سامی هادی لە دەروازەی ئەزموونێكی نوێی شیعردا

ڕەخنەی چاودێر 29/08/2021

خەسرەو میراودەلی

دوای ئەزمونێكی دورودرێژی شیعریی كە خۆی لە دوو كۆمەڵە شیعری بڵاوكراوەدا نمایش دەكات، هەروەها پاش دابڕانێك لەڕووی كات و ستایلەوە، شاعیر لەكتێبە نوێیەكەیدا بەناونیشانی "بەلەمی نادیار" روو لە شێوازێكی دیكەی شیعر نوسین دەكات، كە لە رویەكەوە بەرەو جۆرێك لە سادەیی و روونیی دەچێت، لە روویەكی دیكەشەوە رووەو جۆرێك لە كورتبڕی هەنگاو دەنێت..
سەرەڕای بوونی ئەم هەوڵە تازەیە كە خاوەنی گۆڕانكارییەكی بەرچاوە، بەڵام شاعیر هێشتا ئەو پرۆسەی گواستنەوە یان بازدانەی بەتەواوی ئەنجام نەداوە، گەرچی – وەك ئاماژەمان پێكرد – هەنگاوی دیاری لەمڕووەوە ناوە. پێدەچێت هۆكارەكەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە گۆڕینی تەواوی فۆڕمی شیعریی، كارێكی ئاسان نییە، لەو روانگەیەوە كە وەك یەكێك لە نوسەرە جیهانیەكان دەڵێت (نوسەر بریتیە لە شێواز)، بەم پێیەش بێت كەواتە گۆڕینی شێواز بریتی دەبێت لە گۆڕینی كارەكتەری نوسەر، لەدەستكاریكردنی ناخ و نەست و پێكهاتەی دەرونیی و ئیستاتیكیی لەلایەن خودەكەوە، ئەمەش واتە ئەنجامدانی كۆدێتا لە كەسێتی خاوەنەكەیدا، كۆدێتا بەسەر بوونی بنەڕەتیی و پێكهاتەی سەرەكیی مرۆڤ خۆیدا.
سەبارەت بە رەهەندی (كورتبڕی) یەكەش، كە یەكێكە لە گرنگترین تایبەتمەندییەكانی دەقی سەركەوتوو. كورتبڕی بەڕادەیەك گرنگە كە نەك تەنیا بۆ شیعر بە پێویست دەزانرێت، بەڵكو بۆ كۆی ژانرە ئەدەبییەكان، و تەنانەت بۆ وتار و توێژینەوە و هەموو جۆرە دەقێكی دیكەی جیاوازیش. ئاشكرایە كە ئەگەر كورتبڕیی بۆ دەقەكانی دیكە (تەنانەت لە دەرەوەی كایەی ئەدەبیشدا وەك ئاماژەمان بۆ كرد) پێویستییەكی گەورە بێت، ئەوا دەبێت بۆ شیعر چۆن بێت؟!
بۆ ئەو ژانرەی (شیعر) كە بە جەوهەری ژانرە ئەدەبیی و هونەرییەكان دادەنرێت، و بەكارهێنان و تەوزیفكردنی هونەرە رەوانبێژییەكان تێیدا دەگاتە لوتكە.
بەدەر لەوەی باسكرا، دەمەوێت چەند تێبینییەكی دیكە لە شێوەی چەند خاڵێكدا سەبارەت بەم ئەزموونە بەكورتیی بخەمەڕوو:
یەكەم: سەرباری بوونی سادەیی لەم بەرهەمەدا، بەڵام هێشتا سێبەری ئاڵۆزیی و ناڕۆشنیی لانی كەم بەهەندێك لە شیعرەكانەوە هەر ماوە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە تێپەڕاندنەكە یان پەڕینەوەكە بەرەو فۆرمە نوێیەكە بەتەواویی بەئەنجام نەگەیشتووە.
دووەم: لە سەرجەم دەقەكانی دیوانەكەدا جۆرێك لە نائومێدیی و رەشبینیی بەدی دەكرێت، كە وا پێدەچێت رەنگدانەوەی تەمەنی شاعیر بێت، هەرچەندە شاعیر هێشتا بەتەواویی نەچۆتە ناو تەمەنەوە، بەڵام رەنگە هەندێكجار سەرەتای چوونە ناو تەمەنەوە سەختتر بێت لەوەی دواتری، واتە دەشێت مرۆڤ لە سەرەتای هەستكردن بە بەجێهێشتنی لاوییەوە پتر هەست بەو نامۆیی و نیگەرانی و سەختیە بكات.
ئەوەی لێرەدا سەبارەت بە بەرهەمهێنانی شیعرییەت جێی سەرنجە، ئەوەیە كە لە هەندێك شوێندا یان لە چەند دەقێكدا، ئەوەندەی هەوڵی گوزارشتكردن لەوجۆرە خەمانە دراوە، هێندە شیعرییەت بەرهەم نەهاتوە، مەبەست ئەوەیە كە خستنەسەر كاغەزی خەمەكان خراوەتە پێش بەهونەرییكردنییان و، بردنیان بە ئاراستەی شیعردا.
سێیەم: لە هەندێك لە دەقەكاندا جۆرێك لە قەرەباڵغیی لەهێنانی وێنەی شیعرییدا هاتۆتە بەرهەم، بەچەشنێك كە خزمەت بە شیعرییەتی دەقەكان ناكات، بەڵكو بەپێچەوانەوە جۆرێك لە ماندووكردن و سەرلێشێوانی لێدەكەوێتەوە. مەبەست لە قەرەباڵغیی لێرەدا، ئەوەیە كە لە تەنیا یەك كۆپلەدا چەند وێنەیەك بەدوای یەكتردا هاتوون كە پەیوەندییەكانیان بە ئاسانی نادۆزرێتەوە، ئەمەش لە خودی خۆیدا جۆرێك لە تەمومژ و سەرگەردانیی دروست دەكات.
نموونە شیعریی ناو دیوانەكە:-

