دەروونناسە ئایدۆلۆژیستەكان
.jpg)
بەختیار عەلی لە كتێبی 'ئایدۆلۆژیست'دا باس لە قۆنا‌غێكی گرنگ دەكات كە لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەریەككەوتنێكی گرنگ لە نێوان دین و زانستدا ڕوودەدات. ئەم بەریەككەوتنە، هاوكات بەریەككەوتنی دوو شارستانییەت و دوو دیدگای جیاوازە بۆ دنیا و بۆ وەڵامی پرسیارە وجوودییەكان. كۆمەڵگاكانی خۆرهەڵات كە تا ساڵانی پاش جەنگی جیهانی یەكەم، بەریەككەوتنێكی لەو جۆرەیان لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوادا نەبووە، وەڵامی سەرجەم پرسیارەكانیان لە ڕێی دینەوە وەرگرتووە و وەك تاكە وەڵام و دوا وەڵامی بێ گرێ تەماشایان كردووە. بەڵام كاتێك ئەم بەركەوتنە ڕوودەدات، لەگەڵ خۆرئاوایەكدا كە لەو ساتەدا خاوەن مێژوویەكی گەورە و چەندین فەیلەسووف و زانایە و وا چەند سەد ساڵە كار لەسەر بەرەوپێشچوونی زانست دەكات و وەڵامی لێوە دەست دەكەوێت، خۆرهەڵات درك بە شكستی وەڵامەكانی خۆی دەكات و دەكەوێتە قۆناغێكەوە كە چیدی خودا بە تەنیا ناتوانێت وەڵامی سەرجەم پرسیارەكان بداتەوە و ناشكرێت بەم ساناییە وەڵامەكانی خۆرائاوا وەك خۆی وەربگرێت. لەو نێوەندەدا و لە پرۆسەیەكی درێژخایەندا، ئایدۆلۆژیست لە دایك دەبێت.
بەختیار عەلی نموونەكانی زیاتر لەسەر شاعیرانی كوردە چونكە ئێمە لەو كاتەدا نە حیزبێكی گەورە یان دەوڵەت یان زانكۆی پێشكەوتوو یان فەیلەسوف یان ڕۆماننوسێكمان نەبووه كە ئەركی ئایدۆلۆژیست جێبەجێ بكات. بۆیە شاعیران دیارترین ئایدۆلۆژیستەكانی ئەم سەردەمەن.
لە چەند نموونەیەكدا، بەختیار عەلی باس لەوە دەكات كە شاعیران چۆن بە شان و باڵی عیلم و فەندا هەڵیانداوە، چۆن وەسفی پێشكەوتن و ئامێرێكی وەك فڕۆكەیان كردووە و چۆن پێیان وابووە كە دەبێ بخوێنین، بەڵام شاعیرێكی وەك موفتی پێنجوێنی لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، لە شیعرێكی تریدا دژی دیاردەیەكی وەك سینەما دەنووسێت. ئەم شاعیرانە دژی شێخ و پیاوانی دین نووسیویانە و قسەشیان پێوتوون بەڵام هیچ كات دژی بیروڕا دینییەكان نەیاننوسیوە و لە بنەڕەتدا بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ و بە ناوی ئادابی كۆمەڵایەتی و بڵاونەبوونەوەی فەساد و تێكنەچوونی شیرازەی كۆمەڵگاوە هەمان بۆچوونە دینییەكانیان تۆخ كردووەتەوە. كاری ئایدۆلۆژیست بەتەنیا لە مەجالی دیندا دەرناكەوێت، بەڵكو دواتر لە شیعرەكانی شاعیرێكی وەك قانعدا كرێكاربوون و ژێردەستەیی، لای شێركۆ بێكەس كورد بوون و دواتر لای سیاسییەكانی وەك نەوشیروان مستەفا و عەبدوڵا ئۆجەلان، نەتەوە و چاكسازی و دژایەتی دەسەلات و ستەم، وەك ئەوی تری گەورە تەماشا دەكرێت و داوا دەكرێت هەمووان بۆ خزمەتی ئەم ئامانجە گەورەترە كە چاكەی زۆرینەی تێدایە تێبكۆشن و خەبات بكەن و چەرمەسەری و ژێردەستەبوون قبوڵ نەكەن.
