پەیماننامەی ساڵی 1930 و كاردانەوەی لەسەر كورد

رزگار حاجی حەمید 26/09/2020

 

لەماوەی ساڵانی(1920-1932)حكومەتی عیراق و بەریتانیا گەلێ‌ ڕێككەوتنی دووقۆڵیان ئەنجامدا, لە كۆتایی( 1929)دا بۆ خۆشكردنی زەمینەی بەستنی پەیماننامەیەكی نوێ‌، كە ببێتە ڕێگا خۆشكەرێك بۆ سەربەخۆیی عیراق و ئەندامێتی لە كۆمەڵەی گەلان, بە نزیكبوونەوەی كات جوڵەی دانوستان زیاتر دەبوو، هەمدیس پەیماننامە باسی گەرمبوو هێشتا ساڵی(1930) نەهاتبوو(مەندوبی سامی) بەریتانیا لە بەغدا(جلبرت) مرد و (سپر فرنسیس) لە شوێنی دانرا, لە 10ی كانوونی یەكەمی(1929) گەیشتە بەغدا, ئەو دەمە(عبدالمحسن السعدون) سەرۆكی وەزیران بوو  نەدەچووە ژێرباری داواكارییەكانی ئینگلیز و دۆخەكەی پێ هەرس نەدەكرا, بۆیە لە(13ی تشرینی دووەمی 1929) لەماڵەكەی خۆیدا سەعات نۆی ئێوارە لە بەغدا بە دەمانچەكەی خۆی كوشت و لە وەسێتنامەكەشیدا كە بە زمانی توركی نووسیبووی (گەل چاوەڕێی خزمەتە و ئینگلیز نایەڵێ‌, ئەوان گومانی ئەوەم لێدەكەن كەمن خائینم بەرامبەر بە نیشتمان و كۆیلەی دەستی ئینگلیزم, ئای ئەمەش چ موسیبەتێكی گەورەیە)لە ڕۆژی 18ی هەمان مانگدا(ناجی سویدی) وەزارەتی پێكهێنایەوە, ئەمیش لە هەمان پارتی پێشكەوتنی(سەعدون) بوو, هەر بۆیە لای بەریتانییەكان بەشیاویان نەدەزانی و دژایەتیان دەكرد و وایان لە (شا فەیسەڵ)كرد ناچاری بكات دەست لە كاربكێشێتەوە, ئەویش سەیری كرد دژایەتی دەكرێ‌ و ناتوانێت لەیەك كاتدا هاوسەنگی نێوان داواكارییەكانی ئینگلیز و دانیشتوانی عیراق ڕابگرێت, لە (9ی مارتی 1930)دەستی لە كاركێشایەوە, ئەركە گەورەكەی ئینگلیز مەسەلەی پەیماننامەكە بوو, كە لە (12ی كانونی یەكەمی 1927) لە لەندەن ئیمزاكراوە بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە, كە ئەمە ڕوویدا(نوری سەعید) هاتە پێشەوە وتی: ئەمەكاری خۆمە ئیشی ئەوان نییە, لەماوەی (23 ی مارتی 1930-19تشرینی یەكەمی 1930)دا كابینەی وەزاری نوێی درووستكرد, ئەندامانی وەزارەتەكەی (نوری سەعید وەزیری دەرەوە جگە لە پۆستی سەرۆك وەزیران  و جەمیل مەدفەعی وەزیری ناوخۆ, جەماڵ بابان وەزیری عەدل و جەعفەر عەسكەری  وەزیری بەرگری و عەلی جودەت وەزیر دارایی و عەبدول حوسین چەلەبی وەزیری مەعاریف و جەمیل راوی وەزیری گواستنەوە) بوون, كەوتە جموجۆڵ و هەڵسوڕان بۆیە لە ئەنجامدا ڕێككەوتننامەی (30ی حوزەیرانی 1930) هێنایە دی, لە یازدە مادەی تەواو و چەند پاشكۆیەك پێكهاتبوو, دواتر خرایە بەردەم هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران و پیران كە لەكۆی ئامادەبووان بە (80) دەنگی ڕازی و (18) دەنگ دژ كۆتایی هات, بەریتانیا ئامانجی خۆی پێكا مەبەستی بوو پێش بە ئەندامبوونی عیراق لە كۆمەڵەی گەلان دەسەڵاتی خۆی مسۆگەر بكات, دوای ئەوەی دەركەوت ئەم پەیمانە بۆ كورد هیچ شتێكی تیا نییە و ئەو بەڵێنانەی كە بۆ بەدیهێنانی مافەكانی كورد دراون بە هیچ شێوەیەك لەم پەیمانەدا نین, ئەمەش كاردانەوەی توندی لێكەوتەوە هەر بۆیە هەریەك لە نوێنەرانی كورد(مەعروف جیاوك نوێنەری لیوای هەولێر و محەمەد جاف نوێنەری لیوای كەركوك) لە بەغدا یاداشتێكیان دایە های كۆمیشنەری بەریتانیا كە بەم ڕستەیە دەستی پێكردبوو( ئێمەی نوێنەرانی گەلی كورد بە پێویستی دەزانین ئەو داوایانە بخەینە بەرچاوی هێژاتان كە لە دڵی هەموو كوردێكدایە) هەروەها ئاماژەیان بۆ ئەوەش كردووە كە(مافەكانی گەلی كورد ئێجگار لاوازن)واتە مافێكی ئێجگار كەمی هەیە و كورد بە پشتبەستن بە بەڵێنەكانی دەوڵەتی بەریتانیا چوونە سەرشانشینە تازەكەی عیراق, ئەویش ناسنامەیەكی دوولایەنەیە واتە ناسنامەیەكی عیراقیانە و شوناسێكی نەتەوەیی كوردانە, بەهۆی ئەوەوە كۆمەڵەی گەلان چەند مەرجێكی خستە بەردەم حكومەتی عیراقەوە كە دەبێت جێبەجێیان بكات و بریتین لەمانە:
1- دەبێ زمانی خوێندن زمانی كوردی بێت.
2- دەبێ ئیدارەیەكی فراوان بۆ ناوچە كوردییەكان بسەلمێنرێت.
3- كوردستان تا (15) ساڵ لە ژێر سەرپەرشتی حكومەتی بەریتانیادا بێت.
4- گەر هەر گۆڕانێك لە ئیدارەدا لە عیراق ڕوویدا ئەوا ئۆتۆنۆمی دەدرێ‌ بە كورد.
هەروەك لە شوباتی(1929)دا شەش نوێنەری كورد لە پەرلەمانی عیراقدا داوای بەڕێوەبەرێتییەكی خۆیی(الادارە الژاتیە) یان دەكرد, لە هەوڵدابوون بیرخەرەوەیەكیان پێشكەشكرد كە بریتیبوون (حازم شمدین ئاغا نوێنەری لیوای موصل وجەماڵ بابان و ئیسماعیل ڕەواندزی - لیوای هەولێر، حەمە بەگی جاف نوێنەری لیوای كەركوك، سەیفەدین خەندان و محەمەد ساڵەح نوێنەرانی لیوای سلێمانی) یاداشتنامەیەكیان بۆ سەرۆك وەزیران و نوێنەری باڵا( مەندوبی سامی) بە مەبەستی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی كۆمەڵەی گەلان و داننان بە مافی كورد بەڵام داواكارییەكان ڕەتكرانەوە و بێسوودبوو, دوای ئەمەش بەردەوام ناڕەزاییان خۆیان دەربڕیووە دەربارەی ئیدارەی ناوچەی كوردستان و داوایان كردووە كە ئامۆژگارییەكانی(عصبە الامم) لەو بارەیەوە بەجێبهێنن, لە یادداشتەكەیاندا ئەو شەش نوێنەرەی كورد لە پەرلەمانی عیراقدا كە دراوەتە(مەندوبی بەریتانی لە عیراق) تیایدا داوای جێبەجێكردنی چەندین خاڵیان كردووە لەوانە :
1- هێنانەكایەی لیوای دهۆك.
2- دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتی معارفی گشتی.
