قەیرانی شەرعیەت لە ناو یەكێتیدا
موعتەسەم نەجمەدین
سەركردایەتیەكی ناشەرعی بریاری شەرعی دەدات
یەكێك لە رەهەندە سەرەكیەكانی قەیرانی ستراكچەری یەكێتی لە ئەمرۆدا، قەیرانی شەرعیەتە. ئەم گرفتە هۆكارێكی سەرەكی ئیفلیجبوونی كاری رێكخراوەی ئەم حزبەیە، نەمانی شەرعیەتی سەركردایەتی تەواوی جومگە و شادەمارە ژیاریەكانی یەكێتی توشی ئیفلیجی كردوە، بۆیە كاتی ئەوەیە بە بوێری و راستگۆیانە قسە لە سەر ئەم پرسە بكرێت. لەم بوارەدا ئەوەی ئەم قەیرانەی زیاتر قوڵ و فرە رەهەند كردوە، ئەوەیە زۆرێك لەم توێژە لە سەركردایەتی نەك هەر ئامادە نین دان بەوەدا بنێن، كە شەرعیەتیان نەماوە و پێویستە گۆڕەپانەكە بۆ خەڵكیتر چۆڵكەن، بگرە تا ئەمرۆش سورن لە سەر ئەوەی، كە مانەوەیان لە پۆست و پلە باڵاكاندا پێویستیەكی ژیاریە و جێگرەوە قبوڵ ناكەن. بە پێی پەیرەوی ناوخۆی یەكێتی و بریارەكانی كۆنگرەی سێیەم ئەم سەركردایەتیە لە ئەمرۆدا هیچ شەرعیەتێكیان نەماوە، بەڵام لە بڕی ئەوەی تەسلیم بەم واقعە ببن زیاتر بەردەوامن لە پێشێلكردنی برگە و رێنمایەكانی پەیرەوی ناوخۆی یەكێتی.
كۆمەڵێك بریار و سیاسەتی نالۆجیكی سەركردایەتی یەكێتی دۆخێكی تەواو ناجێگیر و دژواری بۆ تەواوی كادر و ئەندامانی یەكێتی خوڵقاندوە. ئەم سەركردایەتیە لە رێگای دەركردنی كۆمەڵێك بریار و رێنمای ناشەرعیەوە، بە تایبەتی لە پرسی بەرزكردنەوەی پلەی حزبایەتی و بەخشینەوەی پلەی باڵای نوێ بۆ چەندین كادر و ئەندامی حزب بە بێ راچاوكردن و لە بەرچاوگرتنی دۆخی ناوخۆی ئەمرۆی یەكێتی و حیسابكردن بۆ پەیرەو پرۆگرامی ناوخۆی یەكێتی دۆخێك لە فەوزا و ناجێگیری لە زۆربەی ئۆرگانەكانی یەكێتیدا خوڵقاندوە. ئەم فەوزایە بە شێوەیەك تەشەنەی كردوە لە حاڵەت دەرچوەو بووە بە دیاردە، بۆیە زۆربەی بۆچونەكان لەمەڕ ئەم پرسە بۆ ئەوە دەچن، كە ئەم كارە لە جەوهەردا بە بەرنامە نەخشەی بۆ كێشراوە و ئەنجام دەدرێت، ئامانجی سەرەكی خوڵقاندنی فەزایەكی سەرتاپاگیرە، كە دەرئەنجام بۆ بەرژەوەندی باڵ و كەسە گەمەكەرەكان دەگەرێتەوە.
شەرعیەت وەك مانا و گوزارشت مەدلولی سیاسی و كۆمەڵایەتی زۆر گەورەی هەیە، وشە و گوزارشتێكی جوانكاری نیەـ وەەك ئەوەی هەندێك سەركردە لە خەیاڵدانی خۆیاندا وێنایان كردوە. هاوكات ئامرازێكیش نیە بۆ جوانكاری سیستمی حوكمڕانی و ئیدارەدانی دیموكراسیانە، كە ئامانج لێیدا تەواوكردنی ستراكچەری سیستمی سیاسی دیموكراسی بێت، بەڵكو شەرعیەت پایەیەكی سەرەكی سیستمی دیموكراسی و حوكمی رەشیدە.
شەرعیەت بناغەی دیموكراسی راستەقینە و جێگییری سیاسی و ئابوری و مەرجی سەرەكی بەرجەستەبوونی ئارامی و ئاسودەی كۆمەڵگایە، مەرجی سەرەكی بونیادنانی فەرمانرەوایەكی تەندروست و رەشیدە. جەوهەری شەرعیەت لە بناغەوە لە سەر بنەمای رازیبوون و قبوڵكردنی جەماوەرە بە حوكمرانی سەركردەیەك یان توێژێكی دیاریكراو، بەواتە قبوڵكردن و رازیبوونی كۆمەڵگا بە فەرمانرەوای بە بێ گوشار و تەفرەدان و شێواندنی راستیەكان و فرت و فێل بناغەی شەرعیەتە، نەك كۆنگرەیەكی تەوافقی یان هەڵبژاردنێكی كارتۆنی.
لە پرسی شەرعیەتی سەركردایەتی لە ناو حزبدا رەزامەندی كادر و ئەندامانی حزب لە سەر ئیدارە و سەركردایەتیكردنی كەسێك یان توێژێك بناغەی شەرعیەتە، نەك ئەوەی هەر سەركردەیەك كۆمەڵێك كادر و ئەندام بە هەندێك پۆست و پارە بكرێت و نمایش رازیبوونی تەواوی كادران بكات.
