شۆڕشەكەی كفری و دەوروبەری
پێشەكی
كاتێ جەنگی یەكەمی جیهانی لە ساڵی (1914-1918)دا سەری هەڵدا, عوسمانییەكانیش لەگەڵ وڵاتانی تەوەر چوونە ناو جەنگەوە، ئەمەش خاڵیكی وەچەرخان و ڕێگە خۆشكەربوو بۆئەوەی ئاگری شەڕ بەرەو ناوچەكە بێت، ڕاستەوخۆ هاوپەیمانان هێزەكانیان ئامادە كرد بە مەبەستی دەست بەسەرداگرتن و داگیركرنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و مسۆگەركردنی بەرژەوەندییەكانیان, هێزەكانیان بەرەو فاو هەنگاوی هاویشت، لەگەڵ ئامادەباشی سوپای بەریتانیا (سیر پرسی كۆكس) بەیانێكی دەركرد، كە تیایدا باسی لەوەكرد حكومەتەكەی لەبەر هەڵوێستی دەوڵەتی عوسمانی ناچاربووە ببێتە ناو جەنگەوە، هاتوون بۆ پاراستنی بازرگانی و هاوكاریتان لەوانەی كە دوژمنی گەلی عەرەبن لە ناوچەكەدا ، بەریتانییەكان دوای بەرەنگارییەكی كەم هێزەكانیان لە فاو دابەزاند و ئاڵایان لە شارەكەدا هەڵكرد، بەمەش عوسمانییەكان ناچاربوون پاشەكشە بكەن، بۆیە توانیان دەستبگرن بەسەر دەروازەی كەنداودا، بەم شێوە ئاگری شەڕیان هێنایە ناوچەكە و دوای شەڕێكی درێژخایەن لە ( 11ی ئازاری 1917)دا گەیشتنە بەغدا, جەنگ و كاولكاری درێژەی هەبوو لەلایەك ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بۆ مانەوەیان بەرگرییەكی خوێناوییان دەكرد, لەولاشەوە بەریتانییەكان لە هێرش و پەلاماردان بەردەوامبوون تا زیاتر پەلبهاوێژن و بەرژەوەندییە ئابووریی و سەربازیی و سیاسییەكانیان مسۆگەربكەن, بەمەش توانیان سەركەوتن بە دەستبێنن و بە شكست و هەڵوەشانەوەی قەڵەمڕەوی عوسمانییەكان كۆتایی پێ هات, كۆمەڵێك پەیماننامە و كۆنگرەیان سازكرد و ناوچەكەیان لەنێو خۆیاندا بەشكرد, بەبێ گوێدانە پرس و گرفتە نەتەوەییەكانی ناوچەكە, بە دڵنیاییەوە ئەمەش كاردانەوەی لێكەوتەوە دژی هێزی هاوپەیمانان و حاكمە سیاسیی و سەربازییەكانی ئینگلیز و كە لەلایەك زوڵم و زۆرداری و خراپی مامەڵەكردن لەگەڵ دانیشتواندا, وەكو كۆكردنەوەی خۆراك و بەكارهێنانی ئۆتۆمبیلەكان بۆ خزمەتگوزاری سەربازی و سەپاندنی باج بە شێوەیەكی بەرز و چاودێری لە كۆكردنەوەیدا, بە تاڵانبردنی سەروەت و سامانی وڵاتەكەیان, لەلایەكیترەوە وەك تۆڵە كرنەوەیەك كە شیعەكان هاوكاریان نەبوون لە جەنگدا و شۆڕشیان دژی بەریتانیا بەرپاكرد, هاوكات كوردیش لەژێر ناوی غەزادا شەڕیان دژی ڕوس و ئینگلیزیان كرد وەك پاڵپشێك بۆ عوسمانییەكان, بەم شێوەیە جووڵانەوە لە سەرجەم ناوچەكانی فوراتی ناوەڕاست و ناوچەكانی باكوور و خۆرهەڵاتی بەغدای گرتەوە تا گەیشتە بەغدا, هەروەها ئاگری شۆڕش لە ناوچە كوردنشینەكانی باقوبە دەستی پێكرد زۆرێك لە شار و شارۆچكەكانی گرتەوە تا سنووری ئاكرێ و پێشتریش كوشتنی مستەر پیرسۆن حاكمی زاخۆ, هەرچەندە بەریتانییەكان دەیان ویست ناوچە كوردنشینەكان بە دووربگرن لەوەی كە ڕووداوەكانی ڕاپەڕین ئەم ناوچانە بگرێتەوە, هەروەها لە ئەیلولی هەمان ساڵ بە دواوە ڕاپەڕینی ناوچەكانی (هەریر و باتاس و ڕەواندز و خۆشناوەتیشی گرتەوەو لە شارۆچكەی تەلعەفەر دانیشتوانەكەی هەر لەمانگی حوزەیرانەوە ڕووبەڕووی بەریتانییەكان بوونەتەوە, هەموو ئەمانەش بڵێسەی شۆڕشی بیست و شۆڕبوونەوەی لە باشووری عیراقەوە و پەڕینەوەی بۆ بەغدا و پاشان پەلهاویشتن بەرەو سەراپای ناوچە,