یەكەم: سادەیی و شەفافیەت و كورتبڕی
لە تەنیشت دەریاوە
گۆڕهەڵكەنەكان بیرە دەخۆنەوە
ئەوەی سەیری ناكەن
ئەو ژنە رووتانەن
كە بۆ راوكردنی هەتاو هاتوون ل 18
پەنجەرەیەكی زۆر زۆر كۆن
لە چەند لاوە
رەنگی تووڕەیی رەشەبای پێوەیە
بەڵێ‌!
دەكرێت بەبێ‌ هیچ فڵچەو فیگەر و رەنگێك
ببێت بە تابلۆ ل 38
دۆنكیشۆت
بەشمشێرەكەیەوە، یاریی پۆبجی دەكات
ئەسپەكەشی بیرە دەخواتەوە
پاڵەوان، سەدەی چراكان داگیرسێنە
ئیدی وادەی كوژانەوەی گڵۆپەكانە ل 88
كات 4 و 5 ی بەیانییە
موزیك هەموو پایزی خوێندەوە
پەنجەرەكەی خۆیشم
بێ‌ بەیانی باش، بوو بە تەمتومان
ئیتر شیعر هێندە سەرما بردەڵە بوو
فووی گەرمبوونەوەی
بە پەنجەی وشەكاندا كرد و
دەرگەشی بە كراوەیی جێ‌ هێڵا.   ل 109

دووەم: جەنجاڵیی لە هێنانی وێنەدا
تەنیایی.. بەمۆمیای چ وەرزێك
خۆت كرد بە میهرەبانیی ئەو شەوەی
لە پەنجەرەی دڵەڕاوكێی بێشەپۆلی خەونەوە
هیواكانت لەسەرخۆشیی سێبەردا
حەشاردا. ل 112
پیاسەكانی درەوشانەوەی بێدەنگی،
نامبەنەوە ناو هەناسەی دارستانێك
تا بتوانم، لە شەرمی پەنجەی گەلاڕێزاندا،
هەموو ماچەكانی بكەم بە مۆم  و
بێ‌ تریفەش، بە شەونمی شەراب بڵێم،
كەوادەی سەرخۆشبوونی وەرزەكان گەڕایتەوە
سەمای نەسیمێكی گەڵاكانم بۆ بێنە ل 115

