خۆپیشاندانی توندوتیژانە، بەها و ئەخلاقی هاوبەش
.jpg)
ژیانی نەوەی نوێ بە بەراورد بە ژیانی نەوەكانی ڕابردوو كە شۆڕش و ڕاپەرین و شەری ناوخۆیان بینی، جیاوازییەكی زۆری هەیە. بە ویستی خۆیان بێت یان نا، داواكانیان و خەونەكانیان، جیاوازن لەوانەی نەوەی ڕابردوو. ئاگامەندانە بێت یان نائاگامەندانە، دنیابینی و تێڕوانینیان بۆ سیاسەت و كۆمەڵگا و ژیان، تێڕوانینێكی نوێیە. خۆپیشاندانیشیان، لە فۆرمێكی جیاوازدایە و بە توندوتیژی دەستی پێكرد. بەڵام ئایا توندوتیژ بوون یان پەنابردنە بەر ڕێگایەك لە ڕێگاكانی دەربڕینی ناڕەزایی، وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە كا ئایا لە پشتی خۆپیشاندانەكەوە، عەقڵ ئامادەیە یان نا؟ ئایا مەرجە هەموو خۆپیشاندانێكی هێمنانە لە فكر و عەقڵ و وجودی بەدیلی سیستماتیكەوە سەرچاوە بگرێت و هەموو توندوتیژییەك لە غیابی عەقڵەوە بێتە بوون؟
درووستە لە هەر كوێی دنیا، لە لەندەنەوە بۆ كابول، هەر خۆپیشاندانێكی توندوتیژ بۆ هەر داوایەك ئەنجام بدرێت، هۆكارەكەی بێ عەقڵی تاك بێت و سەرجەم هۆكارە سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و دەروونییەكانی ناو كۆمەڵگا و سیستمەكە بخرێنە لاوە؟ لێرەدا من قسەم لە ڕەوایەتی و ناڕەوایەتی جوڵەی نوێی ئەو گەنجانە نییە، چونكە باسەكەم تایبەتە بە چییەتی خۆپیشاندانەكان و ئەو فۆرمەی وەریگرتووە لە ناوچەكان دەوروبەری سلێمانی. بەڵام بە ڕوونی ئەوە دەبینم، ئەو هێرشەی دەكرێتە سەر ئەم گەنجانە و هەر ڕۆژێك دەكرێن بە دار و دەستەی تاقمێك و پیاوی هێزێكی دەرەكی و ئازار دەدرێن و شەهید دەكرێن، ناڕەوایە و گەمەیەكی كۆنی دەسەڵاتە بۆ شاردنەوەی برینە گەورەكان. بچووككردنەوە و شاردنەوەی برینە گەورەكانی سیستمە و لە پێناو بەهێز نیشاندانی خۆیاندا، لە ڕێی قەڵەمی جیاوازەوە، تاك گوناهبار دەكەن و بە بێعەقڵ و نەخوێندەوار و پیاوی ئەم و ئەو پێناسەیان دەكەن.
پێموایە گرنگە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، ئایا ئەم فۆرمە لە خۆپیشاندان، فۆرمێكی دوور لە ئەقڵ و ئەخلاق و پرەنسیپە یان دەكرێت بە جۆرێكی تر تێیبگەین و لە گۆشەیەكی نوێوە لێی بڕوانین؟ بۆ ئەم مەبەستەش پشت بە توێژینەوەی زانستی وردی هەریەك لە مارلۆن موویمان (لە دیپارتمێنتی كارگێڕی زانكۆی نۆرپوێستێرن) و جۆی هوڤەر ( لە پەیمانگای دەروونناسی زانكۆی ساوپێرن كالیفۆرنیا) دەبەستم كە داتاكانیان ساڵی 2015 لە خۆپیشاندانەكانی بالتیمۆر وەرگرتووە و بەكاریانهێناوە بۆ تێگەشتنێكی زانستییانەی لەسەر توندوتیژی لە خۆپیشانداندا، لەگەڵ ئەوەی گرنگە خاڵە جیاوازە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی ئەم دوو ژینگە جیاوازە لەبەرچاو بگرین، بەڵام پێموایە توێژینەوەكە، سەرەڕای جیاوازییەكان، دەتوانێت كۆمەكمان بكات تا تێگەشتنێكی دروستترمان بۆ بابەتەكە هەبێت و نەخوێندەوارانە نەكەوینە ڕەتكردنەوە یان قبوڵكردنی ڕەهای ئەم جوڵەیە.
