوا پەرلەمان پەسەندی دەكات و هێزی یاسایی پێ دەبەخشێت". بەڵام وەك ئاشكرایە لە وڵاتی میسر یاسایی حاڵەتی لە ناكاو، رێگەی داوە بە سەرۆكی وڵات بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان حاڵەتی لە ناكاو رابگەیەنێ. 
لە هەرێمی كوردستان ئەو (یاسای لە ناكاوە)ی كە لە عێراقدا هەیە نافز نییە. چونكە هەرێمی كوردستان هیچ یاسایەكی پێشوەختەی نییە دانرابێ و لەسەر ئەو بنەمایە حاڵەتی لە ناكاو رابگەیەنرێ. هەرچەندە لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمدا یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سەرۆكی هەرێم تایبەتە بە باری نائاسایی و راگەیاندنی حاڵەتە لە ناكاوەكە. ئەویش گەر یاسایەك هەبێ تایبەت بێ بە یاسای باری لە ناكاو. تەنانەت گەر لە دەستوری عێراقیشدا هاتبێ ئەوا هەر دەبێ لەبەر رۆشنایی یاسایەك حاڵەتی لە ناكاو روون بكاتەوە. یان ئەوەتا ئەو یاسایەی كە لە عێراقدا هەیە وەك هەندێك یاسایتر دەكرێت لە هەرێم كاری پێ بكرێت. یان ئەوەتا دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) كۆببنەوە، تەنانەت گەر لە رێگەی تۆڕەكانی ئینتەرنێت (ئۆنلاین)یشەوە بووبێ یاسایەكی نوێی هاوچەرخ بۆ ئەم بارودۆخە لە ناكاوە تەندروستییە دەربچوێنن. بەو مانایەی كە حاڵەتی لە ناكاو لە هەرێمی كوردستان رێكبخات. واتە بەبڕوای زۆرێك لە یاساناسان باشترە كە یاسای حاڵەتی لە ناكاو سیفەتێكی نیشتمانی پێبدرێ و دووربێ لە دەستی حزبایەتی، بگرە لەبەر هاوسەنگی هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیش بووبێ. لە حاڵەتی روودانی هەر بارودۆخێكی لە ناكاو یاسایەكی تایبەت بەو بارودۆخە لە رێگەی پەرلەمانەوە بە دەنگی سێ لەسەر چواری ئامادەبووانی دەربچێت و سەرۆكی هەرێم بارودۆخە لە ناكاوەكە رابگەیەنێت. نەك یاسایەك پێشتر بوونی هەبێ و هەر كات ویسترا بەكاربهێندرێت. واتە شێوازە ئینگلیزییەكە بێ باشتر و گونجاوترە، نەك شێوازە لاتینیەكە. دواتر پێویستە ئەو بڕیارانە هەمووی ملكەچ بێت بۆ چاودێری پەرلەمان لە كاتی ئاسایی بوونەوەی بارودۆخەكاندا. تا لە مشروعیەتی بڕیارەكان دڵنیاببنەوە. 
لێرەدا قسەكە ئەوەیە لەم بارودۆخەی كە ئێستا هاتۆتە پێش لە هەموو جیهان و هەرێمی كوردستان بە تایبەت بەهۆی (ڤایرۆسی كۆرۆنا)وە.كە بەرژەوەندی گشتی بۆ  تەندروستی گشتییەوە وایخواست حاڵەتی لە ناكاو رووبدات و رێكارەكانی بەرەنگاربوونەوەی ئەم بارودۆخە رابگەیەندرێ و بەبێ بوونی یاسایەكی لەم جۆرە و بۆ رووبەڕووبوونەوەی حاڵەتی لە ناكاو. تەنانەت سەرۆكی هەرێمیش تا ئێستا حاڵەتی لە ناكاوی رانەگەیاندووە. دواتر دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت) وەك ئەركی خۆی هەندێك رێكار و ئیجرائات لەبەر بەرژەوەندی گشتی جێبەجێ دەكات. بەڵام گرنگە كە بڕیارەكانی بە پێی یاسا رێكخرابێ. ئەمەش لە پێناوی مەشروعیەتی ئەو بڕیارانەی كە دەردەكرێ. چونكە ئەو بڕیارانەی لە ئێستادا دەردەكرێن هەندێكیان نا مشروعن. بەواتایەكی تر یاسایەك نییە بۆ رێكخستنی (داخستنی كارگەكان، دابڕینی جوتیاران لە زەویە كشتوكاڵیەكان، غرامەی هاتووچۆی شۆفێران لەكاتی هاتنە دەرەوە لە حاڵەتی لە ناكاو. بەبێ ئەوەی سەرپێچیت كردبێ غرامە بكرێی، یاخود زیاد و كەمی لە غرامەكاندا بكرێ، یان داخستنی هەموو شوێنێك و نەهێشتنی هیچ جموجوڵێك، یاخود لەوەی كە باس لە غرامەی هاتنە دەرەوەی خەڵك دەكربێ، یان داخستنی بانزینخانە، سەرتاشخانە، ... هتد). چونكە بۆ روونكردنەوەش بێ دەبێ ئەوە بزانرێت، كە رێگریكردن جیاوازەو ناكاتە قەدەغەكردنی هاتووچۆ جا لە هەر یاسایەكدا باسكرابێ. روونتر كۆڕ وكۆبوونەوە و قەرەباڵغی رێگەپێنەدراوە، بەڵام ناتوانرێ رێگە لە هیچ كەس بگری بچێت بۆ نەخۆشخانە. بۆیە لەبەر نامەشروعیەتی بڕیارەكان لە حاڵی ئەوەی ئەم بارودۆخە نەما. ئەوا هاوڵاتیان دەتوانن تانە لەو بڕیارانە بدەن. واتە ئەوكات حكومەت دەكەوێتە حاڵەتی ئەوەی كە دەبێ قەرەبوو بە زیان لێكەوتووان بدات. بۆیە ئەوەی ئێستا هەیە حكومەت زیادەڕەوی دەكات لە بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانەی كە هەیەتی. تا دەرچوونی ئەو یاسایەی كە حاڵەتی لە ناكاو بۆ ئەم بارودۆخە لە ناكاوە تایبەتە رێكدەخات. ئەویش لە پێناو سنوور دانانی دەسەڵاتەكانی بە پێی یاسا.