سێیەم: رەنگدانەوەی تەمەن
چەند وشەیەكی دیاریكراو لەم دیوانەدا هەن كە هەمویان گوزارشت لەجۆرێك لە تێپەڕینی تەمەن و نائومێدیی دەكەن، ئەم وشانە بۆ چەندین جار دووبارە دەبنەوە و دێنەوە بەرچاو، لە نموونەی: (ونبوون، بیرچوونەوە، كۆكردنەوە (ئاماژەیە بۆ دژەكەی كە پەرشبوونە)، ترس، تاریكیی، گۆڕستان، (گۆڕ و مەرگ و مردن)، توانەوە، سڕینەوە، بیرەوەریی، خولیای داگیرسان (ئاماژەیە بە نائامادەگییەكەی واتە بە ئامادەیی كوژانەوە)، تەنیایی، نەگەڕانەوە، پیریی، پاییز...).

1-ونبوون:
جگە لە شتە  ونبووەكانی نێوانمان
چیتر ماوە كۆی بكەینەوە    ل 13
ژوورێكمان بوو
 لە سێبەردا ونی كرد ل 22
لە كەناری خەوێكی پڕ لە پشیلە
ورد و خاش بووم و ون بووم لە 45
بێدەنگیم ون كردووە ل 57
دەڵێت خەوبینینم ون كردووە    ل 101

2-بیرچوونەوە و زەهایمەر:
نازانم بۆ ناوی درەختەكانم
بیرچووەتەوە    ل13
ناوی ئەو شێوەكارەم بیرچووەتەوە
بەبێ‌ فڵچە
ریشی بۆ هەتاو دروست دەكرد و.. ل 19
بیرم چووەتەوە
رەنگە لە خەونی دار ئەرخەوانێكدا بیرم بكەوێتەوە    ل 26
ئەمە چەقی كورسییە شكاوەكەی زەهایمەرە   ل 28
نەمزانی لە قەراغی ئەم بیرچوونەوەیەدا
تامی ماچمان كرد؟   ل 30
چوومەوە ناو خەون و ئیتر... بیرم چووەتەوە
گەڕامەوە یان نا ل 46
دەقێكی سەربەخۆ بەناوی (زەهایمەر) ل 59-60
لە هەڵفڕینی باڵندەكانی زەهایمەردا   ل 75
پێكێك زەهایمەری كرد بەدوو پێك و 
بەسێ‌
ئیتر نۆتەكان بوون بە یادەوەری ل 86

3-كۆكردنەوە (ئاماژەیە بۆ پەرشبوون)
بۆ كۆكردنەوەی شەپۆلی ئەو رووبارەی 
كە نەیزانی شەختەش پەنجەكانی ئەوە   ل 21
با واز لەو كۆكردنەوەیە بێنین؟    ل 23
نازانم لە قەراغی ئەم بیرچوونەوەیەدا
تامی ماچمان كرد
یان زەنگی سەمای شووشەكانمان
كۆكردەوە    ل 30
وەك پشكۆی سەر بەفر كۆم دەكاتەوە   ل 31
كۆم مەكەنەوە    ل 36
چی كۆبكەمەوە   ل 49
خۆزیە فڕینی وشەكانت وەئاگای نەهێنابام
تا زیاتر بۆنی ژیانم كۆكردبایەوە    ل 53
ژیانم دیت، تاریكیی كۆدەكردەوە    ل 112