ئەم دوو توێژەرە، ئەوە دەخەنە ڕوو، كە ریسكی توندوتیژی لە هەر خۆپیشاندانێكدا، دەتوانرێت بە لێكدانەوەی ئەخلاقییاتی تاك و بوونی بەها و كۆدی ئەخلاقی هاوبەش لە نێو تاكەكانی بەشدار لە خۆپیشاندانەكەدا، بخەمڵێنرێت.
داتاكانیان ئەوە دەسەلمێنێت جگە لەوەی پۆست و وتەی ئەخلاقی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەگەڵ بوونی توندوتیژیدا زیاد دەكەن، هاوكات ڕێژەی ئەم جۆرە قسە و پۆست و داواكارییانە، دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ خەمڵاندنی ڕێژەی ئەو كەسانەش كە لە ڕۆژی دواتردا دەگیرێن. هەڵبەت ئەم هاوكێشەیە بەمجۆرە كەمێك ئاڵۆز دەردەكەوێت و ڕەنگە خوێنەر نەتوانێت ئاسان بیبەستێتەوە بە دۆخی ئێستای هەرێمەوە چونكە جووڵەكان بەردەوام و ڕۆژانە نین و لە شوێنی جیاواز دەردەكەون. بەڵام گرنگترین خاڵ كە ئەم توێژینەوەیە دەیوروژێنێت، كاریگەری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانە.
لە سەرەتای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكانەوە، نە هاوڵاتییانی شەقام، نە ڕۆژنامەنووسەكان، نە ڕۆشنبیرەكان، توانای تێگەشتنێكی درووستیان بۆ دۆخەكە نییە. هەمووان دەڵێن ئەمجارە جیاوازە و كەس سەری لێدەرناكات. لێگەرێن خۆیان بن و خۆیان دەنگی خۆیان بگەیەنن و چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن. گەورەترین، دیارترین و كاریگەرترین خاڵی جیاوازیش، كە ئەم نەوەیە لە نەوەكانی پێشتر و خۆپیشاندانەكانی ساڵانی پێشتر، بە نموونە خۆپیشاندانەكانی 17ی شوبات و ڕۆژانی دواتر جیا دەكاتەوە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانن. نەوەی ئەمڕۆ توانای نیشاندانی خۆی و بینینی هەموو ئەوانی تری هەیە لە هەموو ساتێكدا، ئاگاداری سەرجەم پێشهات و ڕووداوە نوێكانە و پێویستی بەوە نییە هەفتانە چاوەڕێ بكات لە ستوونی ڕۆژنامەیەكی ئەهلیدا، ڕۆشنبیرێك هەنگاوەكانی دواتری بۆ دیاری بكات و ڕاست و چەپی نیشان بدات. نەوەی نوێ بە جۆرێكی تر بەر كۆمەڵگا و بەر سیاسەت و سیاسییەكان دەكەوێت، بە جۆرێكی جیاواز لە نەوەكانی پێشتر دەیانبینێت و داوای جیاوازی لێیان هەیە، بۆیە ڕێگاكەشی جیاواز دەبێت.
