مەلا بەختیار: كتێب و خوێندنەوە نەبێ، ئازادیی‌و دادپەروەریش نابێت
مەلا بەختیار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی، پێشوازی لەژمارەیەك لەخوێندكارانی كۆلێجی پەروەردەی بنەڕەتی، بەشی كوردی زانكۆی سلێمانی دەكات، كە بەئامانجی گفتوگۆیەكی كراوەی مەعریفی‌و زانستی سەردانیان كردبوو.
لەدیدارەكەشدا، كە ئەمڕۆ (15/5/2019) بەڕێوەچوو، مەلا بەختیار، بەخۆشحاڵییەوە وەك ژمارەیەك خوێندكاری خوێنەر پێشوازی لێكردن‌و لەدەستپێكی گفتوگۆكەیدا، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:تاكە هاوڕێی ئەقڵ‌و ئاییندەی مرۆڤ، پێشكەوتنی مرۆڤایەتی‌و ئازادییەكان بەهەموو چەمكەكانییەوە، لەناو كۆمەڵ، نەتەوەو وڵات‌و تاكە هاوڕێی راستەقینەو سەنگەری راستەقینەش، كتێب‌و خوێندنە. چونكە ئەگەر هیچ كام لە كتێب‌و خوێندنەوە نەبێ، نە پێشكەوتن دەبێ، نە دیموكراسی دەبێت‌و نە ئازادی، نە مەدەنییەت، نە دادپەروەریش دەبێت‌و وتی:ئەگەر تەنها بەچەك بێت، بە شۆڕشگێڕێتی‌و بەتوند‌و تیژی بێت، بەبێئەوەی چەك، بیروباوەڕ، رێگەی رزگاریی‌و ئازادی ببەستینەوە بەخوێندنەوە، بە بەرزكردنەوەی ئاستی تێگەیشتن، بەگۆڕانكارییەكان‌و فەلسەفە تازەكان، بەتیۆرە تازەكان، ئەگەر خەباتی چەكداری لەهەموو دەستكەوتە مرۆڤایەتییەكانی فەلسەفە داببڕێت، ئەوا خەباتی چەكداری بەرەو تاوان دەڕوات. هەروەك چۆن هیچ خەباتێكی چەكداریش بەبێ فەلسەفە، رێبازی راستەقینەی مەدەنی هاوچەرخ، مەحاڵە لەبەرامبەر چەك، سوپاو داوودەزگای داگیركەران، سەركەوتن بەدەستبهێنێت.
مەلا بەختیار، لەلایەكی تریشەوە وتی: خەباتی مەدەنی، دیموكراسی، ئازادی، یەكسانی ژن‌و پیاو و فێمێنیزم، بەچ هێز‌و پاڵنەرێكی مەعنەوی دەتوانێت لەسەنگەرەكانی‌و لەتێكۆشانیدا بەردەوام بێت؟و بەرگەی هەموو كۆست‌و فشارو دژایەتی‌و دوژمنایەتییەكانی بگرێت، ئەگەر چەكی فكر لەمێشك‌و هزرو تێگەیشتنتدا بەهێز نەبێت‌و رایگەیاند:
فكر لەهەموو بارێكەوە، چ لەخەباتی چەكداری كە ئێمە لەشاخ بووین‌و چ لەخەباتی مەدەنی كە لەدوای راپەڕینەوە بەردەوام باسی مەدەنیەت، ئازادیی، دیموكراسی‌و مافی مرۆڤ دەكەین، لەهەموو ئەو سەنگەرانەدا، بەدرێژایی مێژوو لەناو ئەو پرۆسەیەدا، كە پێدەوترێت پرۆسەی رزگاری نیشتمان، پاشان پرۆسەكانی بونیادنانی مەدەنی، سیستەم‌و دەسەڵاتی دیموكراسی‌و پاشان پرۆسەی بەدیهێنانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، ئەوا هیچیان مەحاڵە بێتەدی، بەبێ ئەوەی خوێندنەوەی كتێب‌و چەكی فكرو هزرو فەلسەفەو ئەندێشەت هەبێت.