4-تاریكی
هێشتا تاریكی
لە شەونمی گێلاسدا
هەڵنەستا بوو    ل31
لە ناوەڕاستی تاریكیدا
عارەبانەكەی وەك پاییز ون دەبوو    ل 75
جەستەی ئەم تاریكییە
لە راكشانی ژن دەچێت   ل 77
ژوورەكەم پڕ دەكەم لە تاریكیی ل 78
لە تاریكیی بەلەمی كام رووبار   ل 95
ونبوونی تاریكی   ل 98
ئیتر رووناكی چەمایەوە و
هەموو تاریكییەكانی كرد بە هیی خۆی    ل 104
كە مردم بەدارێكی پڕ گەڵاوە هەڵمواسن ل 68
لە گیرانی رۆژدا مردن بە تەنیا دەمێنێتەوە ل 87
دەنگخۆشترین وەرزم مەرگ بردی ل 98
لە تاریكیی بەلەمی كام رووبار   ل 95
ونبوونی تاریكی   ل 98


5-گۆڕستان، گۆڕ، مەرگ، مردن
لە تەنیشت دەریاوە
گۆڕ هەڵكەنەكان بیرە دەخۆنەوە   ل 18
هات پاییز، هات!
بێ‌ پلیكانەی هەور و
بێ‌ بخورد
مۆمی گۆڕستان گەڵایان داگیرساند   ل 25
ئەوسا بۆ گۆڕستانی ئەو ماچانە دەگەڕێینەوە
بەر لە مێژوو زیندە بەچاڵ كرابوون   ل 39
ماچ لە گۆڕستان چاوشاركێ‌ دەكات   ل 41
ژیان.. بێ‌ پرسی.. پایسكیلێكی سێتایە
تەمی سەر گۆڕستانی بانگ دەكرد    ل 46
دەمەوێت بەچرپەی خەونێكی بێگۆڕستان
تەنیا داوای لێبوردن بكەم ل 56
ئیتر رەنگیش رەشتر لەمردن   ل 61
ئەمشەو لەگەڵ درزەكانی بێدەنگیی
گۆڕستان دەخۆمەوە  ل 65
كە مردم 
بەدارێكی پڕ گەڵاوە هەڵمواسن   ل 68
لە گیرانی رۆژدا مردن بە تەنیا دەمێنێتەوە    ل 87
دەنگخۆشترین وەرزم مەرگ بردی   ل98
هەموومان دەمرین 
من لە ئامێزی شەوێكی زستانە
ئەو لە خەڵوەتگای پیری   ل 102

6-بیرەوەریی
چی كۆبكەمەوە
بیرەوەرییەكان، لە دار سەروەكان ماندووترن
بیرەوەرییەكان، ئیتر كات نەما بۆ نووسینەوەیان    ل 49
ئەمە دوا بیرەوەریی فانۆسێك بوو   ل 50
بیرەوەریی سەر بەردەكانم خوێندەوە   ل 58
پێكی یەكەمم.. ئەو بیرەوەرییانەیە هێندێك جار
لە شێتیی باران دەچێت   ل 80

7-خولیای داگیرسان (ئاماژەیە بە نائامادەییەكەی، واتە بە ئامادەیی كوژانەوە)
باڵندەیەكیش رووە و بەفر
تاریكیی دادەگیرساند   ل 21
ئیتر لە كەناری، چ بێدەنگییەكدا
بەلەمەكەم داگیرسێنم و تۆیش
دوا سەمای باڵندەكانی بۆ بكەیت   ل 73
ئەو ئاوێنەیەی بەبێ‌ باران و داگیرسانی چرا   ل 81
لە قەراغ نیشتیمانێكی بێدارستاندا
بۆم دانەگیرسا..   ل 87
پاڵەوان، سەدەی چراكان داگیرسێنە   ل 88

8-نەگەڕانەوە
چوومەوە ناو خەون و ئیتر.. بیرم چووەتەوە
گەڕامەوە یان نا  ل 46
ئیتر وادەی گەڕانەوەی دووكەڵی نامەكان
كۆتایی هات  ل 83
رەنگە لێرەدا بگوترێت خۆ شیعر خۆی پتر لەم چەشنە بابەتانە پێكدێت، واتە لە خەم و نیگەرانیی و قەیرانە وجودییەكانی مرۆڤ، ئەمە راستە، بەڵام ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن هەژموونی زۆرتر و دیارتریان بەسەر دەقەكانەوە هەیە، بەجۆرێك كە فاكتەرەكانیان – جگە لە پاڵنەری شیعر خۆی – زیاتر دیار و دەركەوتوو بن.