ئەم توێژینەوەی بەردەستیشمان ئەوە دەسەلمێنێت كە خۆپیشاندەر ئەگەری ئەنجامدانی توندوتیژی زیاترە گەر بابەتێك یان داوایەك بە ئەخلاقی بكات و بەهای هاوبەشی لەگەڵ كەسانی تردا بۆ درووست ببێت، بێگومان ئەو ڕێگایەش كە لێیەوە ڕۆژانە دەتوانین بەهاكانمان لەگەڵ ئەوانی تردا بەش بكەین و بەها و كۆدە ئەخلاقییەكانی ئەوانیش ببینین و خاڵی هاوبەشمانی لێوە بدۆزینەوە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانە. بۆیە هۆكاری یەكەم و سەرەكی ئەم جوڵە توندوتیژە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانە كە دەتوانن بە ئاسانی دەنگیان بگەیەننە ئەوانی تر، ئەوانی تریش بە دەمەوە دێن و لە پێناو بەها هاوبەشەكانیاندا، هەمان ڕێگا تاقی دەكەنەوە. وەك هەفتەی ڕابردوو بینیمان، ڕۆژێك گەنجانی پیرەمەگروون، ڕۆژێك چەمچەماڵ، تەكیە، سەیدسادق، پێنجوێن و ناوچەكانی تریش بە دوایدا.
بیرۆكەی توێژینەوەكە باس لەوە دەكات كە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، زۆرینەی ئەو خۆپیشاندانەی لەم چەند ساڵەی دواییدا بەرەو توندوتیژی چوون، دوای قۆناغێك ڕوویداوە، كە فەیسبووك و تویتەر و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تر (لە حاڵەتی خۆپیشاندانەكانی كوردستاندا زیاتر فەیسبووك و تیكتۆك) پڕ بوون لە گفتوگۆ و نووسینی زۆر دەربارەی ناعەدالەتی كۆمەڵایەتی، نایەكسانی، گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ. بە واتایەكی تر، ئەم پلاتفۆرمانە بوونەتە جێگایەك، كە گەنجان لێیوە باس لە گرفتەكانی ژیانی خۆیان بكەن و بە گژداچوونەوەی ناعەدالەتی و گەندەڵی وەك ئەرك و بەها و ئەخلاقی باڵا تەماشا بكەن. لە جوگرافیایەكیشدا، كە زۆرینەی گەنجاكانی لە نێو ئەم دەردەسەرییانەدا دەژین، ئەخلاقی هاوبەش ئاسانتر دەبێتە هۆكاری كۆبوونەوە و نیشاندانی توڕەیی و ناڕەزایەتی. ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە كە سۆشیال میدیا ئەو شوێنەیە كە تێیدا واقیعی ژیانی ئەم گەنجانەی تێدا بەرجەستە دەبێت.
لەگەڵ ئەوەی چەندین هۆكاری تری كۆمەڵایەتی و دەروونی هەن وا بكەن خۆپیشاندانێك بەرەو توندوتیژی بڕوات. هاوكات مەرج نییە هەموو جارێكی ئەخلاقی هاوبەش وابكات كۆبوونەوەیەكی جەماوەری بەرەو توندوتیژی هەنگاو بنێت. بەڵام هۆكاری سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكە، دیمەنە شاراوەكانی پشت هەڵگیرسانی ئەم جووڵە جەماوەرییانە، هۆكاری سەرەكی دیاری كردنی جۆری كاردانەوەكەن. واتا دەكرێت چەند كەسێك بەهایەكی هاوبەشیان هەبێت دژ بە كەسایەتییەك و پەنا بۆ توندوتیژیش نەبەن. بەڵام كاتێك هۆكارەكە گەورەترە، دیمەنەكە ترسناكترە و پشت دەرگاكان تاریكی زیاتریان لێوە دەبینرێت، كاردانەوەكەش بە جۆرێكی تر دەست پێدەكات. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە مەرج نییە هەموو پەنابردنێك بۆ توندوتیژی لە غیابی عەقڵەوە بێت. بە پێچەوانەوە، دەكرێت بەها و ئەخلاقی هاوبەش، هۆكاری سەرەكی بن.