ئەحمەد موختار بابان یەكەم سەرۆك وەزیرانی كورد لە مێژووی عیراقدا

رزگار حاجی حەمید 19/08/2021


وەك هەر نەتەوەیەكی دیكەی سەرزەمین, نەتەوەی كوردیش هەمیشە تینووی ئازادی و سەربەخۆیی بووە و بەردەوامیش لەخەباتدا بووە بۆ وەدەستهێنانی مافەكانی, لەم سۆنگەیەشەوە ڕووبەڕووی گەلێ‌ هێرش و پەلامار و تەنانەت مەترسیی لە ناوچوون و توانەوەش بووەتەوە, بەڵام وێڕای ئەو هەموو مەترسیانەش بەلانی كەم توانیوویەتی بەرگری لە خۆی بكات لە پێناو مانەوەیدا, لەم ماوە دوور و درێژەدا كە چەندین سەدەی خایاند هەرگیز چاوی لە خاكی كەس نەبووە و هەڵپەی داگیركردنی خاكی هیچ گەل و نەتەوەیەكی دیكەی نەكردووە, بەڵكو بە پێچەوانەوە هەمیشە نەتەوەكانی دەوروبەر چاویان لە خاكی كوردستان بڕیووە و بەبیانووی جۆراوجۆرەوە پەلاماریان داوە, یان بەحوكمی شوێنە جوگرافییەكەی بووەتە گۆڕەپانی ململانێی دەوڵەتەكان, وەك ئەوەی بۆ  چەندین سەدە ببووە مەیدانی شەڕ و پێكدانەكانی نێوان دەوڵەت و ئیمپراتۆرە زلهێزەكان, لە پەنای ئەو شەڕ و شۆڕانەوە هەركاتێك دەرفەت لە بەردەم هەڵبژاردەی كورد ڕەخسابێت وێڕای بەرگرییكردن لەخۆی هەوڵیداوە كیانێكی سیاسیی بۆ خۆی درووست بكات, بەدرێژایی مێژوو قەوارەی سیاسی خۆی هەبووە و چەندین میرنشین و دەسەڵاتی خۆماڵی لەناوچە جیاجیاكانی كوردستاندا درووستكردووە, ئەم میرنشیانە وەك یەك نەبوون لە قەبارە و سنوور و ماوە و جۆری حوكمڕانیدا, لەگەڵ ئەوانەشدا توانیوویانە مۆركی نەتەوایەتی خۆیان بپارێزن و لە لایەنی (كۆمەڵایەتی و ئابووری و بازرگانی و ڕۆشنبیری) برەو پێبدەن, ئەوەی مەبەستە و پەیوەندی بە بابەتەكەوە هەیە دەسەڵاتی بابانییەكان و بەتایبەت لەناویاندا (ئەحمەد موختار بەگی بابان)ە, كە یەكەم سەرۆك وەزیرانی كورد بووە لە مێژووی عیراقدا و دواهەمین سەرۆك وەزیرانی سەردەمی ڕژێمی پاشایەتی بووە, كە شۆڕشی (14ی تەموزی 1958) كۆتایی بە سیستەمی پاشایەتی هێنا و یەكەمین حوكمی كۆماری لەعیراقدا پێكهێنرا.  