هاوكات لەگەڵ ڕاپەڕینی باقوبەدا كوردەكانیش توانیان قزڕەبات ئازاد بكەن ئەمەش بە جۆرێك دانیشتوانی خانەقینی بزوواند, هێزەكانی ئەم ناوچەیە هێرشی سەركەوتوویان كردە سەر كۆمپانیاكانی نەوتی بەریتانیا و ئێرانی لە ناوچەی نەفت خانە, لە لایەكیتریشەوە توانیان هێڵی شەمەندەفەری پەیوەندی نێوان هێزەكانی ئینگلیز لە باشووری كوردستان و خوار و ناوەڕاست بپچڕێنێت و سەر لەو هێزانەش بشێوێنن كە ئینگلیزەكان لە ئێرانەوە ئاراستەی گیانی شۆڕشگێڕانیان دەكرد, هەروەها بارەگای حكومەتیان لەشاری خانەقین سووتاند و یەكێك لە پردەكانی نێوان خانەقین و كنگربانیان ڕووخاند, دوابەدوای كۆنترۆڵكردنی شارەكە ئەنجومەنێكیان بەسەرۆكایەتی (خورشید بەگ) دانا, دانیشتوانی مەندەلی بە عەرەب و كوردەوە چوونە پاڵ شۆڕش و كاروباری شاریان بە سەرۆكایەتی (موسا ئەفەندی) گرتە دەست و لەو لاشەوە هۆزی دەلۆ و بەشێك لە جافەكان بە سەرۆكایەتی (برایم خانی دەلۆ و وەیسی بەگ) شاری كفریان ئازاد كرد, لە ناو شاری كەركوكیشدا كۆمەڵەیەكی سیاسی نهێنی كەوتە جموجووڵكردن, شاری هەولێریش توانیان دەوری خۆیان بگێڕن, دانیشتوانی شاری سلێمانی و دەوروبەری پێشتر نەك شۆڕشیان كرد بەڵكو بە ڕێبەرایەتی شێخ مەحمود حكومەتیان درووستكرد, هەروەها لەمیانەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا دژی ڕووس و ئینگلیز لە شەڕدا بوون, دواتریش شەڕی (دەربەندی بازیان)یان كرد, هەرچەندە ئەمانەی كە ئاماژەیان پێكرا هۆكاری درووستبوونی ئەو دۆخەن كە تادەهات زیاتر دەنگی ناڕەزایی و زەمینەی خۆپیشاندان و شۆڕش لەبارتر دەبوو دژی بەریتانیا.
هەڵسوكەوتی ئینگلیز لە ناوچەكەدا
دوای گرتنی بەغدا هێزەكانی بەریتانیا پێشڕەوییان كرد پەلەی ( كەركوك و ویلایەتی موسڵ)یان بوو, ئەم چوونە پێشەوە زەمینەی بۆ بەریتانییەكان سازكرد پەیوەندی نزیكتر لەگەڵ شێخ حەمیدی تاڵەبانیدا گرێبدەن, بۆ یەكەم جار هێزەكانی كورد دژ بە تورك بەكارهێنران هێزێكی كورد كە لە نزیكەی دوو سەد پیاوی باجەڵان و دەلۆ و سوورەمەیری پێكهاتبوو, لە (نیسانی 1918)دا پەلاماری هێزی عوسمانییەكان بدەن لەسەر ڕووباری سیروان, لەشكری ئینگلیز لە قۆڵی باكووری ڕۆژهەڵاتی بەغداوە پێشكەوت و لە ماوەیەكی كەمدا و بە خێرایی گەیشتنە شارەدێی قەرەتەپە و لە ڕۆژی (28ی نیسانی 1918)دا توانییان بچنە ناو شارۆچكەی كفری یەوە دوای ئەوەش دەستیان بەسەر خورماتوودا گرت, لە دوای هێرشكاری ڕووسەكان جارێكیتر ناوچەی كفری بووە دەروازەی هاتنی سوپایەكی زلهێزی جیهانی, كە دەیویست لەوێوە مل بۆ داگیركردنی گشت كوردستان بنێ, ئەم هاتنەش شەڕ و شۆڕی زۆری لێكەوتەوە زیانێكی بێشومار لە ڕووی مادی و مرۆییەوە بەر دانیشتوانی ناوچەكە كەوت, هاوكات لەو ماوەیەدا چەند جارێك جێگۆڕكێ بەكاربەدەستان و ئەفسەرانی سوپای ئینگلیز كراوە میتۆدێك بووە بۆئەوەی بە باشترین شێوە بتوانن كۆنترۆڵی شارەكان بكەن, لەم ڕووەوە كفری تایبەتمەندی خۆی هەبووە بۆیە دەبینین لە ماوەیەكی كورتدا ژمارەیەكی زۆر لە لێپرسراو و كاربەدەستەكانی بەریتانیا بۆ كفری گوێزراونەتەوە و چاودێری جموجووڵ و هەڵسوكەوتیان كردووە تاوەكو بزانن كێ لەوانە بەباشی كۆنترۆڵی شارەكە دەكات, دواین جاریش لە (كۆتایی نیسان و سەرەتای ئایاری 1918)دا سەربازگەیەكیان لە نێوان (ئەسكی كفری و كنگربان)دا دامەزراند, هێزی سەرەكیان لەوێ جێگیركرد بەفەرماندەیی كابتن (ج .