توركیا و گرێی گەڕانەوە بۆ شکۆی دەوڵەتی عوسمانی
لەداوی گرتنەدەستی دەستەڵات لەلایەن (پارتی داد و گەشەپێدان) لەساڵی (2002) توركیا لەژێر دروشم و تیۆریەكەی داود ئۆغلۆ ( سفركردنەوەی كێشەكان) سیاسەتی كرانەوەی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی گرتەبەر لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكە, ئەمە بوەهۆی ئەوەی هەنگاوبەهەنگاو وڵاتەكە لە ڕووی ئابووری و گەشتیارییەوە بەهێز و سەقامگیرببێت, هەروەها پەیوەندییەسیاسیەكانی لەگەڵ وڵاتان تا ئاستێكی باش چووە پێشەوە, لەناوخۆی وڵاتەكەش لەگەڵ پەكەكە كەوتە دانوستان و پرۆسەی ئاشتی ڕاگەیاند , شارەزایان پێیان وایە ئەم شێوەیە سیاسەتەی پارتی داد و گەشەپیدان لەدەیەی یەكەمی دەستەڵاتیاندا دەكرێت بۆ دوو هۆكار بگەڕێتەوە:
1- نیشاندانی ڕوویەكی جوانی توركیا لای وڵاتانی ڕۆژئاوا و بەتایبەتی تریش وڵاتانی ئەوروپا بۆئەوەی لەیەكێتی ئەوروپا وەریبگرن و خەونی چەندین ساڵەیان بهێننەدی, ئەمەیان سەری نەگرت و توركیا بەتەواوەتی بێئومێد بوو لەگەیشتن بەم ئامانجە.
2- بەهێزكردنی پێگەی توركیا لەڕوی سیاسی و ئابووریەوە و بەدەستهێانی دۆست و هاوپەیمان لە ناوچەكەو وڵاتانی ئیسلامی, بۆ ئەوەی بە بەهێزییەوە دەست بكات بە قۆناغی دووەمی پلانەكەی, كە بەدەستهێناوەی شكۆ و دەستەڵاتی سەردەمی عوسمانی بوو.
دوای كەمتر لە دەیەیەك لە پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە نەرمەی توركیا بەرامبەر وڵاتانی دەوروبەری زەمینەیەكی لەبار ڕەخسا بۆ پیادەكردنی بەشی دووەمی پلانەكانی ئەویش سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و شۆڕش و ڕاپەڕینی گەلانی ( تونس, میسر, لیبیا و سوریاو هتد...)بوو, لێرەوە سیاسەتی توركیا چووە قۆناغێكی ترەوە, كە بریتی بوو لە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ لەكێشەو كاروباری وڵاتان و سەرمایەگوزاری سیاسی و سەربازی لە شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی گەلانی ناوچەكە بەئاراستەی جێبەجێكردنی پرۆژەی گەڕانەوەی هەژموون و دەستەڵاتی توركیا بۆ ئەو وڵاتانەی پێشتر لەژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون و لە سەرەتای ساڵانی سەدەی بیستەم لە دەستیاندا و لەلایەن وڵاتە زلهێزەكانی براوەی جەنگی یەكەمی جیهانی دابەش كرا, ئەم خواستەی توركیا لەلێدوانێكی ئەحمەد داود ئۆغلۆی وەزیری دەرەوەی توركیا بەتەواوتی چوارچێوەیەكی ڕەسمی وەرگرت كاتێك لە وتارێكدا لەساڵی 2012 وتی: ( هەر خاكێك لە ساڵانی1911 بۆ 1923 لەدەستمانداوە و پاشەكشەمان لێكردووە لەساڵانی 2011 بۆ 2023 بەدەستی ئەهێنینەوە)
دەكرێت بڵیین ئەم چەند وشەیە ناوەڕۆك و ئامانجی سیاسەتەكانی توركیا بووە لە دەیەی ڕابردوودا.
لێرە دا باس لەو وڵاتیك دەكەین( میسر, سوریا, لیبیا و عێراق), كە توركیا لە چەند ساڵی ڕابردوودا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەستی خستۆتە كاروباریانەوە بەمەبەستی بەدیهێنانی ئامانجەكانی.