جۆرەكانی شەرعیەت
لە مەڕ جۆر و شێوازەكانی شەرعیەت ماكس فیبەر جوانترین و رونترین تێزی هەیە. فیبەر لە تێزە بەناوبانگەكەیدا سێ جۆر شەرعیەت دیاری دەكات، (شەرعیەتی كلاسیكی، شەرعیەتی كارێزمای، شەرعیەتی عەقڵانی) پێموابێت تەواوی جۆرەكانی شەرعیەت لە مێژوودا لەم تێزەدا پۆلین دەبن و جێگایان دەبێتەوە، ئەمە لە كاتێكدا چەندین بۆچون هەیە لە سەر تایبەتمەندی پرسی شەرعیەت و پێناسە و دیاریكردنی قۆناغ و جۆرەكانی بە پێی سەردەم و ناوچە جیاوازەكان، بۆ نمونە بنەماكانی شەرعیەت لە رابردوودا، لە سەدەكانی ناوەراستدا جیاوازبووە لەوەی لە ئەمرۆدا هەیە، شەرعیەت لە ئەزمونی وڵات و گەلان لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی و شۆرشدا، تایبەتمەندی خۆی هەیە، بەڵام لە جەوهەردا لە تێزەكەی ماكس فیبەر دەرناچین. لێرەدا بە نمونە دەشێت یان دەگونجێت، شەرعیەتی شۆرشگێری گەلێكی وەك كورد لە جۆری شەرعیەتی كارێزمای فیبەر دا پۆلێن بكرێت. فۆرمی شەرعیەت لە واقعی سیاسی كوردیدا، كە دەرئەنجامی شۆرشێكی دورو درێژ و سەختدا خوڵقاوە و لە فۆرمی شەرعیەتی شۆرشگێریدا پۆلین دەكرێت، قەیرانەكەی تەنیا لەوێوە دروست نابێت، كە لە ئەمرۆدا شەرعیەتی شۆرشگێری سەردەمی بەسەرچوەو و كۆتای هاتوە، بگرە ئەوەی شەرعیەتی سەركرداەتی كوردی كوشتوە، لادانی شۆرشگێر و تێكۆشەرەكانە لەو بەرنامە و پرنسیپ و ئامانج و ئەو دروشمانەی دەیان ساڵە كردبوویان وێردی سەر زمانی خۆیان و خەڵكی، شكستیان لە بە ئامانج گەیاندنی مافە نەتەوەیەكان، شكستیان لە سیاسەتكردن، و تێوەگلان لە گەندەڵی و كاری مافیای...هتد، كۆی ئەمانە هۆی لەناو دانی شەرعیەتی شۆرشگێریە بۆ هەتا هەتایە، بگرە نەك تەنیا شەرعیەت، بەڵكو مێژوی خەبات و تێكۆشانیان بە شێوەیەك ناشرین كردوە، لە ئەمرۆدا كەم كەس ماون بە ئاشكرا شانازی بەو مێژوەوە بكەن.
لە فۆرمی حوكمرانی ئێمەدا، كە دەرئەنجامی شۆرشێكی دور و درێژ و سەخت كۆمەڵێك سەركردە وەك واقع هەڵتۆقیون، ئەم واقعە لە ئەمرۆدا دەرئەنجامی نەمانی كارێزما سەرەكیەكە بوەتە هۆی بەردەوامبونی شەرعیەتی شاخ لە سەر پایەی موڵكایەتی خەبات و تێكۆشان، بگر تێكۆشەرە كۆنەكان لە ئەمرۆدا لە سەر میراتی شۆرش رێك ناكەون. یەكێك لە دیاردە ترسناكەكانی ئەم واقعە، كە لە زۆربەی وڵاتان و گەلانی دواكەوتوو دا بەرجەستە دەبێت، ئەوەیە، شەرعیەتەكان تێكەڵ دەكرێن و سیمای راستی پرۆسەكە دەشاردرێتەوە. بەواتە هەندێك جار شەرعیەتی شۆرشگێری پەردەپۆش دەكرێت بە شەرعیەتێكی یاسای و دەستوری و لە سەر بناغەی هەڵبژاردنێكی كارتۆنی خۆی نوێدەكاتەوە. ئەم تێكەڵكردنە لە جەوهەردا بۆ تەفرەدانی رای گشتی جیهانی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیە، بەڵام وەك رای ناوخۆی ناتوانێت راستیەكان بشێوێنرێت، چونكە خەڵكی بە پراكتیكی لەم واقعەدا دەژین. هەندێك جار بەرژەوەندی توێژێك لە چینی ناوەند و روناكبیران ئەو بارە دەخوڵقێنێت، كە بكەونە جوانكاری و نەقشاندنی ئەم شێوە شەرعیەوتە. ئەم دیاردەیە لە ئەزمەنی گەلانی دواكەوتوو، وایكردوە قەیرانەكانیان قوڵتر و فرە رەهەندتر بێت. لە بارە گشتیەكەیدا دەتوانین بڵێن: شەرعیەتی حوكمرانی لە كوردستاندا دوو فۆرمی تایبەتی هەیە یان دەشێت بڵێن دوو جۆر شەرعیەت بە سەریدا زاڵە. شەرعیەتی كلاسیكی رەنگكراو بە شەرعیەتی دامەزراوەی و یاسای لە هاوشێوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوشێوەكانی، شەرعیەتی كارێزمای پەردەپۆشكراو بە شەرعیەتی دامەزراوەی و یاسای لە هاوشێوەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. لە راستیدا هەردوو فۆرم و جۆرەكە لە سەر زەمینە و زەوی واقع لە ئەمرۆدا كاریگەریان نەماوە.