چەند وێنەیەكی هەڵبژاردە

جگە لە شتە ونبووەكانی نێوانمان
چیتر ماوە كۆی بكەینەوە   ل 13
فەرموو كلیلەكان دابگیرسێنە
چونكە دەرگەكان هێشتا خەوتوون   ل 30
هێشتا تاریكی
 لە شەونمی گێلاسدا
هەڵنەستا بوو   ل 31
پشیلەیەك، تەنیا یەك پشیلە
لە سووچێك، پیاسەكانی كۆدەكاتەوە
بەچەند میاوێك دەیانژمێرێت و هیچی تر
پلیكانەكە ناچێتەوە لای هیچ دەرگەیەك
چونكە ئینجانەكان تووڕەیان كردووە   ل 78
كاتەكاتم چۆن بكەم بە سكێچ
بەیانیان زوو، بەرلەوەی
بێدەنگی پەنجەرەكەی بكاتەوە
سەیری لە خەوهەستانی ئینجانەكانم دەكەم
چاو هەڵگڵۆفینیانم بەدڵ نییە
رەنگە ئەمانیش نیگەرانی كۆرۆنا بن   ل 84
دڵەڕاوكێی نوسین
بەگوێرەی ئەو ئاشنایەتیی و هاوڕێیەتیبیەی وەك خودی خۆم لەگەڵ كاك سامی دا هەمەو، لە ئەنجامی دانیشتن و گفتوگۆی نێوانمانەوە، بەو راستییە گەیشتوم كە ئەم شاعیرەمان لەبەرامبەر پرۆسەی نوسینی شیعردا، لەم چەند ساڵەی دواییشدا بەتایبەت، بۆتە خاوەنی جۆرێك لە دوو دڵیی و نادڵنیایی سەبارەت بە بەردەوامبوون. ناوەندە روناكبیریی و ئەدەبییەكەشمان لەمڕووەوە نەك هەر یارمەتیدەر نییە، بەڵكو هەندێكجار شاعیران و نوسەران بەرەو كەناری نائومێدیی دەبات. دەربارەی ژانرێكی وەك شیعریش بەتایبەت، كە خوێنەرانی روو لە كەمبوون دەكەن و بەگومانەوە بۆی دەڕوانن.
هەمووشمان ئاگاداری ئەوەین كە تەنانەت چەند دەزگایەكی چاپ و بڵاوكردنەوە، وەرگرتنی شیعر رەتدەكەنەوە، دیارە ئەمەش لە كەمبونەوەی بەرچاوی خوێنەری ژانرەكەوە سەرچاوەی گرتووە.
هەروەها بەداخەوە ئەگەر فەزای فەرهەنگیی و روناكبیریی ئێمە بەگشتی روو لە لاوازیی بێت، و پشێویی و سەرگەردانیی هەژموونیی بەسەردا كردبێت، ئەوا رەنگە لەم نێوەندەدا ژانری شیعر پشكی شێری بەربكەوێت، بەوەدا كە (شیعر) ئازادترین جۆری دەقە سەبارەت بە نەبوونی مەرجی دیاریكراو بۆ نوسینی، هەربۆیە ئەو جۆرە نوسەرانەی توانای ئیلیتیزامیان بەمەرجە پێویستەكانی ژانرەكانی دیكەی نوسینەوە نییە، راستەوخۆ روودەكەنە شیعر.
لێرەشەوەیە كە پێدەچێت شاعیرەكەمان (سامی هادی) بەجۆرێك لە دوو دڵیی و نیگەرانییەوە ئەم دەقانەی بەرهەمهێنا بن. بێگومان ئەم قسانە نە لە بایەخی نیگەرانیی كەم دەكەنەوە، نە لە جوانیی و سەركەوتوویی چەندین وێنەو كۆپلە و دەقی ئەم دیوانە.