میسر
میسر وڵاتێكی دێرین و خاوەن شارستانیەتێكی مەزنە, نزیكەی 100 ساڵ لەژێر دەستەڵاتی عوسمانیەكاندا بووە و لەساڵی 1914 كۆتایی بە حوكمڕانی عوسمانیەكان هاتووە لەو وڵاتە, دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی میسر یەكەم وێستگەی پیادەكردنی بەرنامە ستراتیژیەكەی توركیا بوو, دوای لەكارلادانی حوسنی موبارەكی سەرۆكی ئەوكاتەی میسر لەساڵی 2011 توركیا زۆر سەركەوتووانە چووە ناو ڕووداوەكانی میسرەوەو بەیارمەتی و پشتگیری هەمەلایەنە ئیخوانەكانی میسری گەیاندە دەستەڵات و (محمد مورسی) كردە سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە, ئەمە بۆ توركیا دەستپێكێكی باش بوو, بەڵام پەلەكردنی مورسی بۆ گۆرانكاری لە پەیوندی لەگەڵ وڵاتان و گۆڕینی دەستور , هەروەها گەلەكۆمەكێی وڵاتانی ناوچەكە لە ئیخوانەكان و پشتیوانی كردنی سوپای میسر بەسەركردایەتی (عەبدولفتاح سیسی) بووە هۆی دورخستەنەوەو زیندانیكردنی مورسی و كۆتای هێنان بە دەستەڵاتی كورتخایەنی ئیخوانەكان, دواتر سیسی بوو بەسەرۆك كۆمار و پەیوەندی نێوان میسر و توركیا لە دۆستایەتیەكی بەهێزەوە گۆڕا بۆ دوژمنایەتیەكی قوڵ, بەم شێوەیە توركیا لە میسر دەستی لەبنی هەمبانەكەوە دەرچوو و مانگی هەنگوینی ئیخوانەكانی توركیا و میسر زۆر زوو كۆتایی هات, بەڵام توركیا دەستەوستان نەوەستاوەو ئیستاش بەردەوامە لە پشتیوانیكردنی ئیخوانەكان, كە خاكی توركیایان كردووەتە پیگەیەك بۆ چالاكیە سیاسیەكانیان.
سوریا
ئەم وڵاتە خاوەنی مێژوو و شارستانیەتێكی دێرینە و دیمەشقی پایتەختی بەیەكێك لە كۆنترین شارەكانی جیهان دادەنرێت و نزیكەی چوار سەدە لەژێر فەرمانڕەوایی عوسمانیەكاندا بووە و لە ساڵی 1918 لە دەوڵەتی عوسمانی جیابووەتەوە.
دوای سەرهەڵدانی شۆڕش و ڕاپەڕین لەدژی ڕژێمەكەی (بەشار ئەسەد) توركیا شانبەشانی ئێران و ڕوسیا و ئەمریكا خۆی خزاندە نێو هاوكێشە سیاسی و سەربازییەكانی ئەو وڵاتەوە و خۆی وەكو پاڵپشت و پشتیوانی شۆڕشگێڕان و خەڵكی ستەملێكراوی ئەو وڵاتە نیشاندەدا و هەوڵی دەدا ببێتە چەترێك بۆ كۆكردنەوە و ڕێكخستنی نەیارەكانی ئەسەد و دواتر ئاراستەكردنیان بۆ دەستبەسەراگرتنی ئەو وڵاتە, بەڵام پشتیوانیكردنی ڕوسیا و ئێران لە ڕژێمەكەی ئەسەد بووەهۆی سنورداركردنی ڕۆڵی توركیا, هەروەها لەگەڵ كوردەكان رووبەڕووی ئاستەنگی گەورەبووەوە. كوردەكان سەرەتا بەڕێككەوتن لەگەڵ ئەسەد دەستیان بەسەر زۆربەی ناوچە كوردنشینەكاندا گرت و دواتر دوای ئەوەی لەشەڕی داعشدا متمانەی ئەمریكایان بەدەستهێنا, ئەمریكا یارمەتیدەر و پاڵشتیان بوو بۆ ئازادكردنی ناوچەیەكی فراوانیان لە باكوور و ڕۆژهەڵاتی