لەم باسەدا لەبەر ئەوەی من تەنیا قسە لە سەر بارودۆخی ناوخۆی یەكێتی دەكەم چڕی باسەكەم بۆ جۆری دووەم لە شەرعیەت تەرخان دەكەم، بەڵام بە شێوەیەكی خێرا وێنەیەكی سەرپێی شەرعیەتی كلاسیكی پەردەپۆشكراوە بە شەرعیەتی دامەزراوەی یاسای باس دەكەم.
پرسی شەرعیەت لای پارتی
شەرعییەتی حوكم و فەرمانرەوای لای پارتی دیموكراتی كوردستان لە سەر بناغەی شەرعیەتی شۆرشگێری بونیاد نانرێت، رەنگە بەشێكی هۆكارەكە ئەوە بێت، لە قۆناغی دووەمی شۆرشدا، بەواتە لە دوای هەرسی ساڵی 1975 پارتی بەشداریەكی كاراو دیاری لە شۆرشی نوێدا نەبووە. بۆیە بە پراكتیكی كار لە سەر بونیادنانی شەرعیەتێك بە گەرانەوە بۆ ئیستهقاقی مێژووی و فۆرمی كلاسیكی شەرعیەت دەكات. ئەم بناغەیە لە پرۆسەی نوێبونەوەدا لای پارتی دەكرێتە بنامای نوێكردنەوەی شەرعیەتی حوكمرانی و مانەوە لە دەسەڵات، لێرەدا تەنانەت خودی پارتی خۆیشی پرسی شەرعیەت وەك سیاسەتێك بۆ گەوجاندنی جەماور و ئەندامانی حزبەكەی پەیرەو دەكات. ئەم سینارۆیە وەك جۆرێكی نوێ لە شەرعیەت، كە هیچ بناغەیەكی زانستی و واقعی نیە و لە گەڵ گیانی ئەم سەردەمەدا ناگونجێت، بە رای گشتی دەفرۆشێتەوە. شەرعیەتی كلاسیكی وەك استهقاقێكی مێژووی لە سەربناغەی میراتگەری دێنێت و بەرگی دامەزراوەی و یاسای لە بەر دەكات و وەك فۆرمێكی نوێ نمایشی دەكات. لە ئەمرۆدا پارتی بە پشت بەستن بە سەركەوتنە گوماناویەكانی لە هەڵبژاردنەكاندا بە جیهان دەڵێت: ئەوەتا ئێمە شەرعیەتی یاسای لە خەڵكی كوردستانەوە وەردەگرین و ئەم گەلە ئێمەیان وەك پاشا و سیستمی حوكمرانیان وەك سیستمێكی پاشایەتی دەوێت.
نەخشەی پارتی بۆ فۆرم و شێوەی حوكمرانی لە كوردستاندا بەو ئاراستەیەیە، كە لاسایكردنەوەیەكی وڵاتانی كەنداو بە گشتی و قەتەر و ئەردن و مەغریب بە تایبەتی بكاتەوەو لەم ئەزمونەی خۆیدا نمونەو شێوازی ئەوان دەكاتە پێوەروەر. نمایشكردنی خانەوادەكەیان وەك توێژی نوبەلا و عەرقی نەقی و جیاواز لە خەڵكی كوردستان یەكەم هەنگاوی ئەم پرۆسەیەیە، كە بەوردی كاری لە سەر دەكەن. لە راستیدا پارتی و بنەماڵی بارزانی ئەم راستیەیەیان نەشاردوەتەوە، بگرە ناوە ناوە لە رێگای هەندێك لە دەروێشە سیاسیەكانیانەوە بانگەشەی ئاشكرای بۆ دەكەن. هاوكێشەی سەرەكی ئەم شەرعیەتە بەم شێوەیەیە:
شێخ + شۆرش + كارێزما = باشا
شێخ و مورید + شۆرش + هەڵبژاردنێكی كارتۆنی = سیستمی پاشایەتی
لە ئەمرۆدا ئەوەی ئەم خەونەی پارتی بەتاڵ دەكاتەوە ئەوەیە، كە بارودۆخ و گۆڕانكاریەكانی دنیا واقعێكیان خوڵقاندوە پرسی كارێزما و شۆرش و شێخ پێكەوە ئێكسپایەر بوونە. لەم واقعەدا چۆن هەیبەت و كاریگەری كارێزما لە كاڵبونەوەدایە، ئەو واقعە ئەوە دەسەپێنێت، كە جارێكیتر نەك تەنیا لە كوردستان بگرە لە سەر ئاستی دونیا كارێزاما دروست نەبێت، جارێكیتر عیسا و لینین و جیڤارە دروست نابێت، ئەم فۆرمە و شەرعیەتەكانی بۆ هەتا هەتایە كۆتایایان هاتوە. شەرعیەتی كلاسیكی و گواستنەوەی دەسەڵات لە حكومەت بێت یان لە ناو حزبدا نەك هەر كاریگەری نەماوە، بگرە بوەتە رەفتارێكی كۆنەپەرستی و نادادپەروەری و لای جەماوەر بە شێوەیەك نابوت بوە بیركردنەوە لێیدا بە ئاشكرا بوەتە عەیبە. لای وڵاتانی جیهانیش ئەم پرسە بوەتە پێوەر بۆ دیاریكردنی ئاستی وشیاری و فۆرمی حوكمرانی گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەراست، بەواتە ئەو گەلانی ئەم رێباز و فۆرمە تەبەنی دەكەن لە ریزبەندی گەل و وڵاتە ناوشیار و دواكەوتوەكان پۆلین دەكرێن و ئەو دەسەڵاتەیش بەم فۆرمە حوكمرانی بكات دەچێتە بازنەی دەسەڵاتە دیكتاتۆر و نا رەشیدەكانەوە.
