ئایا رێڕەوی ھەموو رووداوەکان بەرەو یەک جۆگەلەیە؟
یەکەم: لەمێژووی ئەوروپادا زۆر بەی ئەو شەڕانەی کۆتاییان بە شەڕ و ئاشوب ھێناوە.دەسکەوتی نوێ و ئاشتی و سەقامگیرییان دەستەبەرکردووە. فاکتەرێک بووە بۆ گەشەسەندنی باری سیاسیی ، ئابووری ، کۆمەڵایەتی ،وڵات و پێشکەوتنی و چەندیین نموونەی لەو چەشنەمان لەمێژوودا ھەیە.
نموونەی دووەم: ئەو شەڕانەی لە سەردەمی سەقامگیریدا رویانداوە بونە بە بایسی ناسەقمگیری و داروخانی ئابووری،کۆمەڵایەتی، سیاسیی،فیکری،فەلسەفی، سایکۆی کۆمەڵ و دەرھاویشتەکانیشی چەندین تاوان و کۆستی گەورەی لێکەوتۆتەوە.........
بۆ یەکەمیان
شەڕ و ئاشووب، تەوژمێک گۆڕانکاری گەورە لە گەڵ خۆی پەلەکێش دەکات و ھەندێک جار دەرویەکی نوێ دەکاتەوە .
بۆ نموونە کۆمەڵگەی ئەوروپا سەدەکانی ناوەڕاستی بە شەڕو شۆڕ و ئاشووب تێپەڕاند، کۆتا شەڕیان ، جەنگی وێرانکەری سی ساڵەی ئەوروپا بوو. لە ساڵی ١٦٤٨ بەپێی پەیماننامەی "ویستیڤالیا" ئەو شەڕە وەستا، لەئاکامی ویسیڤالیا سەقامگیری لەئەوروپا دەستەبەر بوو.
یەکێک لە ئەرێنی و دەسکەوتەکانی کۆتایی ھێنان بەو شەڕ و ماڵوێرانیە، بووە موتیڤی لەدایکبوونی بەڵگەنامەی چەمکی دەوڵەتی مۆدێرن.
دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن "دولە القومیە الحدیثە"
«Nation State »
ئەم دەوڵەتە بەرھەمی رۆشنگەرییە و شۆرشی پیشەسازی و شۆرشی فەرەنسا بەرھەمی ئەم چەمکە بوون.
بۆیە گرنگە بزانیین ئەو بیرمەند و فەیلەسوفانە کێبوون داکۆکیکاری پشت ئەم چەمک و ئەم ئاراستەیە بوون و توانییان ئەم بیرۆکەیە بونیادبنێن؟
ئەمانە بوون
(توماس ھۆبز، ھێگل، جۆن لۆگ، سپینوزا، میكاڤیللی، ماكس ڤیبر، كارل شمیت). کەوابوو لێرەدا بۆمان ئاشکرا دەبێت ئەم کارە گەورەیە بەرھەمی فەلسەفە و زانست و ئەقڵە.
بۆ نموونەی دووەم: لەقۆناغی رۆشنگەری و مۆدێرنێتەدا کۆمەڵی ئەوروپا بورکانێک لە پێشکەوتنی زانست و ماریفەت و پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیا وئابووری، سیاسیی ، فیکری تاد....... ی بەخویەوە بینی، بەڵام کە شەڕی جیھانی یەکەمیان ھەڵگیرسان چەندین دیاردەی دزێو سەیرو سەمەرەی لەگەڵ خۆی و لەدوای خۆی خولقاند.
لەو شەڕدا حەڤدە ملیۆن کەس کوژرا، بیست ملیۆن کەسیش بریندار ھەبوو، سەرەڕای ماڵوێرانی و زەرەر و زیان و داڕمانی ژێرخانی ئابووری وڵاتانی جیھان.