سوریا بەجۆرێك كە سنوری دەستەڵاتی كوردكان بووە بەربەستێكی گەورە بۆ توركیا و دەستیان بەسەر نزیكەی لە سەدا هەشتا بۆ نەوەدی سنوری نێوان توركیا و سوریادا گرتبوو, ئەمە توركیای خستە دۆخێكەوە چیتر نەیدەتوانی بەئاسانی یارمەتی ئەو گروپە چەكدارانە بدات, كە شەڕیان بۆ بەرژەوەندی ئەوان دەكرد و توركیا بووبووە هاوسنور لەگەڵ دەستەڵاتێكی كوردی, كە پەكەكە ئاراستەی دەكرد و ئەگەر بەو شێوەیە لە پێشرەویەكانی بەردەوام بووایە توركیا هیچ سنورێكی لەگەڵ سوریادا نەدەمایەوە , بۆیە ئەردۆگان هیچ چارەیەكی نەما جگە لە سازش كردن بۆ ڕوسیا و بە ڕێككەوتن لەگەڵ پوتینی سەرۆكی ڕوسیا دوای شەڕێكی قورس بەهاوكاری گروپە چەكدارە بەكرێگیراوەكانی وەكو (سوپاسی ئازاد, جبهەی نوسرە, هتد...) كانتۆنی عەفرینی داگیركرد و دواتریش بەڕێككەوتن لەگەڵ دۆناڵد ترامپی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا دەستی بەسەر بەشێكی تری ناوچە كوردییەكاندا گرت و ناوچەیەكی تاڕادەیەك فراوانی لە باكووری سوریا یان دروستتر بڵیین ڕۆژئاوای كوردستان داگیركرد ناوی لێنا (ناوچەی ئارام), لەئێستادا وەكو پێگەیەك بۆ بەهێزكردن و ڕێكخستنی چەكدارە بەكرێگیراوەكانی بەكاریدەهێنێت, كە تەنانەت جگە لە سوریا هەناردەی وڵاتانی تریان دەكات.
بۆیە دەكرێت بڵێین ئەردۆگان بە ئامانج و خەونی گەورەوە چووە ناو سوریا, بەڵام توشی سەرئێشە و كێشەی زۆر گەورە بووەوە دەستكەوتەكانی كەمتر لەچاوەڕوانی ئەو بوون, كە بەدەستهێنانی هەموو سوریابوو.
لیبیا
عوسمانیەكان تاكو ساڵی 1912 دەستەڵاتیان بەسەر لیبیاداهەبووە, بەڵام ئیتالییەكان لە جەنگی یەكەمی جیهانی داگیریانكرد, ئەم وڵاتە یەکێكە لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیهان بە نەوت و گازی سروشتی.
دوای سەرهەڵدانی شۆرش لە لیبیا دژی ڕژێمەكەی (موعەمەر قەزافی) توركیا لە سەرەتادا بەهۆی ئەو سەرمایەگوزارییانەی لە لیبیا هەیبوو كەمێك داوكەوت لە پشتگیری كردنی شۆرشگێرانی لیبیا, بەڵام كاتێك هەستی بەكەوتنی دەستەڵاتەكەی قەزافی كرد, چووە بەرەی ئەو وڵاتانەوە كە یارمەتی نەیارانی قەزافیان ئەدا و تەنانەت یەكێك بوو لەو وڵاتانەی, كە بەشداربوو لە هێرشەئاسمانیەكانی سەر ڕژیمەكەی قەزافی.
لەدوای كەوتنی قەزافی ئەردۆگان هەوڵی دەدا خۆی وەكو نموونەیەكی نوێخواز و جیاواز لای هاوڵاتیان و هێزە سیاسییەكانی لیبیا بناسینێت, بەڵام بوونی چەندین لایەنی تری بەهێز لە گۆڕەپانەكەو ململانێیان بۆ چەسپاندنی هەژموونی خۆیان لەو وڵاتە وەكو: ئەمریكا, ڕوسیا, سعودیە, میسر, ئیمارات, قەتەر و هتد... نەیان هێشت توركیا بەئاسانی پلانەكانی پراكتیزە بكات.