 
                                        ڕۆڵی بابانییەكان لە  دەسەڵاتدا
    لە سەدەی دەیەمی كۆچییەوە بابان هەم وەكو ناوی ئێل بۆ هەندێ‌ لەو تیرە و هۆزانەی لە ناوچەكانی نێوان زێی بچوك و ڕووباری سیروان دا دەژیان, هەم وەكو شوێن بۆ هەندێ‌ لەو شوێنانەی كەوتبووە ئەم ناوچەیەوە وەكو (پشدەر, مەرگە, سورداش, سەرچنار, شارباژێر, شارەزوور, قەرەداخ) بەكارهێنراوە, لەگەڵ سەرهەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی و ڕاگەیاندنی مەزهەبی شیعی وەك ئاینی فەرمی دەوڵەت لەلایەن شائیسماعیلی دامەزرێنەرییەوە هەندێ‌ لە نەتەوەكانی تریش چوونە سەر ئەم مەزهەبە, ئەمەش بووەهۆی وەچەرخانی دەوڵەتی عوسمانی بەلای فروانخوازییدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و گەڕانەوەی زۆرێك لە هێزەكانیان بۆ ئەم ناوچەیە, هاوكات لە دوای جەنگی چاڵدێران ئیتر ئەم ناوچەیەش وەكو هەموو شوێنەكانی تری كوردستان لە ستراتیژی هەردوو هێزە گەورەكەدا بایەخی پەیدا كرد, ئەمەش ڕێگای خۆشكرد كوردستان ببێتە گۆڕەپانی شەڕوشۆڕی ناوچەیی پەلوپۆهاوێژ كە بەناوی هەردوو مەزهەبی سەرەكیی سوننی و شیعی بەرپا دەكران, ئیدی ناوی بابانیش تێكەڵاوی ڕووداوەكانی ناوچەكە بوو, هەڵكەوتەی جیوپۆلەتیكی موڵكی بابان بووە هۆی ئەوەی بەشی میرنشین بابان لە ململانێی ڕۆم –عەجەم دا لە چاو هەندێ‌ میرنشینی كورد یتردا زیاتر بێ‌، بە تایبەتی چونكە كەوتبووە سەر ڕێگەی شارە گەورە پیرۆزەكانی عیراق (بەغدا، موسڵ، نەجەف، كەربلا، سامەڕا، كازمیە) لەهەمان كاتدا ناوچەكە خۆی دەوڵەتێكی بەهێز و یەكگرتوو نە بوو، هاوكات بنەماڵەیەكی دەسەڵاتداری تەباو یەكگرتووی تێدا نەبوو تا بتوانێ‌ خۆی لەبەر ئەو هێرشانەدا ڕابگرێ‌، كە لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا دەهات، یاخود كەڵك لە ناكۆكی ئەم دوو هێزە وەربگرێت, ئەم بنەماڵەیە نزیكەی شەش سەدە (1397-1851) لە شوێنە جیاجیاكانی كوردستاندا میرنشنیان هەبووە وەك موكریان مەریوان, زەهاو و شارەزوور پشدەر و دواترینیان لە سلێمانی، ئیمارەتی بابان لە ساڵەكانی (1776-1851)دا لە ماوەیەی ئەو شەش سەد ساڵەدا لە دەڤەرە جیاكانی كوردستاندا نەوەیان لە زۆربەی شارەكانی كوردستاندا هەبووە، میرەكانی بابان هەر لە سەردەمی عوسمانی و سەفەوی دواتریش زەندی و قاجارییەكانەوە كاریگەری بەرچاویان هەبووە لە سیاسیەتی ناوچەكەدا هەر وەك چوون بەشێك بوون لە ململانێ‌ و ناكۆكییەكانی هەردوو ئیمپراتۆرییەتەكە, لە هەمان كاتدا بەشێكیش بوون لە گۆڕینی ئاراستەی هێز و چارەسەری سیاسی لە نێوانیاندا، لەپاش كەوتنی ئیمارەتەكەیان (بابان) لە ساڵی (1851)دا, ئەمیش لە چوارچێوەی بەناوەندكردنی دەوڵەتی عوسمانی و بەستنەوەی سەرجەم ناوچەكان بە پایتەختەوە میرنشینەكەیان هەڵوەشێنرایەوە, دەبێ ئاماژە بەوەش بكرێت لەسەردەمی ئەم میرنشینەدا بەردی بناغەی زمان و نووسینی كوردی دانرا و شیعری كوردی گەیشتە لوتكە, هاوكات گواستنەوەی پایتەخت بۆ سلێمانی و درووستكردن و بنیاتنانەوەی وەك شارێك كە تادێ جوانتر دەبێ, لە سەردەمی مەدحەت پاشادا میرەكانی بابان هەندێكیان بەخواستی خۆیان و بەشێكیش بە زۆرەملێ‌ دەگوێزرێتەوە بۆ بەغدا و ئەستەنبوڵ پاشان لە ناو سیستەمی دەسەڵاتـی عوسمانیدا لە ویلایەتی بەغدا و ئەستەنبوڵی پایتەختی سەڵتەنەدا ڕۆڵ دەگێڕننەوە چالاك دەبنەوە (ئیسماعیل حەقی بابان و عوسمان مەحمود پاشای بابان و محەمەد فەیزی زەهاوی و ئەحمەدی كوڕی وجەمیل سدقی زەهاوی هەریەكە و ڕۆڵیان هەبووە كە ئەمانە بنەماڵەكانی بابانییەكانی زەهاو بوون, لە سەردەمی شانشینی عیراقدا بنەماڵەی بابان ڕۆڵی دیاریان لە حوكمداری عیراقدا بینیووە، حەمدی بەگی بابان و جەمیل مەجید پاشای بابان، مەحمود بابان كوڕی جەمیل پاشا لە حكومەتی مالیكی و عەبادی وەزیری نەخشەدانان بوو.       