لە كتێبەكەدا نموونەی تر زۆرن و پێناسەكان ڕوونتر دەبنەوە، من بۆ خۆشم پێم وانییە سەرجەم ئەم سەركردە و شاعیرانە بە بێ تۆخكردنەوەی خاڵە جیاوازەكانی نێوانیان بتوانرێت لە ژێر یەك چەمكدا پێناسە بكرێن، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی پێناسەكەی بەختیار عەلی بۆ ئایدۆلۆژیستی سەدەی بیست و سەرەتاكانی سەدەی بیست و یەكی كوردستان، پێناسەیەكی گرنگە و وەڵامی زۆر پرسیاری دەروونی-كۆمەڵایەتی مرۆڤی كورد دەداتەوە. زۆربوونی ئەم ئایدۆژیستانەش بووەتە هۆی ئەوەی مرۆڤی كورد هەرگیز بەتەنیا هەست بە ئارامی وجوودی نەكات و بەردەوام بە دوای كۆمەڵەیەك، ڕێكخراوێك یان حیزبێك یان سەركردەیەكی ڕۆحی یان دینێكی دەستەجەمعی گەورەتردا دەگەڕێت تا ئەمانی كۆمەڵایەتی دەستبخات و بێ ئایدۆلۆژیا نەبێت.
ئەم باسەم بۆ ئەوە كرد تا لەسەر دیاردەیەكی تر قسە بكەم، ئەویش دەروونناس و دەروونپزیشكە ئایدۆلۆژیستەكانی كوردن. لە ماوەی ڕابردوودا ریسێرچێك بڵاو كرایەوە و تایتڵەكەی بەم جۆرە بوو ''تاكە جینێك نییە كە هۆكاری ئەوە بێت مرۆڤێك هاوڕەگەزخواز دەرچێت.'' هاوكات لەگەل بڵاوبوونەوەیدا چەند دەرونناس و پزیشكێك كەوتنە بڵاوكردنەوەی ئەم وێنەیە و وەك دەسكەوتێكی گرنگی ئایدۆلۆژی 'نەك زانستی' قسەیان دەكرد دەربارەی. بۆ من لێرەدا ئەوە گرنگ نییە كە تایتڵی ئەم بابەتە هیچ پەیوەندییەكی بەو دەسكەوتە ئایدۆلۆژییە-دینییەوە نییە كە ئەوان ئیدیعایان دەكرد. چونكە دواتر كە درێژەی بابەتەكە دەخوێنیتەوە باس لەوە دەكات كە هاوڕەگەزخوازی كۆمەڵە جینێك و هۆكارە ژینگەییەكان و هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان پێكەوە بەرپرسن لێی نەك تاكە جینێكی دیاریكراو. ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەم جۆرە تێڕوانینە بۆ زانست هەمان تێڕوانینی ئایدۆلۆژیستانەی شاعیرانی سەدەی بیستە بۆ دنیا.
دەروونناسەكانی ئێمە پێش ئەوەی بەر زانست بكەون، كۆمەڵێك پێش گریمانەی ئایدۆلۆژییان هەیە و ئەم جۆرە بابەتە زانستییانە بە چاوی زانست خۆیەوە تەماشا ناكەن بەڵكو دەیخەنە بەر تەرازووی ئەخلاق و ئایدۆلۆژیا.
دەروونناسی ئایدۆلۆژیست ناتوانێت قسەی گیرفانی خۆی بۆ خەڵك بكات، ناشیەوێت دین و زانست وەك دوو دژیەك ببینێت لەو بابەتانەدا كە تەنها زانست وەڵامیان دەداتەوە، بۆیە ناچار هەوڵدەدات بە زانست خۆی، ڕۆحە ئایدۆلۆژیستەكەی تێربكات و ڕەواج بداتە ئەو بۆچونە قەدیمانەی خۆی كە زانست تێیپەڕاندووە، ئەمەش بە ناوی كلتوری كورد، تەقالیدی باپیران و كۆمەڵێك دەستەواژەی سواوی ترەوە دەكرێت كە لە بنەڕەتەوە هیچ پەیوەندییەكیان بە خودی كلتورەوە نییە. كێشەی ئەم جۆرە بیرانە فشەڵی بناغە مەعریفی و ئایدۆلۆژییەكەیانە. لای ئەم جۆرە لە ئایدۆلۆژیست، هاوڕەگەزخوازی بابەتێك نییە بۆ تێگەشتن لە ڕێی زانستەوە، بابەتێك نییە بۆ تێڕامان و دروستكردنی پرسیار، بەڵكو دیاردەیەكی تەواو خۆرئاوایی و بەرهەمی مۆدێرنە و بە جیهانیبوونی خۆرهەڵاتە و تاكی خۆرهەڵاتی ( كە لە دیدگای ئایدۆلۆژیستەوە تاكێكی موحافیزكاری موسڵمانە و پارێزەری ئاداب و نەریتە كۆمەڵایەتییەكانە و تا جێگایەك ئازاد نییە لە ڕێ دەربچێت) بە لاڕێدا دەبات.