3  - یەكخستنی كارگێڕی هەر چوار لیواكە.
4- جێبەجێكردنی خاڵەكانی یاسای زەوی.
5- دیاریكردنی بودجە بۆ ئەم ناوچەیە, هەروەها شاعیری كورد (ئەسیری) لەم شیعرەدا وەسفی ئەو شەش نوێنەرە دەكات و دەڵێ‌:
شەش مەردی نیشتمانی لە شەش گۆشەی وەتەن
هێَشك گرن بە گیان و بە دڵ هەوڵ و ڕەنج دەدەن
سەر دەستەیە سمایلی سۆران ، جەماڵی بابان
نەوزادی  پژدەر ، ساڵەح  بەگی جوان
بێتوو  كەسێ‌  بڵێ‌ : چۆنە حەمەد بەگ ؟
سەرداری  جافی نایە  گوفتار و ناونیشان
ئەم هەماهەنگییەی نێوان هەڵوێستی عیراق و كاربەدەستەكانی بەریتانیا لەمەڕ داواكانی كورد هەر درێژەی كێشا, لە(یەكی ئابی 1930)َدا های كۆمیشنەری بەریتانیا لە عیراق چەند پێشنیار و ڕاسپاردەیەكی پێشكەش بەسەرۆك وەزیران(نوری سەعید)كرد كە بریتیبوون لە خاڵانە:
1- هۆی ئاماژە نەكردن بۆ مەسەلەی كورد لە پەیماننامەكەی ساڵی(1930)دا, ئەوەیە كە هەردوو حكومەت( بەریتانیا و عیراق)لەسەر ئەوە كۆكن كە سیاسەتیان بەرامبەر بە كورد چ ئێستا و پاش بە ئەندامبوونی لە ساڵی(1932)دا پشت بە بەڵێنانە دەبەستێت كە دەدرێن بە كۆمەڵەی گەلان, هەروەها ئەوانەش كە سەرۆك وەزیرانی پێشتر بە كوردی دابوو, بە تایبەتی سیاسەتەكەی بە(نەهێشتنی هیچ مەیلێك بە لای جیابوونەوەدا)بەو بیانووەی لەگەڵ (بەرژەوەندی تێكڕای عیراقدا و لەگەڵ بەرژەوەندیی تاكە تاكەی هاوڵاتیاندا بەشێوەیەكی تایبەت) دەگونجێ‌.
2- پێوستە وتارەكەی سەرۆك وەزیران كاتێ‌ سەردانی ناوچە كوردنشینەكان دەكا, سیاسەتی حكومەتەكەی سەبارەت بە كورد ڕوون بكرێتەوە چ سیاسەتی ئایندەی نزیك و چ سیاسەتی ئایندەی دوور.
3- پێوستە لەسەر سەرۆك وەزیران ڕوونی بكاتەوە كە عیراق ئامادەیە (بەچاوی سۆزەوە بڕوانێتە هەر جوڵانەوەیەكی ڕەوای كورد لە چوارچێوەی عیراقدا) و هانیشی بدات بەو مەرجەی میلی جیابوونەوەی نەبێت.
4-پێویستە حكومەت ئەوەی لەبەرچاو بێت( كە زمانی كوردی زمانێكی نەتەوەییە لە بەشێكی گرنگی عیراقدا) ئەم مەسەلەیە بوارەكانی خوێندن و دادوەری و دامەزراندنی فەرمانبەران لە هەموو جۆرەكانی بەڕێوەبردن لەناوچە كوردنشینەكان دەگرێتەوە.
5-پێویستە حكومەتی عیراق( ئامادەیی تێدا بێت, كە هیچ جیاوازییەك لە نێوان هاوڵاتییە كورد و عەرەبەكانی مەلیك فەیسەڵدا نەبێت).
6- حكومەتی بەریتانیا زیاتر بایەخ بە هەندێ‌ مەسەلە دەدات وەك دابینكردنی (هاتنە كایەی دەوڵەتێكی عیراقی ئازاد و سەربەخۆ) كە دان بەچاكەی بەریتانیادا دەنێ‌ و سوپاسگوزارییەتی) و بەریتانیا پشتیوانی لە هیچ جموجۆڵێك ناكا, كە لەگەڵ ئەم سیاسەتەدا وێك نایەتەوە وەك مەیلی بەلای جیابوونەوەی كورددا.