ئیج .سەلەمۆن) كرا بە جێگری حاكمی سیاسی, عەریفێك بەناوی (سارجن مێجەر) یاریدەدەری سەلەمۆن بوو, ئەمانە زۆر خراپ ڕفتاریان دەكرد و دانیشتوانی شار لە كار و كردەوەی پیاوەكانی سەلەمۆن زۆر نیگەرانبوون, بەو شێوەیە شاری كفریان كردبووە مەڵبەندی چەوساندنەوە و ئازاردانی دانیشتوانەكەی و باجێكی زۆریان خستبووە سەر شانی هاووڵاتیان, لە ئەنجامی ئەمەدا خەڵكی سكاڵای خۆیان بردە لای ئیبراهیم خانی دەلۆ (1874-1921) بۆ سەرزەنشت و ئامۆژگاریكردنی جێگری حاكمی سیاسی و دەستوپێوەندەكانی, چەند جارێك زوڵم و زۆر و خراپی ڕفتاریان بە(سەلەمۆن) بەرپرسی ناوچەكە ڕاگەیەنرا, وەلێ بێسوود بوو تا دەهات خراپتر دەبوون, تەنانەت داوای لێكرا كە بارەگاكەی خۆی بگوازێتەوە بۆ وێستگەی هێڵی ئاسنینی (كنگربان) كە دوو یەكەی پیادەی هیندی لێبوو, بەڵام ئەم كارەی نەكرد, هەروەها ژنەكەشی مایەوە چونكە وا هەستی دەكرد كە مانەوەی لە ناو شارۆچكەكەدا كاریگەری دەبێت, بەڵام دانیشتوانی كفری ژنەكەیان گەیاندە خێوەتگایەكی سەربازی كە چەند میلێك لە شارۆچكەكەوە دووربوو, ژەنەڕاڵ هۆڵدین لە كتێبەكەیدا نووسیوویەتی كە لەو كاتەدا هێزەكەی لە حامیەی كنگربان كەمی كردووە, لە دوو سرییەوە و چەند پاشكۆیەك بۆ تەنیا دوو فەسیل كەمبووەتەوە, ئەم هێزەش بۆ پارێزگاری لە كەرتی سەربازگەكەش بەس نەبوو, باقی هێزەكەكەی دیكەش ئەو كات بۆ پارێزگاریكردن لە دووخاڵ كە دەكەونە سەر هێڵی ئاسنین تەرخان كرابوو, لە ڕاستیدا ژەنەڕاڵ هۆڵدین پێدەچێت لە هەڵوێستێكی بەرگریكردن لە خۆی بێت بۆئەوەی خۆی لە بەرپرسیارییەتی بدزێتەوە.
هەڵگیرساندنی شۆڕش
دوای شكستی سیاسی و عەسكەری ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی, ئینگلیزەكان هێرشیان كردە سەر دەڤەرەكە, گرژیی و ئاڵۆزی و برسێتی جەستەی كۆمەڵگای كوردستانی تەنییەوە, لە ئاكامدا بەریتانییەكان سەركەوتن و تەواوی ناوچەكانی تەنییەوە, بە شێوەیەك كە دەڤەری گەرمیان بە گشتی و (شاری كفری) بە تایبەتی كردە هەمێزی زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەی خەڵكی و باج و سەرانەیەكی لە ڕادەبەدەری ناڕەوایان خستە سەرشانی دانیشتوانی شار, تا كار گەیشتە ئەو ئاستەی چەند پیاوێك ناچار بوون سكاڵا ببەنە لای (ئیبراهیم خانی دەلۆ) لە دێی هەیەرەكەل كە دواتر بە دێی ( برایم خان) نێوزەد كرا, بۆئەوەی بچێتە لای كاپتن (سەلەمۆن) جێگری حاكمی سیاسی شاری كفری و سەرزەنشت و ئامۆژگاری بكات چیتر دەست لە خراپەكاری و زوڵمكردن هەڵگرێ, بۆیە برایم خانی دەلۆ خۆی و چەند پیاوێك چوونە لای (سەلەمۆن) داوایان لێكرد هەڵوێستی لەگەڵا خەڵكەكەدا بگۆڕێ, واز لە ئازاردان و چەوساندنەوە بێنێ لە وەڵامدا قایل بوو, بەڵام پاش گەڕانەوەی برایم خان و هاوڕێیانی بۆ گوندەكە دەسەڵاتدارانی هاندا لە جاران خراپتر بكەونە لێدان و گرتن و كوشتنی هاووڵاتیان (تەڕوو وشكیان پێكەوە سووتاند), زیاتر هەوڵی چەوساندنەوە و بێزاركردنی پیاو ماقووڵا و ناودارەكانیان دەدا, چونكی ئەركی (سەلەمۆن) تەنیا پراكتیزەكردنی سیاسەتی بەریتانیا بوو ئەگەرنا بەم هەڵسوكەتە خراپەیان دەزانی بۆچی لێیان قبوڵ دەكرد؟ كە بریتییە لە سەپاندنی ئایدۆلۆژیای تایبەتی دوور لە ئاینی ئیسلام و ئازاردان و داگیركردنی سەروەت و سامانی دانیشتوان، هەر بۆیە عەریف (سارجن مێجەر)ی یاریدەدەری سەلەمۆن كە لەنێو خەڵكیدا ناوبانگی بە(ئەبو چۆخماغ) دەركردبوو, هەمیشە كوتەكێكی بەدەستەوە بوو بێگوێدانە هیچ یاسا و ڕێسایەك هەركاتێ بیوویستایە هەر كەسێ داركاری بكات ئەوا لە بەر چاوی خەڵكیدا وە بۆ چاو شكاندنی ئەوانیتر داركاری دەكرد, ئەفسەرێكیتر ساچمە زەنێكی بەشانەوە بوو بەبیانووی سەگ كوشتنەوەبە كوچە و كۆڵانەكانی شاردا دەسوڕاییەوە خەڵكی ناوچەكە بە(كوێپك ئۆڵدران)یان پێدەگووت ئەمانە بە وەخت و ناوەخت لە ناو شاردا دەسوڕانەوە,
تەنانەت ئەگەر یەكێكیان لەسەر جۆگەی ئاوەكە بدیتبایە دەستنوێژ دەشوا ئەوا دایان دەپڵۆسی, بەسەر منداڵ و ئافرەتدا دەیانگێڕا گوایە ئاوی جۆگەكەی لیخن كردووە, لەناو شاردا دەبوایە هەموو كەس لەبەریان هەڵبسێ, پاش ئەمە بە زەبرو زەنگی لێدان هەموو خانووبەرەی هێڵی شەمەندەفەریان بە خەڵكی شار بێ بەرامبەر درووست دەكرد, ئەم فاكتەرە و بە دیلگرتنی( شێخ مەحمودی حەفید) لە شەڕی دەربەندی بازیاندا و دوورخستنەوەی بۆ هندستان, هۆكارێكیتر بوو وەك فشارێك بە مەبەستی گەڕانەوەی شێخ بۆ كوردستان, لەگەڵ ئەمانەشدا كاریگەری شۆڕشی بیست ڕۆڵی گەورەی هەبوو, بۆ بڕیاردان و بەرپاكردنی شۆڕِش سەرەتا پەیوەندیان كردە زۆرینەی سەرۆك هۆز و تیرە و ناودارەكانی ناوچەكە, لەوانە (هۆزی زەنگنە و گڵاڵی و گێژ و ڕۆغزایی و تەرخانی..هتد) زۆربەیان ئامادەییان بۆ پشتیوانی شۆڕشەكە دەربڕی , لە دوای ڕزگاركردنی خانەقین هۆزی داودە بە سەرۆكایەتی ڕەفعەت ئیسماعیل بەگ و هۆزی بەیات بە سەرۆكایەتی فارس بەگ و بە پشتگیری هۆزی (سائح) ی عەرەب, توانیان لە (20ی ئابی 1920) دا شاری خورماتوو ڕزگار بكەن, ئەمانیش ئەنجومەنێكیان دامەزراند بە سەرۆكایەتی (ڕەفعەت ئیسماعیل بەگ) , لە دوای ڕزگاركردنی هەردوو شاری خانەقین و خورماتوو, ئەمانە و نزیكبوونەوەی گڕی شۆڕشی بیست هەلی هەڵگیرساندنی شۆڕشی لە ناوچەی كفری دا ڕەخساند, هەربۆیە دانیشتوانی هۆزەكانی دەلۆ لە گوندەكانی خۆراوای شاری كفری بە هاوكاری هۆزی گێژ پەلاماری سوپای ئینگلیزیان لە دەوری وێستگەی شەمەندەفەر داو لە چەند شوێنێك هێڵی ئاسنینیان بڕی و لە باخەكانی دەوروبەری شاری كفری خۆیان حەشاردا و چاوەڕوانی فەرمانی ( ئیبراهیم خان )یان دەكرد بۆ ڕزگاركردنی شار, هەرچەندە بەر لە شۆڕش (برایم خان) چەند جارێك (سەلەمۆن)ی ئاگاداركردەوە واز لە خراپەكاری بێنێ و ئەم خەڵكانە شایان بەو كردارەنین, لە وەڵامدا كۆمەڵێك گفت و بەڵێنی دەدا بەڵام ڕاستگۆ نەبوو لە كرداردا, بۆیە لەگەڵ گزنگی بەرەبەیانی ( 22ی ئابی 1920) دا برایم خانی دەلۆ و بە هاوكاری هەردوو تیرەی ڕۆغزایی و تەرخانی و شۆڕشگێڕەكان لە دیووی خۆرهەڵاتەوە هەڵیان كوتایە سەر لوتكەی باوەشاسوار و گرتیان, كە دەڕوانێتە سەر شاری كفری و بە تەقەكردن ڕوویان كردە مەخفەری پۆلیسخانەكە, كە كەوتبووە خوارووی چیاكەوە بەم كارە ترس و سامێكی زۆریان خستە دڵی (سەلەمۆن) و دار و دەستەكەیەوە, یەكسەر ناردی بە شوێن چەند پیاو ماقولێكی شاردا بۆ ئەوەی بچنە لای برایم خان و داوای لێبكەن دەست لە جووڵانەوەی شۆڕش هەڵگرێت، هەرچەند سەرەتا ئامۆژگاری كرا بەم كارە هەلنەستێ چونكە برایم خان لە