ئەمریکا و چین و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
جیهان 31/08/2023
لەسەر پەتای کۆڤید ١٩ زۆر گوترا و لە لای گەلێک نووسەر و شیکارەوە بە پنتی وەرچەرخانی نێوان دوو سەردەم دادەنرێت .
کۆرۆنا وێڕای قەیرانی تەندروستی و مرۆیی گەورە، قەیرانی ئابووری گەورەشی لەجیهان لێکەوتەوە، بۆیە ئاقاری سیاسیی نێو دوەڵەتیشی پەلکێشکرد بۆ چەندین روداوی پێشبینی نەکراو، بۆ نمونە وەک کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان کە بووە هۆی کارەساتی مرۆیی لەو وڵاتە، وێڕای شکاندنی ئیرادە و ورەی ئەو گەلانەی لە ناوچەکە پشتیان بە هێزو هەژموونی ئەمریکا بەستبوو.
ئەمریکا بەکشانەوەی هێزەکانی لە ئەفغانستان چۆکدادانی لەبەرانبەر هێزێکی وەک تالیبان شکستی دیموکراسیەت بوو، بەرانبەر بە تیرۆ و تیرۆرستان، درۆگەورە دیموکراسیەکەی ئەمریکا بۆ ناوچەکە ئاشکرا بوو.
جگە لە فریودانی گەلانی هەژار هیچ شتێکی ئەوتۆیان پێنەبوو، لەو دیموکراسیەتەی کە گەلانی رۆژ ئاوا پێی بەهرەمەندن خۆیان بۆ خۆیان پیادەی دەکەن، بەداخەوە بۆ گەلانی هەژار و دواکەوتوو هیچیان لێ زیاد نەبوو.
روسیاش دوایی کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان فشۆڵی ئەو وڵاتەی بۆ دەرکەوت بۆی یەکسەر پەلاماری ئۆکراینی داو داگیریکرد.
بەڵام گەلی ئۆکرانیا لە بەرگریەکی بێوێندا تا هەنوکەش بەردەوامن لە بەرگری وڵاتەکەیان و قوربانی گەورەیان بەخشی بە نیشتمانەکەیان.
ئەو دوو هاوکێشەیە لە نێو گۆڕەپانی نێودەوڵەتی و ئەقلیمیدا سووڕ دەخوات و تائێستا جێگیر نەبووە.
بەرانبەر بە هاوپەیمانیە ئابووریەکانی ئەمریکا و رۆژئاوا، چین و چەندین دەوڵەتی رۆژهەڵاتی، ئەفریقی، لاتین ئەمریکا رێکەوتننامەی (بريكس) یان پێکهێناوە.
وەک پەرچەکردارێک بەرانبەر ئەو هەڵوێستانەی ئەمریکا تا رادەیەک هاوپەیمانەکانی خۆی وەک عەرەبستانی سعودیە و وڵاتانی کەنداو و عێراق و تورکیا لە دەست داوە.
بە کرداری هاوپەیمانەکانی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکە چونەتە ژێر هەژموون و سێبەری سیاسیی، ئابووری، هاوپەیمانێتی (بریکس )ەوە.
ئەوە بوو دواجار بەچاودێری و ناوەندگیری چین ئێران و عەرەبستانی سعودی ڕێککەوتن.
ئێستا ئەمریکا هەستی لە دەست چوونی هاوپەیمانەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە بە حەتمیەت، بۆیە خژڵی جموجوڵی سەربازییە لە ناوچەکە بە گشتی بۆ گەڕانەوەی هەیبەتی خۆیی و گەڕانەوەی متمانەی هاوپەیمانەکانی بەتایبەت وڵاتانی کەنداو و سونەی عەرەب لە ناوچەکە و کەمکردنەوەی هەژموونی ئێران لە سوریا، لوبنان، عێراق و یەمەن…
روداو و پێدراوە سیاسیەکان و جموجۆڵی چین و هاوپەیمانەکانی پێمان ئەڵێت پێشبینی لەدایکبوونی سیستمێکی نوێی جیهانی لەئارادایە.
پێدەچێت جیهان پێ بنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە هاوکێشەی سیاسیی نوێی فرە جەمسەری یان بۆ ناکۆکی و ململانێیەکی تر لە فۆرمێکی تردا بە شێوەیەک لە شێوەکان سیستمێکی نوێی جیهانی بۆ فرە جەمسەری و دابەشکردنی جیهان بە شێوەیەکی جیاوزتر لە دەرئەنجام و لێکەوتەکانی جەنگی جیهانی دووەمدا.
کۆنگرەی تاران ساڵی ١٩٤٣ بە ئامادەبوونی ( رۆزفیڵت سەرۆکی ئەمریکا- چەرچڵ، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا- جوزیف ستالین سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت) بریاری کشانەوەی سوپای بەریتانیا و روسیایان لەئێران دا. ئیتر ئەوە سەرەتای نەخشەرێگایەک بۆ دابەش کردنی جیهان بۆ هەر دوو جەمسەری ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت بوو.
لە کۆتایی جەنگی جیهانی دووەم (ئەمریکا، بەریتانیا، یەکێتی سۆڤیەت) براوەی جەنگ بوون، لە ساڵی ١٩٤٥ لەکۆنگرەی بۆتسدام (Potsdamer Konfer) سازکرا ، بەچاودێری (رۆزفیڵت ، چەرچڵ، جۆزیف ستالین) لەوێ بریاری ئاوەدانکردنەوەی ئەڵمانیا یان دا.
لە کۆنگرەی (یالتا) ساڵی ١٩٤٥ ئەو سێ دەوڵەتە بریاری دابەشکردنی ئەڵمانیایان دا.
لەپاش جەنگ ئەمریکا پرۆژەی مارشاڵی راگەیاند و نۆژەنکردنەوەی ئۆروپایی وێرانکراوی دوای جەنگی جیهانی دووەمی گرتە ئەستۆی خۆی و هەموو ئۆروپای کردە ژێر قەرزێکی قەبەوە، ئیتر لە پاش ئەو مێژووە وە جیهان بە کرداری دابەش بوو بەسەر( ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێت)دا.
لەوێوە دونیایی دوو جەمسەری بوو بە دیفاکتۆ و بەپراکتیک جێبەجێکرا.
مەبەستم لەگێرانەوەی ئەو مێژووە ئەوە بوو، ئەمریکا تا قۆناغەکانی دوای جەنگ بە قورساییەوە نەهاتە گۆڕەپانی شەڕەوە، خۆی مەڵاس دابوو، لە قۆناغی کۆتایدا وەک هێزێکی گەورەی خاوەن تەکنەلۆژیا و تەکنەلۆژیای سەربازیی بەخەسڵەتێکی ئیمپریالیستی سەرمایەداریی و دوور لە سیستم و عەقڵێتی کۆڵۆنیالیستەوە ، وەک هێزێکی یەکلایکەرەوە بە هەموو توانای خۆیەوە هاتە مەیدان و بوو بە خاوەنی بردنەوەی جەنگەکە و دەستکەوتەکانی چنیەوە.
لەئەنجامدا ئەم هاوکێشە یان ئەم ئەزموونە مێژوویە ئەتوانم بڵێم زەخیرەیەکە تا رادەیەک بۆ شیکاری هاوکێشە و روداوە جیهانیەکانی لە باری سەربازی، ئابووری، سیاسیی ئەم سەردەمەش بە سوودە.
بورهان محمد فرج