7-ئامانجی دوایی سیاسەتی بەریتانیا(هاندانی كوردایەتی یاخود هاندانی نیشتمانپەروەری كوردانە) نییە, چونكە ئەمە نەك دەبێتە هۆی شڵەژاندنی حكومەتی عیراق, بەڵكو دەبێتە هۆی شڵەژاندنی (دوو دراوسێ موسڵمانەكەشی واتە توركیا و ئێران .
گەر شیكارییەك بۆ خاڵەكانی سەرەوە بكەین, ئەوەی دەیبینین زیاتر جەختكردنەوەیە لەوەی بەهیچ شێوەیەك ڕێگە بە كورد نادرێ‌ مەیلی جیابوونەوەی هەبێت لە چەند خاڵێكدا ئاماژەی پێكراوە, تەنانەت لە دواخاڵدا هاندانی كوردایەتی نیشتمانپەروەری كوردانە, نەوەك عیراق دەبێتە هۆی شڵەژاندنی دوو دراوسێ موسڵمانەكەشی, هەرچەندە ڕەنگە ئەمیان لەژێر فشاری توركیا و ئێراندا بێت, هاوكات نیەتی بەریتانیاش پیشاندەدات كە دوا ئامانجی ئەمەیە گەرچی هەندێ‌ جار لەبەر بەرژەوەندی خۆیان باسی دەوڵەتی كوردیان كردبێت, ئەوەی مەبەستیانە تەنیا هەندێ‌ ماف لە چوارچێوەی زمان و ڕۆشنبیری فەرهەنگیدا گەر نا لەڕووی سیاسییەوە هیچی پێ ڕەوا نابینن, بۆیە لە شاری سلێمانی دەنگۆی پەیماننامەكە بڵاوبوویەوە, لە ناوچەكەدا بێزاری خۆیان دەربڕی, بەر لە ڕووداوەكەی شەشی ئەیلول (تۆفیق وەهبی) لە متەصەڕفی سلێمانی بوو, بە تاوانی ئەوەی كە خەڵكی هاندەدا بێدەنگ نەبن بەرامبەر بەو هەڵوێستەی حكومەت لابرا, عیراق و ئینگلیزەكان بەڵێنیان دابوو بە( فایەق تاپۆ) كە ئەگەر بتوانێت ئەو پشێوی و نائارامی و بێزارییە چارەسەری بكا ئەوا حكومەت دەیكاتە (متەصەڕفی سلێمانی) بەڵام هەوڵەكانی(فایەق) سەری نەگرت لەلایەن خەڵكی سلێمانییەوە ئیهانە كرا و لە سلێمانی كابتن (گاون) وەكیلی موتەصەڕفی سلێمانی بوو, دوای لابردنی تۆفیق وەهبی كارێكی وای كرد ئەو ڕووداوە  خوێناوییە لە سلێمانی ڕووبدا, پێشتریش ڕێگای ئاشتیانە و شێوازی  دبلۆماسیانە تاقیكرایەوە و وەك دەربڕینی ناڕەزایی و نووسینی یاداشت و داوای گفتوگۆ  بۆ سەلماندنی مافەكانی كورد سوودی نەبوو, دواجار ڕاپەڕینێكی جەماوەری لە بەر دەركی سەرای شاری سلێمانی  دژ بە پەیمانەكە ئەنجامدرا, سەرجەم چین و توێژەكان بەشداریان كرد و ژمارەی خۆپیشاندەران گەیشتە (2-3) هەزار كەس, لەو ڕۆژەدا( شەشی ئەیلولی ساڵی (1930) دا, كە كاربەدەستانی  عیراق  بە توندی وەڵامیان دایەوە و كەوتنە دەست ڕێژی گوللە بە ناو خۆپیشاندەراندا, سەر ئەنجام (45) كەس كوژرا و (195) كەسیش بریندار بوو, ڕۆژێكی خوێناوییە لە مێژووی نەتەوەی كورددا, هەربۆیە بە ڕۆژی ڕووداوەكە دەوترێ‌ شەشی ئەیلولی ڕەش یان شەشی ئەیلولی خوێناوی  شێخ مەحمود هاتەوە مەیدان و دەستی لەو ڕێككەوتننامەیە هەڵگرت كە بەناچاری سەرەتای حوزەیرانی (1927) لەكەڵ میریدا بە سەرپەرشتی ئینگلیزەكان مۆری كردبوو, بە نامەیەكی تایبەتی داوای لە نوێنەری باڵای بەریتانی كرد گشت داخواییەكانی كورد جێبەجێ بكەن و گیراوەكانیش ئازاد بكەن, وەڵامی نوێنەری باڵا بۆمبارانكردنی ناوچەكە بوو, هاوكات یاداشتنامەیەكی بۆ كۆمەڵەی گەلان نارد تیایدا دەیگووت: ئەگەر سوپا و فڕۆكەی بەریتانی پشتیوانی عیراق بكا ئەوا مێژووی خۆی دووبارە دەكاتەوە.