دۆخی هەیەجان و شۆڕش دایە, بەڵام لەسەرەتای ڕاپەڕینەكە (سەلەمۆن) چەند ناودارێكی شارەكە سەركەوتن بەسەر لوتكەی باوەشاسواردا, تا قایلیان بكەن واز بێنن لەو دۆخەی كە هەیە, كاتێ (برایم خان) لەگەڵا چەند ناودارێكی ناوچەكەدا كۆبووە وە فەرمانی ڕاگرتنی شەڕیدا, دوای پێشوازی و بەخێرهاتنی سەلەمۆن و هاوەڵانی داوای لە برایم خان كرد بگەڕێتەوە ناو شار و بەرامبەر بەوە بكرێتە بە قائیمقامی شار, بەڵام ئەم قسانە كاری نەكردە سەر هەڵوێستی و پێیانی ڕاگەیاند كە جارێكیتر باوەڕی بە بەڵێن و سیاسەتی ئینگلیز و كاربەدەستانی نەماوە, فەرمانیدا سەلەمۆن وەك دیلێك بمێنێتەوە پاشان ڕەوانەی دێی هەیەرەكەل كرا, فەرمان دەدات وەك گیان و كەرامەتی بیپارێزن دووبارە بڕیاری شەڕ ڕاگەیەنرا شۆڕشگێڕان بە تەقەكردن چوونە ناو شارەوە, دوای چەند كاتژمێرێك شاریان لەژێردەستی داگیركەران ڕزگاركرد و لەلایەن جەماوەرەوە بە گەرمی پێشوازیان لێكرا, بۆ ڕۆژی دوایی ئەنجومەنێك بۆ بەڕێوەبردنی شار بە سەرۆكایەتی برایم خانی دەلۆ دامەزرێنرا كە پێكهاتبوون لە (وەیسی بەگی دەلۆ و ئەكبەر خان و حەمید عەبدولڕەحمان كارێزی و كاكەمەند ئەمین دەروێش و حاجی محەمەد تەرخانی و حەمەجان ڕۆغزایی) دامودەزگا حكومییەكان, شارەوانی و دەزگای پۆلیس و....هتد وەك جاران ڕێكخران هەریەكە و لەسەر وەزیفەی خۆی دامەزرێنرا, هەر ئەودەمە ئەنجومەنەكە ئەم بڕیارانەی ڕاگەیاند:
1-هەركەسێك چ لە شۆڕشگێڕان یان هاووڵاتیان دەست درێژی بكاتە سەر ماڵا و حاڵی یەكێكیتر ئەوا بە توندی سزا دەدرێت.
2- ئەو ئازووخە و دانەوێڵانەی كە لە ناو كۆگاكاندا دەستی بەسەردا گیرا, بەسەر جەماوەردا بە پێی ژمارەی خێزان دابەشكران.
3-مامەڵەكردن بە دراوی عوسمانی و قەدەغەكردنی دراوی هندی.
4- سووتاندنی پەڕاوەكانی تاپۆ بۆئەوەی ئاغا و دەرەبەگەكان زەوی جوتیارەكان زەوت نەكەن.
5-بەندكردنی ئەو كەسانەی كە هاوكاری ئینگلیزبوون.
دوای چەند ڕۆژێك حكومەتی بەریتانیا بۆی دەركەوت كە بە زەبروزەنگ بەرامبەر شۆڕش هیچیان پێ ناكرێت، ناچار داوای گفتوگۆیان لە فەرماندەی شۆڕش كرد, برایم خان لە وەڵامدا دەرگای ئاشتی و دیالۆگی خستە سەرپشت لە پێناو مسۆگەركردنی مافە نەتەوەییەكاندا, بۆ ئەم كارە هەریەك لە محەمەد سەعید وەنداوی وەك نوێنەری شۆڕشگێڕان و موراد موبارەك (سەرۆكی شەبانە) یان وەك نوێنەری ئینگلیزەكان دیاریكران, سەرەتا بەریتانیا ئامادەیی خۆیی دەربڕی بە بەخشینی (50) هەزار ڕوپیە بە برایم خان و دەیكەنە قائیمقامی كفری, بەرامبەر بە ئازادكردنی (سەلەمۆن) بەڵام سامان و پلە نەیتوانی هەڵوێستی سازشكردن لەسەر جەستەی نەتەوە و نیشتمان و ئاین لە لای درووست بكات، چونكە هەر لە سەرەتاوە بەڵێنی بە جەماوەری شار دابوو چەوساندنەوە و زوڵم زۆر نەهێڵێت, بۆیە پێشنیارەكەی گەوار نەكرد, لە بەرامبەردا جەختی كردەوە لە ئازادكردنی شێخ مەحمودی حەفید و گەڕانەوەی بۆ شاری سلێمانی و لەگەڵا گەیشتنی شێخدا سەلەمۆن ئازاد دەكرێت, لە پاش جێبەجێكردنی ئەم داوایە برایم خان (50) هەزار ڕوپیە دەدات بە بەریتانیا و پلەی قائیمقامی وەرناگرێت, لە دوای ئەمە دەسەڵاتدارانی بەریتانیا دركیان كرد, شۆڕشێكی نەتەوەیی و نیشتمانییە لە چوارچێوەی ئاینی ئیسلامدا, ئەمان سوورن لە خەبات و بەرخۆدان دژی چەوساندنەوە و