شەرعیەتی فەرمانرەوای لە فۆرمی یەكێتیدا
بەرپاكردنی شۆرشی رزگاری نیشتمانی لە لایەن هێزێكی سیاسی شۆرشگێرەوە و ئەنجامدانی خەباتێكی پارتیزانی دوورو درێژ لە هۆیە سەرەكیەكانی دروستبونی كارێزما و بەرجەستەبوونی شەرعیەتی شۆرشگێریە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان، كە لە دوای ئاشبەتاڵی شۆرشی ئەیلولەوە وەك جێگرەوەیەك بۆ شۆرش پێشوو و هاوكات نوێبونەوەو سەرلەنوێ بەرپاكردنەوەی شۆرش دامەزرا، واقعێكە نكۆڵی لێناكرێت. مانەوەی لە گۆرەپانی خەبات و تێكۆشان لە پێناو رزگاری نەتەوەی و نیشتمانی بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ بناغەی سەرەكی بەرجەستەبوونی شەرعیەتی شۆرشگێریە بۆ یەكێتی و سەركردەكانی.
ئەم شەرعیەتە لە قۆناغی دوای سەركەوتن و گەیشتن بە دەسەڵات بۆ ماوەیەكی دیاریكراوە دەبێتە بناغەی شەرعیەتی حوكمرانی و دەسەڵات.
تێكەوتنی درز لەم شەرعیەتە لە قۆناغە سەرەتایەكانیدا لەوێوە دروست دەبێت، كە شۆرشگێرەكانی دوینێ و دەسەڵاتدارانی ئەمرۆ ناتوانن ئامانج و بەڵێن و بەرنامەی راگەیندراوی شۆرش بەجێگای خۆی بگەیەنن و ژیانێكی سیاسی هاوچەرخ و حوكمرانیەكی مۆدێرن بونیاد بنێن. لێرەوە زیادبوون و گەورەبوونی نیگەرانیەكانی خەڵك قۆناغ بە قۆناغ دەگۆڕێت تا دەگاتە نارەەزای تەواو و دەرئەنجام یاخیبوون و رەتكردنەوەی كۆی پرۆسەی سیاسی و قسەكردن و گومانكردن لە ئامانجەكانی شۆرشگێران و تێكۆشەرانی دوێنی و شۆرش و بەرخودان پێكەوە دەبنە جێگای باس و قسەكردن.
لەدوای شەڕی جیهانی دووەمەوە بۆ ماوەی زیاتر لە چارەكە سەدەیەك سەردەمی شۆرشی رزگاری نیشتمانی خوڵقا و زەمینەی رزگاربوون لە داگیركەران بۆ چەندین گەل و میللەت رەخسا و شۆرشی رزگاری نیشتمانی رێز و بەها و پیرۆزیەكی زۆری وەرگرت. لەم قۆناغەدا زۆرێك لە گەلانی جیهان توانیان سود لەو دابەشبوونە جەمسەرگیریەی لە نێوان بەرەی سۆسیالزم بە رابەرایەتی یەكێتی سۆڤییەت و بەرەی سەرمایەداری بە رابەرایەتی ئەمریكا وەرگرن و كاروانی خەبات و تێكۆشانیان بگەیەننە سەركەوتن و دامەزراندنی دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان. ئێمە لە كوردستان ئەو هەلەمان بۆ نەرەخسا و چانسی رزگاربونمان نەبوو، بگرە بە پێچەوانەوە گەورەتین گورزمان لە م قۆناغەدا بەركەوت، دەسەڵادارانی داگیركەر لە هەر چوار پارچەی كوردستان كەوتنە وێزەی كورد، شۆرشی كوردیش پشتیوانی و پاڵپشتی هیچ هێزێكی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بەرنەكەوت. هۆی ئەم واقعە تاڵ و دژوارە باسێكیترە بۆ ئەم باسەی ئێمە نابێتە بناغە، بۆیە دەچمە سەر باسێكیتر، كە ئەو هەلەیە لە كۆتایەكانی سەدەی بیستەمدا بەهۆی ملهوری دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكەی عێراق لە لایەك و گۆڕانی سروشت و ستراكچەری جیهانی دوو جەمسەری بۆ بەرجەستەبوونی دنیای تاك جەمسەری بە رابەرایەتی ئەمریكا، بۆ كورد ئەو بارە رەخسا، كە بتوانن بگەنە شارەكان و نیمچە رزگاربونێك بۆ خۆیان بە دەست بنێن. دەرئەنجام حكومەتی هەرێمی كوردستان لە نێوان هەردوو هێزی سەرەكی و گەورەی كوردستان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك نوێنەری شۆرشی نوێ و پارتی دیموكراتی كوردستان وەك نوێنەری شۆرش ئەیلول دامەزرا. تێكۆشەران و شۆرشگێران لە هەردوو حزب تەواوی جومگەكانی خۆیان بە تەوافق لە نێوان خۆیاندا بەشكرد و دەسەڵاتی ئەم هەرێمەیان گرتە دەست. ئەم رێكەوتنە، كە لە كرۆكدا هەڵگری ڤایرۆسی دووبەرەكی و پێكدادانی دوو جۆر لە شەرعیەت بوو زۆری نەخایاند توشی كێشە و ناكۆكی و پێكهەڵپژان بوون.