ئەم تاوانە گەورەیی کەدژ بەمرۆڤایەتی ئەنجامدرا ، تەنیا بە زیانەکانی نێو ئاگری کورەی شەڕەگەوھاڕینی مرۆڤایەتییەوە نەوەستا، بەڵکو لێکەوتەو پاشماوەی شەڕەکە چەندین رەوت و بزاڤ و رێکخراوی لەدوای خۆی پەلەکێشی نێو کۆمەڵگەی ئەوروپی کرد، وەک پەرچەکردارێک کەھەندێکیان پێویست بوون و ھەندێکی دیشیان بونە ھۆی ئەنجامدانی تاوان و کۆستی گەورە، بەگشتی مێژووی پرشنگداری ئەقڵ و رۆشنگەری ئەوروپای خستە ژێر پرسیارەوە، بۆنموونە چەندین رەوت و بزاڤە فیکری و فەلسەفی لەپاش شەڕ درووست بوون.
ستالین وەک دیفاکتۆیەک کە کەسایەتیەکی شەڕەنگێز و دیکتاتۆر جەڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست.
دەستی لە کوشتن و بڕین و تاوان بەرامبەر دۆست و نەیار نەپاراست.
درووست کردنی دەوڵەتی قوڵ "الدولە العمیقە" لەدوای جەنگ
دەوڵەتی قوڵ ئەم شێوە دەوڵەتە درووست بوو، بوو بە یەکێکە لە رەگەزە سەرەتاییەکانی فاشیزم لەناوچەکەدا، کەمال ئەتاتورک بوو کە کۆماری تورکیایی نوێی ڕاگەیاند، تائێستاش گەورەترین رژێمی درووستکرد کە تائێستاش بۆتە ھەوێنی ناسەقامگیری رۆژھەڵاتی ناوڕاست، بە تایبەت بەرامبەر بەکورد و مەسەلە ڕەواکەی.
وەک پەرچە کردارێک دژ بە جەنگ و لێکەوتەکانی.... گرووپێکی فەلسەفی فیکری، روناکبیری، لە ساڵی(1923) لە دوای کۆتایی جەنگی جیهانیی یەکەم بەناوی قوتابخانەی فرانکفۆرتەوە درووست بوو لەتاو ئەو ھەموو رووداوە نەخوازراوانەدا، لە پەیمانگەی توێژینەوەی کۆمەڵایەتیی سەر بە زانکۆی گوێتا لە فرانکفۆرت دروست بوون.
وەک بزاڤێکی فیکری فەلسەفی ڕەخنەگر لە پاشماوەی کاریگەرییە نەرێنییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و دەروونییەکانی و...هتد، دژ بە شۆرشی ئۆکتۆبەر و (مارکسیزم و لینینزم) و هەروەها دژ بە نازیزم و پاشان دژ بە فاشیزم بوون. بنەمای فیکرییان لە مارکسیزمی زانستی و هێگلیزم و فرۆیدیزمەوە سەرچاوەی گرتبوو. قۆناغ بە قۆناغ ئاراستە فیکری ڕەخنەییەکەیان گۆڕانی بەسەردا دەهات. لە ساڵی« 1933» لەگەڵ هاتنی هیتلەر بارەگایان پێچایەوە و گواستیانەوە بۆ جنێڤ و لە
سەردەمی شەڕی جیهانیی دووەم بۆ ئەمریکا. ئەم بیرمەندانەش لە هەرە دیارەکانی قوتابخانەی فیکریی فرانکفۆرت
«ماکس هۆرک هایمر. هربرت مارکۆزە،یورگن ھابرماس »
سەرھەڵدانی فیکرو ئایدۆلۆژیایی فاشیزم بەڵایەکی تر بوو.
لەساڵی 1920 لەئیتالیا سەری ھەڵدا، لەدوای ئەوەی کرێکارانی ئەو وڵاتە راپەڕین و دەستیان گرت بەسەر داموودەزگا و جومگەی ئابووری وڵاتدا، مۆسۆلۆنی پەنای بۆ ھێز بردوو ئەو بزاڤەی دامرکاندەوە و خۆی بوو بە سەرۆکی حیزبی نێونەتەوەیی فاشیزم.
موسۆلینی دەسەڵاتی لە ئیتالیای لەنێو ساڵانی «١٩٢٢ -١٩٤٣ » گرتەدەست.
ئایدۆلۆژیای فاشیزم بریتیە لە ھەمەگەرایی، واتە پارتێکی سیاسی دیاریکراو لە وڵات دەست بگرێت بەسەر ھەموو جومگەکانی وڵات، بەسەر ھەموو دام و دەزگاکان و میدیاکان، بەجۆریک کە فەزایەکی تایبەت یان ڕێکخراوی سەربەخۆ نابینرێت.