داگیركەرانی كوردستان, بۆیە بۆ دامركاندن و كپكردنەوەی شۆڕشەكە هێرشێكی گەورەی پڕ چەكیان كردە سەر شۆڕشگێڕان، پاش شەڕێكی دەستەویەخەی قورس داگیركەران تێكشكێنران بەرەو مۆڵگە و سەربازگەكانیان, نزیكەی (پەنجا) لاشەیان لێ جێما سەركەوتنی ئەو شەڕە بە خوێنی یەكێك لە ئەندامانی حكومەتی كاتی و هاوكات یەكێك بوو لە فەرماندە دیارەكان بەناوی (حەمید عەبدولڕەحمان كارێزی) بەڵام هەواڵەكە وا بڵاوكرایەوە گوایە برایم خان شەهید كراوە, لەو كاتەدا (ڕەشیدی حەمەی سنجان) لە تۆڵەیدا سەلەمۆن دەكوژێ دواتر ناوی ڕەشە حاكم كوژی لێنرا, بەڵام ئەم كارە بەبێ فەرمان ئەنجامدرا, تەنانەت برایم خان دڵگران دەبێت و ڕەشە حاكم كوژ لای خۆی دەردەكا, چونكە دیل كوشتن بە كارێكی نامرۆڤانە و دوور لە ئاینی پیرۆزی ئیسلام و دابونەریتی كوردەواری دەزانێ, دوابەدوای شكست خواردنی سوپای ئینگلیز كوشتنی (سەلەمۆن) بەریتانیا بە سەركردایەتی (مێجەر لونگرێك) حاكمی سیاسی بەریتانیا لەكەركوك كۆبوونەوەیەكی ئەنجامدا و هێزێكی گەورەی خستەگڕ بۆ سەر شۆڕشگێڕانی شاری كفری بە سەركردایەتی (مێجەر مۆلوی), بەڕێی لەیلان و قەرەحەسەندا بەرەو خورماتوو كەوتنەڕێ ئەم سوپایە بە تۆپی گەورە و مەتریلۆز و چەكی نوێ ئازووخەی زۆری هەبوو، هەر كە سوپاكە بەم هەموو قورساییەوە گەیشتە ناوچەی (قەرەحەسەن) هێزەكانی شێخ قادریان لێ هاتە دەست و ماوەیان نەدا دوژمن پێشڕەوی بكات, دوژمن ناچار بوو بە فڕۆكە بۆمبارانی ئەو هێزە كەمە و دێهاتەكانی شێخ قادریان كرد, ئەمیش بە ناچاری خۆی و چەند كەسێك لە هێزەكەی دایان بە شاخدا, دوابەدوای ئەمەش ڕێگا بۆ دوژمن تەختكرا و كەوتنە ڕێ, لە پاش گرتنی خورماتوو سوپای بەریتانیا و هێزی بە كرێ گیراوی بەرەو شارۆچكەی كفری بەڕێكەوتن, لە پێشدا گەیشتنە سەربازگەی بەریتانیا لە كنگربان, لە پاش وچانێك كار بەدەستانی بەریتانیا و ئەو هێزەی لەگەڵی بوون بڕیاریاندا ئەو ڕێڕەوەی لە خورماتوو گرتوویانەبەر لێرەش بەكار یبێنن, لە تۆڵەی كوشتنی (سەلەمۆن)دا هەمانەی قین و ژەهریان بڕژێنن بەسەر شۆڕشگێڕاندا, هاوكات جەمیل بابان ئەم هەڵوێستەی بە دڵا نەبوو پێشنیاری كرد پەیوەندی لەگەڵا (برایم خان)دا بكرێت بەڵكو بێ خوێن ڕشتن لە شار بكشێنەوە, هەروەها پەیوەندی لەگەڵا ناودارەكانی شاری كفری دا بكرێت بەڵكو كاریگەریان لەسەری هەبێت, یەكسەر مێجەر مۆلوی پشتگیری ئەم پێشنیارەی جەمیل بەگی كرد, كاغەزێكیان بۆ برایم خان نووسی: كە تیایدا لە پیلانە بۆگەنەكەی دوژمن ئاگاداری كردەوە و داوای لێكرد لە شار بكشێتەوە, هەروەها چەند كاغەزێكی بۆ سەیدەكانی كفری نووسی ئەوانیش چوونە لای برایم خان و داوایان لێكرد كە با كارەساتەكەی خورماتوو لێرەش دووبارە نەبێتەوە, ئەمەش بەهەند وەرنەگیرا شۆڕشگێڕان لە چوار دەوری شار سەنگەریان هەڵكەند بوو وە بڕیاری بەرنگاری كردنیان دابوو، هاوكات لەسەر ئەوە سووربوون كە بچنەوە جەنگێكی خوێناوی لەگەڵا دوژمندا بەڵام كە زانیان دانیشتوانی شار ئامادەی بەرەنگاری كردنیان نەماوە, لە ناو خۆیاندا فەرماندەیی شۆڕش و سەرجەم ئەندامانی ئەو حكومەتە كاتیە كۆبوونەوە, دوای هەڵسەنگاندنی بارودۆخی سیاسی و عەسكەری لەبەر گەورەیی و پڕ چەكی سوپای ئینگلیز و پاراستنی گیان و ماڵی جەماوەر بڕیاری پاشەكشەكردنی هێزەكەیاندا .