لە سەرەتای نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا هەڵگیرسانی شەڕی نێوان یەكێتی و پارتی بۆ چەندین ساڵ پرسی شەرعیەتی كردە باسێكی وونكراو، لە ساڵی 1996 كاتێك، كە هێزەكانی یەكێتی پارتی تەواو سەغڵەت دەكەن، بۆ بەرگریكردن لە مانەوەی خۆی پارتی هانا بۆ رژێمی بەعس دەبات و بە هاوكاری سوپای بەعسی هەولێر لە دەست یەكێتی دەردەكات، لە راستیدا لە گەڵ ئەوەی زۆربەی پارتیەكان ئەم پەیوەندی و رێكەوتنەیان لە گەڵ بەعسدا بە سیاسەت و كارێكی تەندروست دەزانن، بەڵام لە واقعدا ئەمە بۆ پارتی كارەساتێكی گەرەبوو، یەكەم و گەرەترین درزە لە مێژوودا، كە كەوتبێتە شەرعیەتی شۆرشگێری پارتیەوە. لە كۆتای نەوەتەكان و دەرئەنجامی دانوستان و رێكەوتن جارێكیتر یەكێتی و پارتی بە تەوافق دەسەڵاتیان لە كوردستان بەشكردەوە. بگرە تەواوی جوگرافیای كوردستانیان لە نێوان خۆیاندا بەش كرد، بۆ ماوی چەندین ساڵ و بگرە تا ئەمرۆش ئاسەواری ئەم دابەشبوونە بەروونی دیارە، سنوری هەولێر و دهۆك بۆ پارتی و سنوری سلێمانی و كەركوك بۆ یەكێتی بوو بە ئەمری واقع.
لە دوای هەموو ئەو شەڕ و كارەساتەنەیش نە پارتی دەستبەرداری دەسەڵات بوو و خۆی بە تاوانبار زانی و نە یەكێتیش گۆڕانكاری لە خۆیدا بەرجەستە كرد، بەواتە تێكۆشەران و شۆرشگێرەكانی دووێنی، دەستبەرداری مافی حوكمرانی نەبوون و جارێكیتر خۆیان وەك نوێنەری راستەقینەی میللەت و شۆرش خستەروو. بەردەوامبوون لە فەرمانرەوای و حوكمرانی تا كار گەیشتە ئەوەی تەمەن و نەخۆشی زۆربەی سەركردەكان ناچار بكات بیر لەوە بكەنەوە بۆ بەردەوامبوون، پێویستە كورەكانیان بێننە پێشەوەو دەسەڵات و فەرمانرەوای لە دوای خۆیان تەسلیم بە ئەوان بكەن. ئەمرۆ لە دوای زیاتر لە چارەكە سەدەیەك ئەم شەرعیەتە بۆخۆی بوەتە قەیران و گرفت و كێشە. تەواوی ژیانی سیاسی و گەشەی مرۆی و ئابوری توشی ئیفلیجبوون كردووە. رەفتار و هەڵسوكەوتی سیاسی ئەم سەركردانە بە شێوەیەك لە پرنسیپەكانی شۆرش و بەها باڵاكانی نیشتمان لایان داوە تەواوی مێژو و روخساری سیاسی خۆیان ناشرین كردوە، تەواوی پرس و پرۆسەی خەبات و رزگاری نیشتمانیشیان لە گەڵ خۆیاندا توشی گرفت و كێشە كردوە.
لە دوای نەخۆشكەوتن و وەفاتی تاڵەبانیەوە پرسی شەرعیەتی كارێزمای لەناو یەكێتیدا كۆتای هات. هاورێكانی تاڵەبانی لە پێناو بەردەوام بوون لە دەسەڵات پرسی شەرعیەتی شۆرشگێری و خەباتی پارتی زانی دەكەنە بنەمای شەرعیەتێكی نەبراوە بۆ خۆیان و منداڵەكانیان. شەرعیەتی فەرمانرەوای حزبی و حكومی لە ناو یەكێتیدا لە بارەگشتیەكەیدا لە سەر دوو پایە وەستاوە شەرعیەتی كارێزمای و شەرعیەتی شۆرشگێری، بۆیە كاتێك، كە تاڵەبانی نەخۆش دەكەوێت پایەیەكی سەرەكی ئەم شەرعیەتە دەروخێت، لێرەوە قەیرانەكانی رێكخراوەی زۆر بەچڕی روو دەكەنە جومگە ژیاریەكانی كاری رێكخراوەی و پرۆگرام و هزری سیاسی یەكێتی و ستراكچەری حزبابەتی روو لە لەقبوون و لێكترازان دەكات. خوێندكارەكانی تاڵەبانی لەم قۆناغەدا ناتوانن حزبەكەیان بەرەو بە دامەزراوەی بەرن و شەرعیەتێك، كە لە گەڵ خواست و پێویستەكانی سەردەمدا بگونجێت بونیاد بنێن، چونكە لە واقعدا ئەم جۆرە شەرعیەتە دژی بەرژەوەندی كەسێتی سەركردە كلاسیكیكانە و دەبێتە خۆركەی دەسەڵاتی ناشەرعی ئەوان.
