كورد دەتوانێت بێ‌ كارێزما خۆی بەڕێوەببات؟

فەریق حەبیب 17/09/2019

بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، كارێزما، رۆڵی كاریگەر‌و یەكلاكەرەوەی لەپێشهاتەكاندا هەبووە، زۆرێك لە كەسایەتییە كارێزماكان توانیویانە ژیان‌و مێژووی گەلانیان بگۆڕن، بیانگەیەننە كەناری ئارامی‌و ئاستێكی بەرز لەخۆشگوزەرانی. هەندێكیشیان بەهۆی چەندین فاكتەرەوە، گرنگترینیان فاكتەری بابەتی، نەیانتوانیووە میللەتەكانیان بگەیەننە ئەو ئامانجە.
شێخ زاید بن سوڵتان، لەبیابانی نیمچە دوورگەی عەرەبیدا، توانی بناغەی وڵاتێكی وەك ئیمارات دابڕێژێت‌و ئاستێكی باڵا لە پێشكەوتن‌و خۆشگوزەرانی بۆ گەلەكەی فەراهەم بكات كە لەناوچەكەدا كەم وێنەیە. ڤلادیمێر پۆتین روسیای لەلێواری هەرەسەوە گێڕایەوە‌و شكۆی سەردەمی سۆڤیەتی بۆ گەڕاندەوە‌و جارێكی تر كردیەوە بەیەكێك لە جەمسەرە گرنگەكانی سیستمی نوێی جیهان. مهاتیر محەممەد توانی مالیزیا لە وڵاتێكی كشتوكاڵی دواكەوتووەوە بكاتە وڵاتێكی پێشەسازی پێشكەوتووی ئەوتۆ كە كەرتی پێشەسازی‌و خزمەتگوزاریی تێیدا 90%ی داهاتی وڵات بێت. غاندی هیندستانی لە داگیركاری ئینگلیز رزگاركرد‌و ماندێلا باشووری ئەفریقیای لەدەست رەگەزپەرستانی سپی پێست ئازادكرد. پۆل كاگامە رواندای لەسەردەمی جێنۆسایدكردنی یەكتری هەردوو نەتەوەی هۆتۆ‌و توتسی-یەوە گواستەوە بۆ سەردەمی بنیاتنانەوە كە تێیدا وڵاتەكەی كردە نموونەیەكی پێشكەوتووی ناوازەی ئەوتۆ كە سەرنجی تەواوی ئەفریقییەكان‌و جیهانیشی بۆلای خۆی‌و وڵاتەكەی راكێشا. دەتوانرێت دەیان نمونەی تری لەو جۆرە بهێندرێنەوە.
لەمێژووی نوێی كوردستانی لای خۆشماندا، چەندین سەركردەی كارێزما دەركەوتن، بەڵام هیچیان نەیانتوانی دەوڵەتێك بۆ نەتەوەكەیان دابمەزرێنن یان لانیكەمی پێشكەوتن‌و خۆشبەختی بۆ كورد بەدیبهێنن، هۆكارەكانیش زۆرن، خۆیی‌و بابەتی، بەڵام فاكتەری بابەتی لەو بوارەدا گەورەترین نەخشی هەبووە.
شێخ سەعیدی پیران‌و سمكۆی شكاك‌و شێخ مەحمودی حەفید‌و قازی محەممەد‌و مەلا مستەفای بارزانی‌و دكتۆر عەبدولڕەحمانی قاسملو و مام جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا‌و مەسعود بارزانی و عەبدوڵا ئۆجەلان، دیارترین كارێزماكانی سەد ساڵی رابردووی كوردستانن، لەوانە تەنها دووانیان لەژیاندا ماون، مەسعود بارزانی‌و عەبدوڵا ئۆجەلان، لەو دوانەش تەنها كاك مەسعود لە دەسەڵاتدایە‌و سەرقاڵی راییكردنی ئەركەكانێتی، چونكە ئۆجەلان لەزیندانی توركەكاندایە‌و رێبەرایەتیكردنی پارتەكەی‌و لایەنگرانی لێ‌ قەدەغەكراوە.