.
كشانەوەی شۆڕشگێڕان
دەربارەی كشانەوەوەی هێزەكەیان بڕیاریاندا ببنە دوو بەشەوە:
بەشی یەكەمیان- بریتی بوون لە چل بۆ پەنجا سوارێكی چەك بەدەست بە سەرۆكایەتی (برایم خان) دایانە كەژەكانی ڕۆژهەڵاتی كفری دا و فەرماندرا لە گوندەكانی خۆیان و لە چیا و هەردەكانی تەرخانی و ڕوغزایی خۆیان قایم بكەن, بۆئەوەی لەكاتی گونجاودا شەڕ دژی دوژمن بەرپا بكەن.
بەشی دووەمیان -بەشە زۆرەكەیان بوو بە سەرۆكایەتی وەیسی بەگی دەلۆ ڕوویان كردە ناو گێژەكان و گەیشتنە گوندی نارێنی مەڵبەندی هۆزی گێژ, لەوێوە كەوتنەڕێ بەرەو گوندی (عەین فارس) كە موڵكی وەیس بەگ بوو, پەڕینەوە ڕۆژی دووەم گەیشتنە ناو هۆزی (لەهێب)ی عەرەب كە لە شۆڕشەكەدا هاوكار و هاودەنگی دەلۆبوون, لەوێشەوە لە هەردە و چیاكانی حەمریندا لە تەنیشت هۆزی عەززەی عەرەب نیشتەجێبوون .
پێشتر هەردوو بەشەكەیان لەسەر ئەوە ڕێككەوتن كە پەیوەندی لە نێوانیاندا هەبێت و هیچ لایەكیان بێ ئەویتر هیچ بڕیارێكی یەكلایەنە نەدات لە كاتی ناڕەحەتیدا ببێتە پشت و پەنای ئەوی تریان, پێش ئەوەی كفری بە جێبێڵن باوەشیان كرد بەیەكدا و خواحافیزیان كرد هەردوو لایان بە دڵ شكستییەوە شاریان بەجێهێشت, ئینگلیزەكان بۆیان دەركەوت گەر برایم خان لەو ناوچەیە بمێنێتەوە ژیانیان لێ تاڵ دەكات, دووبارە هێزێكیان ناردە سەری, ئەویش خۆی و هێزەكەی كە پەنجا كەسێك دەبوون كشانە دواوە لە شاخەكانی دەوروپشتی گوندەكانی (پەلەوشك و زەرد و قەڵاسێوكە و مەلامەحمود) خۆیان قایم كرد, ئینگلیز داوای لە (كەریم بەگی جاف) كرد بەهێزێكەوە پشتگیریان بكات ئەمیش بە نهێنی نامەیەكی بۆ برایم خان نووسی, داوای لێكرد بێ خوێن ڕشتن خۆی دەربازبكات چونكە هێزەكەی دوژمن زۆر گەورەیە, ئینجا سەرۆك تیرەكانی (ڕۆغزایی و تەرخانی) چوونە لای و تكایان لێكرد كە گوندەكانیان نەبێتە ژێر پێی سوپای بێگانەوە, ئەمەش كاریتێكرد و بڕیاری كشانەوەی دا, دوای پاشەكشێكردنی شۆڕشگێران شۆڕشەكە كۆتایی پێ نەهات بەڵكو تا ناوەڕاستی تشرینی دووەم شۆڕشگێڕان بەردەوامبوون لە خەبات و بەرخۆدان و شەڕ لە گرد و بانەكان و چیاكانی كوردستان بوونە جێی مەترسی بۆ حكومەتی بەریتانیا, هەروەها ئینگلیزەكان لەكشانەوەیان ئاگادار بوون و بێ دەنگ بوون تا ماوەیەك پاشان بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە , كە تیاییدا هاتووە (هۆزەكانی دەلۆ توانیان بگەنە ناو هۆزی عەززە و لەوێ خۆیان شاردووەتەوە) لەولاشەوە پیلانیان دانا كە گەمارۆیان بدەن.