لە ئەمرۆدا خوێندكارانی تاڵەبانی دەكەونە بەردەم دوو رێیانێك، یان دەبێت كار بۆ سەرلەنوێ بونیادناوەو نوێكردنەوەی حزبایەتی بكەن و شەرعیەتێكی نوێ لە سەر بناغەی دامەزراوەی و یاسای، بەواتە شەرعیەتی دامەزراوەی یاسایی دامەزرێنن، یان دەبێت بەردەوام بن لە سەر شەرعیەتی شۆرشگێری و شاخ. لەم پرۆسەیەدا شەرعیەتی یەكەم یەكێتی لە قەیران و كێشە و بەربەستەكانی بەردەم نوێبونەوە، رزگار دەكات، بەڵام لەم پرۆسەیەدا مەرجی سەرەكی ئەوەیە شۆرشگێرەكان لە دەسەڵات و فەرمانرەوای دووركەونەوە رێگا بۆ نەوەیەكی نوێ خۆشكەن بێنە پێشەوە، ئەم بۆچونە بەو واتایە نایەت، كە كورەكانی خۆیان بكەنە جێگرەوەیان، بەڵكو كار لە سەر دامەزراندنی شەرعیەتێك، كە بۆ چەرخ و زەمانە گونجاو بێت، بكەن. وەك جۆر یان فۆرمی دووەمی شەرعیەت، واتە شەرعیەتی شۆرشگێری، ئەم شەرعیەتە لە سەر ئاستە گشتیەكەی لە ئەمرۆدا لە قەیراندایە و سەردەمی بە سەرچوە، لای ئێمە لە كوردستان لەو سونگەوە، كە ئەم شەرعیەتە بەو هەموو كێشەو قەیرانیەوە، بە رێگایەكی ناتەندروست كاری لە سەر دەكرێت بە تەواوەتی سەنگ و رێزی خۆی لە دەست داوە.
شەرعیەتی شۆرشگێری لەوێوە توشی قەیرانی ستاراكچەری دەبێت و تەواوی كاریگەری و سیحرەكەی بەتاڵ دەبێتەوە، كە سەركردەكانی لە پێناو مانەوە لە دەسەڵات و دەستخستنی سامان، تەواوی پرنسیب و ئامانجە شۆرشگێریەكان لە ژێر پێدەنێن. لەم دۆخی ئێمەدا ئەم قەیرانە بە شێوەیەك تەشەنەی كردوە دابرانێكی گەورەی لە نێوان خەڵك و حزب لە لایەك و نێوان سەركردایەتی و كادران و ئەندامانی حزب لە لایەكیتر دروستكردوە. كاتێك، كە تێكۆشەرەكانی شۆرش توانای بەرجەستەكردنی گۆڕان و نوێبونەوەیان نامێنێت، تەواوی پرۆژەكانی ریفیرم و چاكسازی توشی ئیفلیجبوون دەبن، هەموو پەیمان و بریارێك لە مەر بەرجەستەكردنی ریفۆرم و چارەسەركردنی قەیران و كێشەكان دەبنە چەند وشەیەكی بەتاڵ لە مانا. هەڵسوكەوتی ناتەندروستی تێكۆشەرانی رابردوە بوەتە هۆی ئەوەی، گومان لە سەر جوانی و راستی كەلتوری شاخ و شۆرش دروست بێت و دنیابینی سیاسی و ئایدیۆلۆجی رابردوو ببنە مەتەڵ و چیرۆكێكی گاڵتەجاری لای نەوەی نوێ. لەم كاتەدا نەوەی رابردو لە بری ئەوەی هەوڵ بدەن لەم نەوە نوێیە و دنیابینیان تێبگەن، راستەوخۆ دەكەونە سەنگەری دژایەتیكردنیان و بە نەوەیەكی لاموبالات و كەم ئەزمون و تێنەگەیشتوو باسی دەكەن. بیروباوەر و دنیابینی سنوردار و داخراوی سەركردەكانی شاخ لە ئەمرۆدا بونەتە ئاستەنگی سەرەكی بەردەم گەشەكردنی ئەم میللەتە، تەواوی جومگەكانی پێشكەوتن و ریفۆرمی ئابوری و سیاسیان توشی ئیفلیجی كردوە.
سەركردە كلاسیكیەكان لە پێناو مانەوەیاندا هیچ رێگایەكیان لە بەردەمدا نیە، جگە لە رووبەرووبونەوەی نوێخوازی و پێشكەوتن. دەسەڵات و پلە و پۆست لەوڵاتانی دواكەوتوو زۆر موغری و سەرنج راكێشە، ئارەزوەكانی مرۆڤ بۆ دەستگرتن پێوەی زۆر زیاتر دەكات، تا ئاستێك هەندێك جار ئامادەی قوربانیدانیان بۆ مانەوە دەگاتە ئاستێكی ترسناك، لە پێناو مانەوە لە دەسەڵاتدا ئامادەن هەموو مێژووی خەبات و سەوەریەكانیان لە گۆڕ بنێن. دەرئەنجام زۆر بە دڵ رەقیەوە لە تەواوی پرنسیپەكانی شۆرش و مرۆڤدۆستی لا دەدەن. هەندێك لە سەركردەكان بۆ قەرەبووكردنەوەی رێز و حورمەتی شۆرشگێریان پەنا دەبەنە بەر كۆكردنەوەی سامان و وەرگرتنی پلە و پۆستە باڵاكانی فەرمانرەوای. لەم دۆخەدا هەریەكەیان گروپێك كادری هەلپەرست لە خۆی كۆدەكاتەوەو ناوی دەنێت كادرانی راستەقینە و بە ئەمەكی حزب. ئەم توێژە لە سەركردە ناتوانن جێگیری سیاسی و گەشەی ئابوری و سیاسی بەرجەستە بكەن، رەورەوەی بەردەوامبونیان توشی ئیفلیجیەكی تەواو دەبێت، بۆیە بە ناچاری بە چەند هەنگاو و ئامرازێك كار لە سەر بەهێزكردنی پێگەی سیاسی و سەربازی خۆیان دەكەن، زۆربەیان دەبنە خاوەن هێزی چەكداری تایبەت بە خۆیان و وەك مافیا حوكمرانی دەكەن. ئەم توێژ لە پێَناو مانەوە و بەردەوامبوونیان لە دەسەڵات ئامادەن هەموو كردارێكی نا شەرعی بكەن ، تەنانەت ئەگەر پێویست بكات هێزیش بەكار دێنن.