شەڕی ئاو باریك :-
لە كاتێكدا كە شێخ مەحمود لە شكرەكەی لە شارەزووردا لە گەرمەی جەنگدابوون، لە سەرەتای كانونی دووەمی(1931) دا هەردوو شارۆچكەی خورماڵ و شانەدەری یان كۆنترۆڵكرد, بەو شێوەیە راپەڕین و ڕقی پیرۆزی گەل پەرەی سەند و ناوچەكانی شارەزوور و قەرەداغ و هۆرێن و شێخان و قۆرەتوو و گەرمیان و دەوربەری كەركوكی گرتەوە, عەشایەرەكانی گەرمیانەوە جاف و داودە و زەنگەنە و دەلۆ و هەمەوەند و جەباری و تاڵەبانی و گل...هتد لە بێزاری وپەرێشان خۆیانەوە لە دەست یاسا و نالەباریی مەئمورانی حكومەتەوە, داوایان لە شێخ مەحمود كرد كە شۆڕشەكە بگوێزێتەوە بۆ گەرمیان و جەنگی كورد ئەمجارە لە گەرمیانەوە دەستپێبكات، پەلاماری هێزەكانی حكومەت لە نزیك شاری كەركوك بدەن و ناوچەكە بندەستبكەن, ڕزگاركردنی كەركوك و دەوروبەری بووە ئامانجی سەرەكی شێخ و هاوكارەكانی لەو قۆناغە مێژوویەدا, بۆ ئەم مەبەستە شێخ گەیشتە ناوچەی (گل) بۆ پلاندانان و كاركردن بۆ ئەو ئامانجە, كەسایەتی ناوچەكە(شێخ مەجید تاڵەبانی) خاوەن گوندی ئاوباریك پێشوازی لێدەكات, هۆزی جاف بەسەرۆكایەتی ( كەریم بەگی فەتاح بەگی جاف و داود بەگی برای و محەمەد ئەمین بەگ) سەركردایەتی شۆڕشگێڕەكانی تیر و لقەكانی جاف دەكەن و لایەنگری ( شێخ مەحمود)بوون، لەڕۆژی( 5/4/1931 ) كاتێك (شێخ مەحمود) و ژمارەیەك لە كەسایەتییە ناودارەكانی كەركوك و گەرمیان كۆبوونەوە, هەواڵ دەگاتە دەزگای هەواڵگری هێزی ئاسمانی بەریتانی لە عیراق كەوا شێخ و دۆستانی لەو ناوچەیەدان, دەزگای ناوبراویش خێرا حكومەتی عیراقی لەو پێشهاتە ئاگاداردەكاتەوە, ڕۆژی دوایی هێزێكی گەورە پێكهاتبوو لە سەدان  سەرباز و پۆلیس و بەكرێگیراو بە پاڵپشتی تۆپ و مەتریلۆز و چەكی قورس هێرشیان كردە سەر دەڤەری ئاوباریك هەربۆیە شەڕەكە بەم ناوەوە ناسراوە, كە هەمووی بەسەریەكەوە( 20 ) میل لە خورماتووە دوورە, فڕۆكە جەنگییەكانی ئینگلیز هەنگاو بە هەنگاو چاودێرییان دەكرد, هەر لە سەرەتاوە بۆمباكانی ئەو فڕۆكانە ئاوباریكیان كردە ئامانج, بەوەیان زانی شێخ گەیشتۆتە گوندی ئاوباریك, یەكسەر بنكەی( گۆپ تەپە) یان لەوە ئاگادار كردەوە تا هێزەكانی میری بێ‌ دواكەوتن ڕووبكەنە ئاوباریك ئەو فڕۆكانە ئاسمانی ناوچەكەیان بەرنەدا بەر لە گەیشتنی هێزەكانی میری شێخ و هێزەكانی بتوانن بكشێنەوە, تا