*دەسەڵاتی كاریزمایی‌و جۆرەكانی تری دەسەڵات
كارێزما، دەستەواژەیەكی یۆنانییە‌و واتای كەمەندكێشكردنی بڕواپێهێنەر یان جادوو دەگرێتەوە كە تێیدا كەسی كارێزما بەهۆی لێهاتوویی‌و توانای نائاسایی خۆیەوە دەتوانێت باوەڕ بەكەسانی دەوروبەری بكات بێنەژێر ركێفییەوە. ئەوانەی باوەڕیان بە كارێزماكە هەیە، مافی ئەوەی دەدەنێ‌ دەسەڵاتی خۆی بەسەریاندا بسەپێنێت، بەهۆی توانا‌و كاریگەرە لەڕادەبەدەرەكەیەوە. ماكس ڤێبەر یەكەم كەس بوو كە مۆركێكی سیاسی دایە كارێزما.
ماكس ڤێبەر( 1864-1920) ئابووریناس‌و دامەزرێنەری كۆمەڵناسی نوێ‌، دەسەڵاتی كردووە بەسێ بەشەوە:
یەكەم: دەسەڵاتی ئاسایی‌و باو كە رەواییەكەی لە داب‌و نەریتە جێگیرەكانەوە وەردەگرێت.
دووەم: دەسەڵاتی یاسایی عەقڵانی، رەواییەكەی لە باوەڕی خەڵك بە یاسییبوونی ژمارەیەك رێسا‌و رێوشوێنەوە وەردەگرێت كە تێیدا ماف دەدرێت بەدەسەڵاتداران فەرمان دەربكەن‌و بەسەر هەموواندا جێبەجێی بكەن.
سێهەم: دەسەڵاتی كارێزمایی، رەواییەكەی لە باوەڕی خەڵك بە توانای كەسی كارێزما یان دامەزراوەی كارێزماوە سەرچاوەی گرتووە.


*خوولانەوە لەبازنەیەكی بەتاڵی بێ‌ كۆتادا
لەئێستادا، لەكوردستان، خەریكە قۆناغی كارێزماكان تێدەپەڕێت‌و هێشتا كۆمەڵگەی كوردی‌و نوخبە سیاسییەكەی هیچ ئەلتەرناتیڤێكیان بۆ ئامادەنەكردووە. لەرۆژهەڵاتی كوردستان، پاش شەهیدبوونی قازی محەممەد‌و قاسملۆ، تا هەنووكە كەسایەتییەكی كارێزمای وا دەرنەكەوتووە كە زۆرینەی خەڵك لەدەوری خۆی كۆبكاتەوە‌و كارێكی ئەوتۆ بكات بەدەسەڵاتەكەی رازی بن، هەوڵی زۆردرا، كەسانی تێكۆشەر لەگۆڕەپانەكەدا جموجۆڵ دەكەن، بەڵام بێ‌ هوودە بوو، سەرەنجام هەموو پارتە سیاسیەكان پارچە پارچە بوون. لە باكووری كوردستانیش لەپاش خامۆشكردنی شۆڕشەكەی شێخ سەعید پیران‌و دەستگیركردنی ئۆجەلان، كەسێكی وا پەیدانەبوو لانیكەم نیوەی كوردان رێبەرایەتی بكات، سەڵاحەدین دەمیرتاش‌و عوسمان بایدەمیر لەسەرەتای قۆناغی بوون بەكارێزمادابوون، بەڵام تاڕادەیەك لەباربران. لەباشووری كوردستانیش لەپاش ئەو كەسایەتییە كارێزماییانەی باسمانكردن، كەسێكی وا سەریهەڵنەداوە كە بتوانێت رێبەرایەتی بەشێكی زۆری خەڵكی كوردستان بكات، دوا كارێزما كاك مەسعود بارزانییە، ئەگەرچی كەسانی تریش لەئارادان كە رۆڵی بەرچاویان لە شۆڕش‌و زۆربەی رووداو پەرەسەندنەكاندا هەیە، بەڵام نەگەیشتوونەتە ئاستی كارێزما‌و بەتەواوەتی پێناسەی كارێزمایان بەسەردا جێبەجێ‌ نابێت.