تەوافق و شەرعیەت
بونیادنانی شەرعیەت لە سەر بنەمای تەوافق نەك هەر پرسی شەرعیەت دەخاتە ژێر پرسیارەوە، بگرە دوور نیە توڕەی جەماوەر لەم سیناریۆیە نەبێتە هۆی بەرپاكردنی یاخیبونێكی بەربڵاو، دەرئەنجام كارەساتی نەخوازراویشی لێبكەوێتەوە. لە ئەزمونی یەكێتیدا لای زۆربەی كادران وا لێكدەدرێتەوە، كە تەوافق تەنیا رێگایە بۆ پاراستنی یەكێتی لە ئینشیقاق و لێكترازانێكی نوێ. پێموایە ئەمە بەشێكی هەقیقەتەكەیە، بەواتە رەنگە نەبوونی تەوافق ببێتە هۆی زویرووبنی چەند سەركردەیەكی كلاسیكی و دوركەوتنەوەیان لە یەكێتی، بەڵام لەواقعدا زۆربەی كادرانی باڵا ئەو باوەرەیانیش هەیە كە دووركەوتنەوەی هەندێك سەركدە سودی لە زیان زیاترە، بۆیە ئەم لێكترازنە نابێتە هۆی لاوازی یەكێتی ، بگرە دوور نیە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی زۆر باشیشی هەبێت. لە روویەكیترەوە دەبێت سەركردایەتی و كادرانی یەكێتی لەو راستیەش ئاگادار بن، كە بەستنی كۆنگرە بە تەوافق بەواتای مانەوەی هەموو كێشە و گرفت و ناكۆكیەكان وەك خۆی، مانوەی شێرپەنجەی دووبەرەكی و ناجێگیری و لە جەستەی یەكێتیدا، لەم حاڵەتەیشدا جگە لە چارەنوسێكی زۆر دژوار و ترسناك تا ئاستی مەرگ هیچیتر چاوەروانی یەكێتی ناكات.
ترسناكترین دیاردە لە ئەزمونی حوكمرانی ئێمەدا ئەوەیە لە ئەمرۆدا هەوڵێك هەیە بۆ گۆڕینی شەرعیەتی شۆرشگێری بۆ شەرعیەتی كلاسیكی. لە نێوان بریاردان بە دەرچون لەم دۆخە قەیراناویە یان مانەوەو بەردەوامبوون بەم نەخۆشیە سیاسیەوە، سەركردایەتی سیاسی كورد دەكەونە بەردەم هەڵبژاردەیەكی سەخت و چارەنوس سازەوە، لە ئەگەری بریاردان بەوەی كێشەكان چارەسەر بكەن و یەكێتی لەم قەیران و دۆخەی تێیكەوتوەو رزگار كەن، كە بەواتەیەكیتر مانای ئەوەیە دەبێت ئەم گروپە لە سەركردایەتی دەستبەرداری خەونە كەسایەتیەكانیان بن و بەرژەوەندی تایبەتیان بكەنە قوربانی بەرژەوەندی گشتی و حزب، لێرەدا ئەمانە هەندێك دەستكەوتی كەسێتی لە دەست دەدەن، بەڵام لە بەرامبەردا رێز و حورمەتی شۆرشگێریان تا ئاستێكی بەرچاو بۆ دەگەرێتەوە. بریار یان هەڵبژاردەی دووەم كارەساتبار دەبێت، كاتێك سەركردە و تێكۆشەرانی دووێنێ بریار لە سەر مانەوە لە دەسەڵات دەدەن و دەگەرێن بۆ داهێنانی چەند سیناریۆیەك بۆ نوێكردنەوەی شەرعیەت، هەموو سەروەریەكانی خۆیان لە دەست دەدەن، لە دنیابینی جەماوەری گشتی و حزبیشەوە دەبنە مافیاو زۆردار.