سەعات چوار لای ئێوارە ئەو هێزانە هێرشیان كرد و زیانی گەورەیان لێكەوت, بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی گوندی ئاوباریك بگرن, بۆیە دوژمن كە شەو داهات توانی خۆی قوتار بكات, ژمارەی ئەو كوردانەی لە شەڕی ئاوباریكدا كوژران (37) كەس بوون, لە ژێرسەختی ئەو فاكتەرە دژوارەدا شێخ بڕیاری دانوستانی لەگەڵ حكومەتی عێراقدا, داوای وتووێژێكی چڕوپڕ لەگەڵ نوێنەری باڵای بەریتانیدا لە بەغدا شێخ  قایل بوو چەك دابنێت و خۆی بەدەستەوە بدات, دواتر ڕەوانەی خوارووی عێراق كرا, شۆڕشگێڕانی سنووری كەركوك و گەرمیان، ئەوانەی بەشداریی داستانی ( ئاوباریك)یان كردبوو لە دۆڵ و هەردەكانی ناوچەكەدا تا ماوەیەك دەمێننەوە و خۆیان بەدەستەوە نادەن، بەڵام كاتێك شێخ كەوتە دەست میری بۆ باشووری عیراق ڕەوانەكرا، ئەمانیش لەسەر گفتی لێبووردنی گشتی خۆیان دابەدەستەوە و بەر لێبووردن كەوتن, كاتێك حكومەت ترسی لە شێخ مەحمود نەما بۆ ئەوەی پیشانی بدەن دۆخی شارەكە ئاساییە لە(7ی مایسی 1931)دا وەزیری ناوخۆی عیراق(مەزاحم ئەمین پاچەچی)سەردانی سلێمانی كرد و دوابەدوای ئەویش مەلیك فەیسەڵ بە یاوەری وەزیری ناوخۆ لە(3ی حوزەیرانی1931)دا سەردانی سلێمانی كرد, هەر لەم سەردانەدا نیشانی (الرافدین) ی كرد بە بەرۆكی(ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ)ی موتەسەریفی سلێماندا.
سەرچاوە:
1- د.كەمال مەزهەر: چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی گەلی كورد ، ئا عەبدوڵڵا زەنگەنە,چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ، ب2، چ1 ( هەولێر 2001) ،
2-ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی, شاری سلێمانی(1918-1932), چاپخانەی زانست, سلێمانی, 2002
3 - ئەحمەد باوەڕ,  مێژووی هاوچەرخی عێراق , 1914-1968, چاپخانەی كارۆ, 2018
4- حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ, پەیوەندییەكانی شێخ مەحمود و ناوچەی كفری ,كفری و شێخی نەمر,ئا: م .عەلی, چاپخانەی بینایی, 2013 سلێمانی
5-گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی, دكتۆر غانم محەمەد و عەبدول فەتاح عەلی یحیا, ژ1, شوباتی 2007, ل8
6- رزگار حاجی حەمید، كەلار میژویەكی دێرین و جوگرافیای شارێكی زیندوو،چاپخانەی یاد،چاپی  دووەم, سلێمانی، 2019