تەئكیدیشی كردەوە: بەپێچەوانەوە هەموو ئەو حزبانەی بایەخ بەچەكی فكر، ئەندێشە‌و فەلسەفە دەدەن، ئەو حزبانەن كە دەیانەوێت بە بەردەوامی لەناو گۆڕانكارییەكاندا خەبات بكەن‌و هەموو ئەوانەی كۆسپ دەخەنە بەردەم فكرو فەلسەفەو ئەندێشە، ئەو حزبانەن كە دەیانەوێ هەمیشە لەڕابردوودا بژین‌و رایگەیاند: بەكورتییەكەی لەنێوان، ئەقڵێك كە بۆ دواوەمان دەبات، لەنێوان ئەقڵێك كە ململانێ دەكات، بۆ پێشەوەمان ببات، ئەم ململانێیە لەسەردەمی شارستانیەتی یۆنانی‌و گریگەكانەوە، تا ئێستا هەیە. بەڵام قۆناغی واهەیە، هزر و فەلسەفەی پێشكەوتوو شكستیخواردووە، بەپێچەوانەشەوە لەقۆناغكێكی تر سەركەوتنی بەدەستهێناوە‌و ئەمەش لەیۆناندا توانی كە لەپورێكی فەلسەفی گەورە بەجێبهێڵێت، كە توانی تائێستا سەرچاوەبێ بۆ توێژینەوەی لۆژیك، ئەخلاق، گوتار، جوانكاریی‌و فەلسەفەكان. هەموو ئەمانەش، لەیۆنان‌و هەزار ساڵ پێش ئێستاوە سەریهەڵداوە، تائێستا سەرچاوەیەكی گرنگە. لەدوایئەوەش، هەمیشە بیرمەندی گەورە گەورە پەیدابووە، بەڵام دەسەڵاتدارەكان، حزبەكان، ئیمپراتۆریەتەكان سەركەوتیان كردوون. بەڵام مادام ئێوە تاقەتی خوێندنەوەتان هەیە، پێویستە لاپەڕەكانی مێژوو بەجوانی بخوێننەوە‌و بزانن لەمێژوودا كێ بەجوانی ماوەتەوە؟ و وتی:
تەنها ئەو فەیلەسوف‌و زانا‌و دانایانە بەجوانی ماونەتەوە لەمێژوودا، كە سێ سەد ساڵ یان هەزار ساڵ لەمەوبەر كتێبی جوانیان نوسیوەو رەخنەی جوانیان گرتووەو داهێنانی جوانی هەبووە، یان دەسەڵاتدارە سەركوتكەرەكان لەمێژوودا ماونەتەوە؟ هەروەك نمونەی پەیكەری زانا‌و داناو بەهرەمەندە گەورەكانیشی لەئۆرۆپا هێنایەوە، كە خەڵك شانازیان پێوە دەكات، بەپێچەوانەی ستەمكارەكان لەمێژوودا، كە خەڵك بەشەرمەزارییەوە باسیان دەكات.
لەبەشێكی تری گفتوگۆكەشیدا، مەلا بەختیار، ئاماژەی بۆ سەردەمی رێنیسانس كرد‌و رونیكردەوە لەو سەردەمەشدا، هەموو داهێنانە گەورەكان، هونەرمەندە هەڵكەوتووەكان، زانا و تیۆرسینە گەورەكان‌و تا دواتریش كە دامەزراون، لەزانكۆ گەورەكانی دنیادا سەرچاوەیەك لەسەرچاوە گەورەكانی ئەوان، گەڕانەوەیە بۆ بیرمەندەكانی سەردەمی رێنیسانس، چاكسازی ئایینی، رۆشنگەریی، مۆدێرنەتە‌و پیشەسازیی، ئینجا سەردەمی شۆڕشی دیموكراسی‌و هەروەك بەروردی ئاماژەی بەململانێی فەلسەفی نێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا كرد، كە ئایا كامیان پێشەنگی فەلسەفەن لەدنیادا‌و وتی: هەروەك چۆن ئەوەندەی لەسەر ئابوریی‌و پیشەسازیی، ململانێی گەورە لەنێوان دوو جەمسەری گەورەی ناوەڕاستی ئۆرۆپادا هەیە، كە فەرەنسا‌و ئەڵمانیاندا هەیە، دوو ئەوەندەش لەسەر فەلسەفە ململانێیان هەیە. بۆیە زانكۆ و پەیمانگەكانی ئەوان، چەندە بایەخ بە ژێرخانی ئابوری، بە پێشكەوتنی بازاڕی ئازاد دەدەن، دوو بەرامبەر ئەوەو زیاتریش بایەخ بە پەروەردەی فەلسەفەو میتۆدەكانی فەلسەفە دەدەن. چونكە دەزانن پەیوەندییەكی ئۆرگانیكی لەنێوان فەلسەفەو پێشكەوتنی فەلسەفەو سەركەوتنی فەلسەفە، لەگەڵ سەركەوتنی شارستانییەت، دیموكراسی‌و مەدەنییەتدا هەیە‌و ئینجا كۆسپ‌و تەگەرەكانیش لەبەردەم بازاڕو ژێرخانی ئابووری و ماركێتینی ئازاددا هەیە، كە تێگەیشتنیش ئەمە لادەبات.