لەپاش كۆچی دوایی مام جەلال‌و كاك نەوشیروان، كەلێنێكی ئەوتۆ لە رێبەرایەتی باشووری كوردستاندا درووستبووە كە چارەسەركردنی ئەستەمە. حاڵی حاز، بەهۆی بۆشایی ئەو دو كارێزمایەوە، جۆرێك لە پشێویی‌و ئاڵۆزیی لە پانتاییەكی فراوانی هەرێمی كوردستاندا سەریهەڵداوە، زۆربەی لایەنگرانی یەكێتی‌و گۆڕان لە سەرگەردانییەكی سیاسیدا دەژین، پەیكەری هەردوو حزبەكە لەق بووە، توانای بەئاسانی بڕیاردانیان لەدەستداوە، ئەو دۆخە نالەبارە بەتەنها لەنێو یەكێتی‌و گۆڕاندا قەتیس نەماوە، بەڵكو شۆڕبووەتەوە بۆ نێو كۆمەڵگەی كوردیو دامەزراوە سیاسی‌و ئیداریی‌و كۆمەڵایەتییەكانی، لەم ناوچەیەدا هەموو شت تێكچووە، زۆرینەی كادرە دڵسۆز‌و چالاكەكان پەراوێزخراون، هەلپەرەستەكان لەزۆرێك لە جومگەكانی دامەزراوە سیاسی‌و ئیدارییەكاندا باڵادەست‌و بڕیاربەدەستن. واتە ئێستا كوردستان لە قۆناغی راگوزەردایە، قۆناغی ماڵئاوایی كەسایەتییە كارێزماكان‌و هاتنەدی سەردەمی پاش دەسەڵات‌و هەیمەنەی ئەو كەسایەتییانە.
ئەو هەلومەرجە بەنیسبەت هەمووانەوە نوێ‌‌و نالەبارە، چونكە هێشتا كوردەواری نەیتوانیووە فۆڕمێكی نوێی جێگرەوەی بۆ ئامادەبكات.
لەهیندستان‌و باشووری ئەفریقیا، كاتێك غاندی‌و ماندێلا نەمان، هەرچۆنێك بێت دامەزراوەی سیاسی‌و ئیداری جێگرەوەی ئەو دوو كارێزمایە بوون، لە ئەمریكاش نەمانی ئەبراهام لینكۆڵن‌و مارتن لۆسەر كینگ وڵاتەكەی دووچاری ئیفلجی نەكرد، چونكە دامەزراوە‌و دەوڵەتیان هەبوو، دەمێكیش ماوتسی تۆنگ لە چین‌و بەسمارك لە ئەڵمانیا كۆتاییان پێهات، دامەزراوەی پتەو قەرەبووی كردنەوە، بەڵام لای خۆمان دامەزراوەكانمان لاوازن‌و دەوڵەتیشمان نییە، سەرباری دەستێوەردانی ئیقلیمی لەكاروبارەكانماندا، ئەوانەش گەورەترین خاڵی لاوازی ئێمەن. 
كۆردەواری بەچەشنێك دابەش بووە، شۆڕشی تەكنەلۆژی‌و تۆڕەكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتیش بەئەندازەیەك كاریگەریی نێگەتیڤیان لەسەر تاك بەتاكی كۆمەڵ، بەتایبەتی گەنجان، داناوە كە یەكخستنی گووتاری كوردی‌و كۆكردنەوەی زۆرینەی خەڵك لەدەوری یەك ئامانجی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی بووەتە كارێكی نیمچە مەحاڵ. ئەوەش وایكردووە نەتوانرێت وەكو گەلانی خاوەن دەوڵەت‌و دامەزراوەی سەربەخۆ هەروا بەئاسانی قۆناغی كاڵبوونەوەی كارێزماكان تێپەڕێنین‌و بگەینە ئەو فۆڕمەی كە ئیدی دامەزراوە سەردەمییەكان بۆشایی ئەو كارێزمایانە پڕبكەنەوە‌و تائێستا لەو رووەوە لە بازنەیەكی بەتاڵی بێ‌ كۆتادا دەسوڕێینەوە، ناشزانرێت ئەم رەوش‌و قۆناغە چەندە درێژەدەكێشێت!