فاشیزم هزر و بزاڤێکی سیاسی ئابووریە،دەبێژێ وەڵات دەبێ سەرداریکی خاوەن دەسەڵاتی ڕەها فەرمانرەوایی بکات، نەک سیستەمێکی دیموکراسی.
مۆسۆلۆنی دەبێژێت ئیرادەی گەل سۆنگەیەک نیە بۆ دەسەڵات بەڵکو ھێز فاکتەری سەرکی دەسەڵاتە.
توندوتیژی و جەنگ لای فاشیزم پلەو پایەیی بەرزیان هەیە.
سەرھەڵدانی نازیزم پەتایەکی تری دوایی شەڕی یەکەمی جیھانی بوو.
« سۆشیالیستی نیشتمانی Nationalsozialismus » یان «پارتی نەتەوەیی سۆشیالیستی کرێکارنی ئەڵمانی» بە نازی ناسراوە، لەداوی شەڕی جیھانی یەکەم لەساڵی 1920 لەئەڵمانیا دامەزرا. لە لایەن کۆمەڵە کەسانێک کە گروپێک یان رەوتێکی فیکری رادیکاڵی نەتەوەپەرستی شۆڤێنی بوون، تەنیا خوێنی ئەڵمانیان بە پاکترین خوێنی مرۆڤ دەزانی، بۆیە بۆ پاراستنی خوێنی خۆیان دەبوایە ھەموو مرۆڤەکانی لەناوببرێن و بکوژرێن.
بەنەزەری ئەوان خوێنی ئەوانیتر پیسەو نابێت تێکەڵ بە سۆلانی « نەژادی» ئەوان بێت......
دژ بە دیموکراتیزم ،کۆمەنیزم، جووەکان،گەجەرەکان تاد .... ھەموو بەھا باڵاکانی مرۆڤایەتی بوون.
لەسەر ئەو بنەما فیکریە لە ئەڵمانیا حیزبێکیان دامەزراند، لەپاش ساڵێك« ھیتلەر »بوو بە سەرۆکی ئەو حیزبە.
لەساڵی 1933 بەشێوەیەکی دیموکراسی لەھەڵبژارنەکاندا سەرکەوتن و جەڵەوی دەسەڵاتیان گرتە دەست.
بەڵام بە پێچەوانەی ئەوەی بە پەیژەی دیموکراسییەتدا سەرکەوتن و کودەتایان کردە سەر دیمکراسیەتدا و بوون بە گەورەترین دکتاتۆری سەر زەوەی چیتر دەستبەرداری کورسی دەسەڵات نەبوون. دەوڵەتی زەعیم و مەمملەکەتی سێیەمیان دامەزراند و رۆژ بەرۆژ و ساڵ بەساڵ ئاگری شەڕێکی خوێناویان خۆش کرد، تا «جەنگی دووەمی جیھانی» یان بەرپاکردوو و مەنجەنیقی ھۆڵۆکۆستی بۆ جووەکان داگیرساند و کۆمەنیستەکانی قڕکرد. گەورەترین شەڕی لەمێژوودا بەرپاکرد، کە بوو ھۆی کۆشتاری 55 ملیۆن مرۆڤ لەشەڕگەدا و ملیۆنەھا ش بریدارو پەڕاگەندە بوون.
ئەوە ئاکام و لێکەوتەکانی ھەڵگیرسانی شەڕی سەردەمی سەقمگیری و خۆشی بوو.
بۆیە نابێت لەخەیاڵداندا چاوەڕوانی دەسکەوت و سەرکەوتن لە ھەموو شەڕێک بکرێت.
وابزانیین رووداوەکان بەرەو یەک جۆگەلە شۆڕئەبنەوە.
بەتایبەت لە ھەل و مەرجێکدا ئاشتی، دیموکراسی، ئازادی، مافی مرۆڤ، بارودۆخی ئابووری، ژیانی ھاوڵاتی خاڵی گرنگ و پێویستی سەردەمەکەیە و دەتوانرێت بکرێتە بنەمای پلانی ستراتیژی و گرەوەکانی پێ ببەیتەوە نەک شەڕ.
م بورھان