جەختیشیكردەوە: هەتا خەڵك لەجیهانگیری تێنەگات، هەتا لەبازاڕی ئازاد تێنەگات، لە فەیسبوك، ئێس ئێم ئێس، تەلەفۆن‌و پەیوەندییەكانی تری سۆشیالمێدیا، چۆن دەتوانێت لەڕێگەی ئەمانەوە، بچێتە ناو بازاڕەكانی دنیا. ئایا لەخۆمان پرسیوە بازاڕی ئۆنلاین چی لەهەموو دنیا دەكات؟ كە هەموو تاكێكی بەنوێترین كاڵاكانی دنیا بەستۆتەوە. ئەمەش وایكردووە هەموومان بەتۆڕێكی فراوان، لەتۆڕە هەرە فراوانەكانی دنیا‌و جیهانگیری ببەسترێینەوە، بەپێویستییە فیزكییەكانی رۆحی‌و جوانكاریمان. بۆیە ئەگەر لەفەلسەفە و لەتەكنینك تێنەگەین، چۆن دەتوانین بچینە ناو ئەو دنیایەوە‌و شوێن و لینكێك بۆ خۆمان پەیدا بكەین.
هەروەك راشیگەیاند: زاست، فەلسەفە، ئابوریی، كۆمەڵ، سیستەم، پەروەردە، مافەكان، ئازادیی، دیموكراسی، هەر هەموویان پەیوەندییەكی ئۆرگانیكی لێكدانەبڕاو لەنێوانیاندا هەیە. چونكە ناتوانرێت فەلسەفە لەزانست داببڕێت، ناتوانرێت زانست لەئابوری داببڕێت، ناتوانی ئابوری لەتەكنەلۆجیا داببڕیت، ناتوانی تەكنەلۆجیا لەسیستم داببڕیت، ناتوانی سیستەم لەسەروەریی یاسا داببڕیت، ناتوانی سەروەری یاسا لەدیموكراسی داببڕیت، ناتوانی دیموكراسی لەدژایەتی گەندەڵیش داببڕیت! كە هەموو ئەمانەش دیاردەن‌و قۆناغ بەقۆناغ، دێنە پێشەوەو بەیەكەوە دەبەسترێن.
مەلا بەختیار، لەبەشێكی تری دیدارەكەشیدا، وتی: بەویژدانی ئاسودەوە، قەناعەتم بەوەیە: ئەو ساڵانەی تەمەنم كە ماوە، خزمەتی بوارەكانی رۆشنگەریی، ئەركە مەعریفی‌و هۆشیارییەكانی تر، لەدابڕان‌و فێمنیستی رۆشنگەریی‌و كۆمەڵی مەدەنی بكەم.
وتیشی: ئێمە كۆمەڵێكی دواكەوتوین، هەم سیستەمی دیموكراسی، هەم مەدەنییەت، هەم دەسەلاتی یاسا‌و هەم تەواوی ئازادییەكان، بەئازادییەكانی ژنیشەوە، تازە دەستمانداوەتێ و زۆرمان ماوە. رەنگە تا (20 -25) ساڵمان مابێ هەتا بە تەواوی لەچەمكی دیموكراسی، مەدەنی‌و رۆشنگەری تێبگەین‌و وتی:
ئێوەش، كە ئێستا لەكۆلێجێكەوە هاتوون بۆ ئێرە، دەمەوێ پێتان بڵێم: یەكەم زمان گرنگە، بۆ هەموو كەسێك‌و سەر بەهەر نەتەوەیەكیش بێ، زمانی دایك گرنگە، بۆ ئێمەش، زمانی كوردی كە زمانی دایكە، ئێستا هەر زمانی شیعرەكانی مەحوی و نالی نییە، تەنها زمانی بێكەس‌و قانع نییە، بەڵكو زمانی ئابوری، فیزیا، كیمیا‌و تەكنیكیشە.
ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كاتێك ئێوەو مانان لەزانكۆ دەردەچن، بێگومان دەتوانن لەڕێگەی دەرچونتانەوە، هەم زمانی دایك گەشە پێبدەن، هەم زمانەكەتان لەناو دنیای تەكنیك‌و تەكنەلۆجیا، باشتر جێبكەنەوەو باشتریش نەوەكانی ئاییندە، بەخۆشەویستی زمانەكەتان، باشتر بەنەتەوەكەتانەوە ببەستنەوە. چونكە هەر نەتەوەیەك زمانەكەی ونبكات، وردە وردە نەتەوەكەش خۆی وندەبێت. چونكە ونكردنی زمان، واتە ونكردنی كەلتور، كەلەپور، پەندی پێشینان، باری دەرونی‌و سایكۆلۆجیای هاوبەش وندەكەیت! چونكە كەتیرەی پێكەوەبەستنی هەموو نەتەوەیەك، سایكۆلۆجیای هاوبەشی نەتەوەكەو زمانی هاوبەش‌و كەلتوری هاوبەشی نەتەوەكەیە، كە ئەمەش بەبێ زمان مەحاڵە.
لەكۆتایی گفتوگۆكەشیدا، وتی: ئێوە دەبن بەتێكۆشەری راستەقینەی كۆمەڵێك لەئەركە نەتەوەییەكانتان لەناو پرۆسەی دیموكراسی، لەناو پرۆسەی بەزیندوو هێشتنەوەی نەتەوەی كورد لەم سەردەمەدا. كە تیایدا بەگەڕانەوەی بۆ سێكوچكەی بابانیش، تەئكیدی كردەوە: ئایا كە ئەوان نەبونایە، ئەدەبی ئێمە چی بەسەردەهات؟ بیربكەنەوە لەوەی چ وێرانەیەك لەئەدەبیاتی ئێمەدا دروستدەبوو. ئەگەر حاجی قادر نەبوایە چیمان بەسەر دەهات؟ ئەوكاتە مانیفێستی كوردایەتی نەدەبوو. ئەگەر شێخ رەزای تاڵەبانی شیعری هەجوو نەبوایە، ئەدەبمان چەندە نوقسان دەبوو! پێش ئەوانیش مەلا جەزیری و ئەحمەدی. هەموو ئەمانە گرنگییەكەیان لەوەدا نییە بەتەنها شاعیرن، بەڵكو نهێنی گەورەیی‌و هەڵكەوتوویی ئەمان لەوەدایە، لەو سەردەمەدا، كە دینی ئیسلام تەنها زمانی عەرەبی سەپاندبوو، بەهەژمونی كەلتوری عەرەبی هاتۆتە ناومانەوە، بەڵام تاكە كەسێك لەو قۆناغ‌و سەردەمەدا كە رووبەڕووی ئەو كەلتورە بۆتەوەو تەئكیدیان كردۆتەوە، كە كەلتور و زمانی خۆمان بپارێزین‌و ئەدەبیاتی خۆشمان هەبێ، لەناوچەی بادینان ئەحمەدی خانی‌و مەلای جزیری بوون. دوایئەوانیش لەسۆراننشیندا سێكوچكەی بابانن. بۆیە دەڵێم ئەگەر ئەوان نەبونایە، ئەوا ئێمە مێژویەكی وێرانمان دەبوو لەزمان، شیعرو ئەدەبیاتدا. ئێستاش دەیڵێمەوە، ئەگەر نوسەری هاوچەرخی كوردی نوسی جوانمان نەبێ، بیست ساڵی تر زمانی كوردی بەوێرانەیی دەچێتە ناو مێژووەوە. چونكە لەسەردەمی شۆرشی خێرایی‌و زانیارییەكانداین‌و هەموو شتەكان بەخێرایی دەچنە پێشەوە. ئەوكاتە دنیا دەچێتە پیشەوە، بەڵام زمانەكەمان دەچێتە دواوە‌و هەر لەرابردووشدا دەمێنێتەوە. كاتێكیش زمان لەرابردوودا دەمێنێتەوە، قەتیس دەبێَت. بۆیە خۆتان بە بەختەوەر بزانن كە لەكۆلێجی بنەڕەتی و بەشی كوردی دەخوێنن‌و دڵنیاشم كە دەتوانن خزمەتی ئێجگار بەنەتەوەكەتان بكەن. چونكە ئەرك‌و لێپرسراوێتیەكەتان بەتەنها دامەزراندتان نییە، بەڵكو ویژدانی، نەتەوەیی‌و كەلتورییە.