 
                                  ئەحمەد موختار بەگی بابان و 
                                 ڕۆڵی لە مێژووی سیاسیی دا
ئەو سەركردە سیاسییەی كە گەیشتە پۆستێكی باڵا لە سەردەمی پاشایەتیدا، سیاسەت مەدارێكی كوردی باشووری كوردستان و لە خانەوادەیەكی كورد پەروەر و لە بنەماڵەی بابانییەكان بوو، كە  ئەمەش حاڵەتێكی ئاساییە و نامۆ نییە هەم بۆ بابانییەكان كە بە درێژایی مێژوو لە دەسەڵاتبوون و  كاریگەریان لەسەر شانۆی سیاسی ناوچەكە هەبووە, بە هەمان شێوە بۆ (ئەحمەد موختار)یش كە لە مێژووی عیراقدا چەندین پۆستی جۆراوجۆر و چەندجارێك وەزیر بووە لە زۆربەی وەزارەتەكاندا, تادواجار لە ساڵی ( 1958)دا و لە سەردەمی پاشایەتیدا گەیشتە پۆستی سەرۆك وەزیران, دوای ئەوەی (ئەحمەد موختار بابان)كۆلیژی ماف لە بەغدا تەواو دەكات، بۆ ماوەی (17) ساڵ لە زۆربەی پارێزگاكاندا دادوەر بووە لە دادگاكانی شارە جیاجیاكاندا و بە پایتەختیشەوە, جیا لە چەندین پۆستی جۆراوجۆری ماوەیەك موتەسەڕیفی كەربەلا بووە، لە كابینە یەك لە دوای یەكەكاندا چەندین جار وەزیری پێدەسپێرێت وەكو (وەزیری داد و دارایی و كاروكاروباری كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و بەرگری و ناوخۆ و ئیشغال و گواستنەوە)ەو  سێ جار جێگری سەرۆك وەزیران بووە، ماوەی (12) ساڵ سەرۆكی دیوانی پاشایەتی بووە, هەروەها لە خولی(نۆیەم و دەیەم)ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا بە نوێنەرایەتی هەردوو لیوای (حلە و سلێمانی) بووەتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران, دواجار دەبێتە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە (19/5/1958- 14/7/1958)ە, دوای ئەوەی نوری سەعید دوا كابینەی كە بۆ خۆی چواردەهەمین و خولی (58)هەمینی دەسەڵاتی شانشینی عیراق بوو لە (3 ئازاری 1958 بووە لە 14ی مایسی 1958) دا دەستی لە كار كێشاوەتەوە بۆ ئەوەی وەزارەتی یەكگرتوی یەكێتی عیراق - ئوردن پێكبهێنێت, دەبێتە سەرۆك وەزیرانی یەكێتی عەرەبی لە (19ی مایس 1958)ەو ئیبراهیم هاشم دەبێتە جێگری, دوا بە دوای دەستی لە كاركێشانەوەی نوری سەعید, بۆ یەكەمین جار كوردێك دەبێتە سەرۆك وەزیرانی عیراق هەرچەندە وەك دەردەكەوێت ماوەی فەرمان ڕەواییەكەیشی دوو مانگ كەمتر بوو, ئەویش بەهۆی ڕووخاندنی ڕژێمی پاشایەتیی و سەركەوتنی (شۆڕشی 14ی گەلاوێژ)ەوە, وەك باسكرا (ئەحمەد موختار بابان) دواهەمین سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بوو لە كابینەی پەنجاو نۆهەمین دا كە كابینەكەی بەم شێوەیەی خوارەوە پێكهاتبوو:
1- ئەحمەد موختار بابان                       ســــەرۆك وەزیـران