دەرونناسی ئایدۆلۆژیست لە جێیەكی تردا و بە ماسكێكی سەردەمییانەوە هاواری ئازادی و لێكتێگەشتنی ژن و پیاو دەكات چونكە پێی وایە زۆربوونی ڕێژەی تەڵاق كە شیرازەی كۆمەڵگا تێكدەدات، سەرچاوەكەی لێكتێنەگەشتنی ژن و مێرده. ئەم ئایدۆلۆژیستە لە بنەڕەتدا باوەڕی بە یەكسانی ژن و پیاو نییە، هیچ خوێندنەوەیەكی فەلسەفییانەی بۆ نایەكسانی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگای خۆرهەڵاتیدا نییە، پێی وانییە چەوسانەوەی ژن لە خۆرهەڵاتدا هۆكاری دەروونی، سیاسی، كۆمەڵایەتی لە پشتەوە بێت و هەرگیز دەست ناخاتە سەر ئەم هۆكارانە، بەڵكو پێی وایە هۆكارەكە جیاوازی فیسیۆلۆجی و ئەناتۆمی ژن و پیاوە، بۆیە بۆ باشتر پێكەوەژیان، دەبێت ئاگاداری ئەم جیاوازییانە بن. یەكێك لە نموونەكانی پێی وایە دەبێ ئاگاداری بین ئەوەیە كە پیاوان دەبێت خۆیان ڕابێنن تەحەمولی زۆر قسەكردنی ژنەكانیان بگرن، چونكە ژنان لە مێشكیادا دوو سەنتەری قسە كردنیان هەیە و پیاوان یەك بەشی مێشكیان تایبەتە بە قسەكردن. ئەم جۆرە لە هونەری ئارگیومێنت كردن، هەمان شێوازی ئارگیومێنت هێنانەوەی پیاوانی دین و مەلاكانە، چونكە ئایدۆلۆژیستیش لە بنەڕەتدا هەڵگڕی هەمان بۆچوونە بەڵام لە پێگەیەكی كۆمەڵایەتی تردایە، كە دەبێت بە ناوی زانستەوە ئایدۆلۆژیا بداتەوە بە تاك نەك بە ناوی خودی دینەوە.
دەروونناسی ئایدۆلۆژیست پێی وانییە كایەی تێگەشتن لە دەروون كایەیەكی زانستییە و دین هیچ كۆمەكێك بە مرۆڤ ناكات بۆ تێگەشتن لە دەروون.
ئایدۆلۆژیست سەرزەنشتی نەخۆشەكانی دەكات كە دەچنە لای شێخ پێش پزیشكی دەروونی، بەڵام هەرگیز ناڵێت وەڵامە دینییەكە لە بنەڕەتدا وەڵێ‌مێكی هەڵەیە. لە هەمان كاتدا باوەڕی بە هەڵوەسە كردن و دەستوەشاندنی جنۆكەش هەیە.
لە یەك كاتدا كتێبە زانستییە دەروونییەكان و سەرچاوە دینییەكانیش بە بەڵگە دێنێتەوە. لە ڕاستیدا، ئەم دوو تولەڕێیە هەرگیز ناچنەوە سەر هەمان شەقام، گەر بە شێوەیەكی ڕەخنەییانە بیر لە بابەتەكە بكەینەوە، دەزانین كە ئەم دوو وەڵامە پێكەوە كۆناكرێنەوە، ئەمەش یارمەتیمان دەدات ئایدۆلۆژیست باشتر بناسین، چونكە ئەوە ڕاماندەكێشێتە نێو ئەو دۆگمایەوە كە ئەم دوو ڕێیە دەمانبەنەوە هەمان شوێن، تەنها ئایدۆلۆژیست دەتوانێت بەم ئەركە هەستێت و لە پێناو ئایدۆلۆژیادا تاك بكاتە قوربانی كۆمەڵێك وەڵام كە جگە لە كوشتنی ئازادی تاك و سڕینەوە خود و بوون بە بەشێك لە ئایدۆلۆژیا و ئەوێكی تری باڵا، هیچی لێ سەوز نابێت.