بەپێچەوانەی سوریا و میسرەوە ئەردۆگان لە لیبیا زۆر پشودرێژانەو لەسەرخۆ كاریكرد, پشتگیری كردنی (حكومەتی ویفاقی میللی) لە دژی هیزەكانی (خەلیفە حەفتەر) و ناردنی هاوكاری ماددی و سەربازی و هەروەها ناردنی هێزە بەكرێگیراو و توندڕەوەكانی بۆیارمەتی دانی حكومەت بووە هۆی ئەوەی حكومەتی لیبیا بەتەواوەتی گوێڕایەڵ و ملكەچ بكات, بۆیە دەكرێت بڵێین تائێرە توركیا لە شەڕی لیبیا سەركەوتوو بووەو چەندین دەستكەوتیشی بەدەست هێناوە لەوانە:
1- توركیا بەبێ گوێدانە یاسا نێودەوڵەتییەكان سنورێكی ئاوی لە دەریای ناوەڕاست لەگەڵ لیبیادا دیاری كردووە و بازی داوە بەسەر ئەو دورگە یۆنانیانەی, كە لە نێوان لیبیا و توركیادا هەیە, وەكو ئاشكرایە توركیا هیچ سنورێكی نیە لەگەڵ لیبیا, بەڵام حكومەتی ئیستای لیبیا بۆ مانەوە لە دەستەڵات سازشی بۆ توركیا كردووەو بەو ڕێككەوتنە نایاساییە ڕازیبووە, ئەمەش توركیای دەست كراوە كردووە بۆ گەڕان و دەرهێنانی گازی سروشتی لە دەریایی ناوەڕاست.
2- دەست گەیشتن بەگازی لیبیا دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگی وزە بۆ توركیا, لەگەڵ ئەوەشدا جی پێی خۆی قایم دەكات لەبازاڕی وزەی جیهاندا و دەبێتە ناوەندێك بۆ گواستەنەوەو دابینكردنی گاز بۆ وڵاتانی ئەوروپا.
3- دروست بوونی حكومەتێكی ئیخوانی لە لیبیای هاوسنوری میسر دەكرێت مەترسیەكی بەردەوام بێت بۆ حكومەتەكەی عبدولفتاح سیسی و پاڵپشتێكی گرنگ بۆ ئیخوانەكانی میسر.
عێراق و باشوری كوردستان
دوای زیاتر لە سێ سەدە ساڵی 1920 كۆتایی بەدەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی هات لەعێراق و كوردستان و كەوتە ژێر دەستەڵاتی ئیستیعماری بەریتانیاوە, ئەم وڵاتە یەكێكە لە دەوڵەمەندترن وڵاتانی جیهان لە ڕووی سەرچاوەی وزەوە, بۆیە لەسەرەتای دامەزراندنیەوە لە بیستەكانی سەدەی بیسەتەم تاكو ئیستا هەمیشە گۆڕەپانی ململانێی وڵاتانی ئیقلیمی و جیهانی بووە, توركیاش یەكێكە لەو وڵاتانەی بەردەوام هەوڵی داوە پشكی لە خێروبێری عێراقی بەركەوێ و ویلایەتی موسڵ كە بەشێكی فراونی باكوری عێراق و كوردستان دەگرێتەوە جیگای تەماعی توركیا بووە و هەمیشە بەخاكی دابڕاو و دێرینەی خۆی زانیووە و لە ساڵانی ڕابردوشدا بەئاشكرا خواستی خۆی نیشانداوە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە, كە شارەكانی ( هەولێر, كەركوك و موسڵ) دەگرێتەوە , بەڵام ئاشكرایە تاكو نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو توركیا نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێكی كردەیی بنێت بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو ناوچانە, بەڵام لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم بە بەهانەی بوونی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە هەرێمی كوردستان بە هاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان چەند بنكەو بارەگایەكی لە ناو خاكی هەرێمی كوردستان كردەوە, هەروەها لەسەروبەندی شەڕی داعش لەساڵی (2015) نزیكەی دوو هەزار سەربازی لە بنكەی باشیك جێگیركردووە و لە ئێستادا نزیكەی پانزە هەزار سەربازی لە ناو خاكی هەرێمی كوردستانە و تاڕادەیەك ناوچەیەكی ئارامی هاوشێوەی ناوچەی ئارامی باكوری سوریایان دروستكردووە و پارتەكەی بارزانیش هاوكار و ڕێپیشاندەریان بووەو لارییان نەبووە لە دەست درێژیەكانی سوپای توركیا, لە ماوەیەی ڕابردووشدا چەندین پرۆسەی سەربازیان ئەنجامداوەو هەڕەشەی هێرشكردنەسەر چیای شەنگالیش دەكەن, كە ڕەنگە ئەگەر ئەمەیان ڕووبدات توركیا ڕووبەڕووی كاردانەوەی دەوڵەتی عێراق و وڵاتانی جیهانیش ببێتەوە.