2- ســــەعید قــــــەزاز                   وەزیـــــری ناوخـــۆ
3- نەدیــــم پــاچەچی                       وەزیـــری دارایـــــی
 4- جەمیل عــەبدولوەهاب                   وەزیری داد
 5- زیا جەعـــــفەر                          وەزیری ئاوەدانكردنەوە
  6- عەبدولحەمید كـازم                      وەزیری مەعاریف 
 7- عەبدولئەمیر عــەلاوی                   وەزیری تەندروستی 
 8- ڕوشــدی چـــەلەبی                      وەزیری ئابووری
 9- ساڵح سـائیب جبوری                      وەزیری گواستنەوە و ئیشغال
10- برهانەدین باش ئەعیان                   وەزیری ڕاگەیاندن 
11- ســـادق كــــەمونە                     وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی      
12- مەحمـــود بــــــابان                    وەزیری بێ وەزارەت
13- عەلـــی شــــــەرقی                    وەزیری بێ وەزارەت
14- عەبدولجەبار تەركەلی                   وەزیری بێ وەزارەت 
15- جەمـــیل ئـــورفەلی                  وەزیری كشتوكاڵ

ئەم كابینەیە پێهكاتبوو لە (15) وەزارەت, جگە لەسەرۆك وەزیران (3) وەزیری كوردی تێدابوو, هاوكات (نۆ) وەزیری عەرەبی سوننەی لەخۆگرتووە, ماوەكەی ئێجگار كورت بوو دواتر بەهۆی ڕووخاندن و كۆتایی پێهێنانی سەردەمی پاشایەتی و كودەتای (14ی تەموزی 1958)ەوە كۆتایی بەكابینەكەی هات. 
  وەك ئەوەی لەسەری دەووترێ‌ (ئەحمەد موختار بابان )  لە دەسەڵاتیدا سەركردەیەكی پاك بووە، هیچ تێبینییەكی خراپی لەسەر نەبووە لەبەرئەوەی خۆی لە خانەوادەیەكی دەوڵەمەند بوو بۆ هیچ كاتێ‌ پۆستی بەكارنەهێناوە بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن و هەمیشە دڵ و دەروون گەورە و چاو تێر بووە، هەربۆیە پیاوێكی سادە و پاك  بووە دووربووە لە گەندەڵی و چڕكردنەوەی دەسەڵات بۆخانەوادەكەی لەبەرئەوەی خۆیان خاوەن سەروەت و سامان وموڵكێكی زۆربوون, هیچ كاتێك جیاوازی لە نێوان دەوڵەمەند و هەژار و لاواز و بەهێزدا نەكردووە, پیاوێكی دادپەروە و خاكی و خۆشەویست بووە, تەنانەت زۆربەی سیاسییەكانیش شەرمیان لەم كەسایەتییە دەكرد و گوێڕایەڵی فەرمانەكانی بوون,  ڕۆڵی گەورە و كاریگەری هەبوو لەو دانوستانەی كە لە نێوان حكومەتی عیراق و كۆمپانیا نەوتییەكاندا سازكرا, كە گەیشتنە ڕێككەوتن لەسەر یەكسانی قازانج و بەكارهێنانی ئەو زەویی و زارانەی كە شیاوی بەرهەمهێنان نیین و پرۆژەی لەسەر نییە و لەژێر دەستی كۆمپانیاكەدا بوو, ئەویش ئامانجی ئەوەبوو كە لە لێدوانە وەزارییەكەیدا ئاماژەی پێكرد, بۆئەوەی پێداویستییەكانی گوزەرانی عیراقییەكان هێندەیتر زیاد بكات, لە شوێنی