لە ئەمرۆدا توێژێكی زۆر لە كادرانی باڵا و ناوەند و ئەندامانی یەكێتی توشی شێوە سەرلێشیوان و نائومێدیەك بوونە، جورئەتی بریاردان تا ئاستی سفربوونەوە دابەزیوە، هەڵبژاردنەكانیان بۆ لایەنگیری چوەتە بازنەی دنیابینیان بۆ بەرژەوەندی تایبەتەوە. ئەوەی مایەی نیگەرانیە ئەم توێژە بە زۆری توشی نەخۆشی ئینتهازیەت و هەلپەرستی بوونە، پێگە و سەنگی رێكخراوەی و سیاسی خۆیان لە بیرچوەتەوە. لەناو چینی ناوەندا بە گشتی دوو ئاراستەی بیركردنەوە هەیە، هەندێك پێیانوایە كۆنگرە دەبێتە هۆی ئینشقاق و دابەشبونێكی نوێ لە ریزەكانی یەكێتی، بۆیە لە پێناو یەكێتیدا دەبێت قوربانی بە دیموكراسی و بەرژەوەندی باڵای كاری رێكخراوەی بدرێت، لە راستیدا ئەم بۆچونە ناراستەوخۆ بۆچونی سەركردە كلاسیكیەكانە و ئامانج لێیدا قەناعەتهێنانە بە زۆربەی كادران لە سەر مانەوەی خۆیان و كورەكانیانە لە پۆست و پلە باڵاكانی حزب و حكومەت. بەشێكیتریشیان، كە زۆرینەی راستەقینەن پێیانوایە دەبێت یەكێتی كۆنگرەیەكی تەندروست ببەستێت و دەرئەنجامەكەی هەرچەیەك بێت قبوڵ بكرێت، نابێت یەكێتی لە تۆرانی هەندێك لەم سەركردانە بترسێت، كە زۆر روونە هیچ سەنگ و پێگەیەكی جەماوەریان نەماوە و كاریگەری رۆیشتنایان نەك هەر خراپ نابێت بۆ یەكێتی بگرە رەنگە سودمەندیش بێت. بریاردان لە سەر كۆنگرەیەكی تەندروست و ئازادانە بێ تەوافق دەبێتە هەنگاوی یەكەم بۆ بونیادنانی یەكێتیەكی نوێ بەگیان و جەستەی نوێوە، لەم قۆناغەدا گەورەترین دەستكەوتی رێكخراوەی ئەوەیە یەكێتی دەبێتە حزبێكی دامەزراوەی و شەرعیەتی یاسای و دەستوری بە دەست دێنێت، لە راستیدا ئەم واقعە بۆ یەكێتی دەبێتە سەروەریەكی مێژووی، چونكە دەبێتە یەكەم حزب، كە قۆناغی شەرعیەتی شۆرشگێری و كلاسیكی ڕەت دەكات و بناغەی بە دامەزراوەبوون لە تەواوی جوگەكانی كاری حزبایەتی و حكومەتیشدا دادەنات. پێموایە ئەم هەنگاوەی یەكێتی نەك تەنیا لە لایەن سەركردە كلاسیكیەكانی ناو یەكێتیەوە دژایەتی دەكرێت، بەڵكو تەواوی حزبە كوردایەیەكان دژی ئەم پێشكەوتنە دەبن، چونكە دەرئەنجام ئەم واقعە سەری سەركردە و فۆرمە كلاسیكیەكانی تەواوی حزبە كوردیەكان دەخوات و چیتر دوكانی سیاسی لەم وڵاتەدا برەوی نابێت.
بە وردبونەوە لە جەستە و گیانی مێژوی و رێكخراوەی یەكێتی لە دامەزراندنیەوە تا ئەمرۆ ئەو راستەی بە باشی دەبینرێت، كە ئەم مەدرەسەیە تایبەتمەندی خۆی هەیە و هیچ كات شەرعیەتی میراتگەری و بۆماوەی ناگرێتە خۆی. سوربوونی هەندێك سەركردە لە سەر بەرجەستەكردنی ئەم شەرعیەتە و هەوڵی گۆڕانی یەكێتی بەرەو فۆرمێكی رێكخراوەی هاوشێوەی پارتی، یەكێتی و خۆیان توشی گرفت و دژواریەكی زۆر سەخت دەكات. ئەمە جگە لەوەی، كە ئەم چەرخ و زەمانە ئەستمە جارێكیتر ئەم جۆرە شەرعیەت و فۆرمە لە خۆی بگرێت. لەم دەمەدا بە بێگویدانە ئەوەی ئەم وڵاتە و سیستمی حزبایەتی و فۆرمی حوكمرانی بەرەو چ ئاراستەیەك و چ چارەنوسێكی ترسناك دەبرێت، پارتی دیموكراتی كوردستان كار لە سەربونیادنانی سیستمێكی حوكمرانی هاوشێوەی دەسەڵاتە پاشایەتیەكان دەكات، لەم پرۆسەیەدا كە خانەوادەی بارزانی خۆیان لە خەڵكی گشتی جیادەكەنەوەو و خۆیان وەك چینی نوبەلا و رەگەزی نەقی كە هەڵگری شێوە تایبەتمەندیەكی بیرۆزبن نمایش دەكات، ئەم دنیابینیە دەكەنە بناغەی شەرعیەتێك بۆ مانەوەیان لە دەسەڵاََََََت و فەرمانرەوای هەتا هەتایی. لە ئەمرۆدا خانەوادەی بارزانی كار لە سەر كۆنترۆڵی تەواوی دەسەڵاتی كوردی دەكەن و دەیانەوێت تەواوی حزبە كوردیەكان بكەنە پاشكۆی خۆیان. هاوكات كار لە سەر جیاكردنەوەی خانەوادەكەیان لە ناو حزبیشدا دەكەن. لەم پرۆسە و نەخشەرێگایەی پارتی و بارزانیدا كۆمەڵیك سەركردە و تێكۆشەری یەكێتی دەیانەوێت بە بەیعەت دان بەم كارە و رازیكردنی دامەزراوەی بارزانی بەرژەوەندیە باڵاكانی كەسێتی خۆیان بپارێزن و سۆزی دەمەزراوەی بارزانی بۆ لای خۆیان راكێشن، بەڵكو بارزانی رەحمی بجوڵێت و لایەكی خێریان لێبكاتەوە.
مسكی خیتام یەكێتی لە ئەمرۆدا پێویستە كۆنگرەیەكی تەندروست و دور لە تەوافق ئەنجام بدات و كار لە سەر بونیادنانی شەرعیەتێكی نوێ، شەرعیەتی دامەزراوەی یاسای و دەستوری بكات، شەرعیەتێك، كە بۆ زەمەن و چەرخی ئەمرۆ بشێت و بگونجێت.