نیشتەجێبوونی شایستە و خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان و فێركردن, هەرچەندە زۆری نەخایاندا لەدوای مانگێك بەسەر جێبەجێكردنی ڕێككەوتننامەكەدا, كودەتای (14ی تەموزی 1958)ی بەسەردا هات, ئەحمەد موختار هەرگیز لە خەیاڵیا ترسی ئەوەی نەبوو كە دەستگیر دەكرێت, تاوەكو ڕۆژانی دوایی لە (19/7/1958) كاتێ‌ هەواڵی  فەرمانی دەستگیركردنی خۆی بیست, ئەم دەیتوانی بە ئاسانی لەگەڵ خێزانەكەیدا بۆ دەرەوەی عیراق هەڵبێت, بەڵام كارتێكردنی ڕادەست كردنی خۆی و دیداری زەعیم قاسمی بەباشتر زانی, هەربۆیە زەعیمیش ڕێزی زۆری لێگرت و لەگەڵ كۆمەڵیك لە ڕەمزەكانی سەردەمی پاشایەتییدا ڕەوانەی زیندانی (معسكر الرشید) كران, كە لەوانە (سەعید قەزاز و عەمیدی ئەندازیار ڕەجەب عەبدول مەجید ) كە یەكێك بوو لە سەربازە ئازادیخوازەكان, عەریف (رسن)ی ڕاسپارد بە چاكی مامەڵەیان لەگەڵ دا بكات, عەریفیش ڕاسپاردەكەی لە ئەستۆ گرت و داواكارییەكانی  بە وشەی (فەرمان دەكەی پاشا) جێبەجێ كرد, لە دوای كودەتاكە دادگایەكیان پێكهێنا بە سەرۆكایەتی (موقەدەم فازڵ عەباس مەهداوی) كە پورزای عەبدولكەریم قاسم بوو لە(19/11/1958)دا حوكمی لە سێدارەدانی دەدەن, لەدوای حوكمەكەی كچەكەی بەناوی (سەراب) لەگەڵ دایكیدا توانیان سەردانی قاسم بكەن داوایان لێكرد لێیببوورێت ئەمیش ڕاستەوخۆ فەرمانی لێخۆشبوونی بۆدەردەكات, دوابەدوای ئەم بڕیارە و ئازادكردنی لە گەڵ خێزانەكەیدا دەچنە وڵاتی لوبنان و ماوەیەك دەمێننەوە و پاشان ڕوودەكەنە ئەڵمانیا, لەوێ‌ نیشتەجێ دەبن تاوەكو (24ی تشرینی یەكەمی 1976) لە ئەڵمانیا لە ئوتێلی (king hoof) بە نەخۆشی كۆچی دوایی دەكات، لەسەر وەسیەتی خۆی ( لە هەركوێ مردم لەو خاكەدا بمنێژن) لەم شارەدا و لە گۆڕستانە ئیسلامییەكەدا بە خاك سپێردرا. 
سەرچاوە:
1-نەوشێروان مستەفا ئەمین, میراتی بابان لە نیۆان بەرداشی ڕۆم و عەجەم دا, چاپەمەنی خاك,  چ2, سلێمانی 1998.
2- د سەعد بەشیر ئەسكەندەر, و/ جەوهەر كرمانج, سیستەمی میرنشینی لە كوردستان, چاپخانەی داناز, چ1, سلێمانی 2004.
  3- مجلە گاردینا, عبدالكریم الحسینی, احمد باشا مختار بابان اخر رئیس وزار‌و 
4-سركوت كمال علی, احمد مختار بابان اخر رئیس وزار‌و عراقی فی العهد الملكی,  بریدر میدیا, مۆسسە اعلام عربیە_سویدیە,6 نوفمبر 2018 
5-السید عبدالرزاق الحسنی, الاصول الرسمیە لتاریخ الوزارات العرقیە, مگبعە العرفان , صیدا, لبنان, 1964  
 politic  6-   هونەر تۆفیق, بنەماڵەی بابان .شەش سەدە خاوەن میرنشین و دەسەڵاتی سیاسی , 12 /8/2019 
 7- رزگار حاجی حەمید, نوری سەعید ڕۆڵی لە هاوكێشـەی سـیاسـیدا, سایتی چاودێر ,  28/10/2020