كاردانەوەی ئینگلیز دوای كۆتایی هێنانی شۆڕشەكە
دوای كشانەوەی برایم خان و شۆڕشگێڕان لە شاری كفری و دەوروبەری, هاوكات ئینگلیز بە سەركردایەتی (مێجەر مۆلوی) شاری كفرییان دووبارە داگیركردەوە لە (10ی ئەیلولی 1920)دا, لە تۆڵەی سەلەمۆن دا (1000 ) ڕوپیە و (50) تفەنگیان خستە سەر ئەستۆی دانیشتوانی شارەكە, ئینجا بێ ڕەحمانە كەوتنەگیان و ماڵا تاڵانكردن بڕیاریان دەركرد بە دەست بەسەرداگرتنی هەموو موڵكی گوازراوە و نەگوێزراوەی دەلۆكانی شار و گرتنی ئەوانەی پەیوەندیان بە شۆڕشەوە هەبوو لەوانە (مەحەمەد سعید وەنداوی و مەحەمەد حاجی نەعمان بەهجت بابان...پاشان بە فڕۆكە بۆمبارانی ناوچەكەیان كرد گوندەكانی (هەیەرەكەل و سەرقەڵا سید جەژنی و گڵابات و كارێز) یان سووتاند, شۆڕشگێڕان سەرباری لە دەستدانی فەرماندەیی شۆڕش و شكستی باری سیاسی و لاوازی ئابووری و تەقەمەنی سەریان بۆ دەسەڵاتی بەریتانیا دانەنواند و بیمێكی زۆریان لای داگیركەران درووست كرد بۆیە حكومەتی بەریتانیا لە كۆتایی( مایسی 1921 )دا لێبووردنی بۆ شۆڕشگێڕان دەركردوو قۆمیسەر (عەلی غالب قاسم) ئەو لێبووردنەی بە ئەكبەر خان و وەیسی بەگ ڕاگەیاند, كە ئەودەمە سەرپەرشتیاری هێزەكە بوون لەمانگی حوزەیرانی هەمان ساڵدا شۆڕشگێڕان گەڕانەوە سەر گوندە سووتاو وێران كراوەكانیان, هەرچەندە مێژووی مردنی ( برایم خان ) قسە و ڕای جیاوازی لەسەرە بەڵام بەپێی نووسینی ڕۆژنامەی (پێشكەوتن) دوور نییە لە سەرەتای مانگی (كانوونی دووەمی 1921)دا كۆچی دوایی كردبێت, لە كاتی مردنەكەیدا دەیەها كەس لە هۆزی بەیات دەیانوویست بچنە ژێر تەرمەكەیەوە، هەڵیان گرت و بە هەموو ڕێزێكەوە تەرمەكەیان لە گۆڕستانی گوندی (هۆمەرمەندان) بە خاك سپارد, هەروەها ئەو سوارانەی لەگەڵیابوون ڕوویان كردە چیاكانی (حەمرین) تا دەنگ و باسی مردنی سەركردەیان بە قەومەكەیان بگەیەنن، ئەم هەواڵە بە هەموو لایەكدا بڵاوبووە، دوژمن هێشتا لەم دەنگ و باسە تەواو دڵنیا نەبوو, بۆیە هەواڵەكەیان وا بڵاوكردەوە، برووسكەیەكمان لە كەركوكەوە بۆ هاتووە ئاگادار كراوین ( برایم خانی دەلۆ) لە گوندی تەل شەرەفی نزیك خورماتوو مردووە, نازانین ئەم دەنگ و باسە ڕاستە یان نا؟! ئینگلیزەكان پاداشتی چەوریان دانا بوو بۆ ئەو كەسەی كە برایم خان دەستگیر بكات و بە زیندوویەتی پێشكەش یانی بكات, كە كۆچی كرد ئینجا چڵكاو خۆرەكان پلانێكیان دانا شەوێك بچن تەرمەكەی لە قەبرەكە دەربهێنن بیدەنە دەست ئاغاكانیان تا دڵیان ئاو بخواتەوە و چەند ڕۆژیك هەڵیبواسن, كاتێ شۆڕشگێڕان بەم پیلانە بۆگەنەیان زانی هاتن گۆڕەكەیان هەڵدایەوە و تەرمەكەیان دەرهێنا و پاشان وەك خۆی پڕیانكردەوە, بە ڕێزەوە گواستیانەوە بۆ چیای حەمرین لەوێ لە گۆڕستانی (سنێدیج)دا بەخاكیان سپارد و هەر لەوێ (چل) ڕۆژ پرسەیان بۆ دانا و لە هەموو لایەكەوە خەڵكەكە بۆ دڵنەوایی ڕوویان تێدەكرد, بۆ ڕۆژی دوایی دوژمن هاتنە سەر گۆڕە خاڵییەكە و هەڵیان دایەوە كە بینیان تەرمەكە نەماوە, لە زیرەكی و هۆشمەندی شۆڕشگێڕان واقیان وڕما خۆشیان بە ڕوو ڕەشی و دەستی خاڵییەوە گەڕانەوە لای ئاغاكانیان, ئەمجارەش پاداشتیان بەرنەكەوت, كەواتە نە بە زیندووێتی توانیان دەستگیری بكەن و نە بە مردووێتیش تەرمەكەیان دەست كەوت, بەم جۆرە بۆمان دەردەكەوێت پاش گرتنەوەی كفری لەلایەن دوژمنانەوە لە (10ی ئەیلولی 1920)دا تا ڕۆژانی (1تا 3كانوونی دووەمی 1921) واتە نزیكەی سێ مانگ و نیو برایم خان لە ماوەتەوە و خۆی نەداوەتە دەستەوە, پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە نە شۆڕشگێڕان و نەكەس و كاریان تا شۆڕشی( 14 تەموزی 1958 ) لە هیچ دامودەزگایەكی حكومیدا دانەمەزرێنران و جێی متمانەی دەسەڵات نەبوون .
سەرچاوە:
1-ئەحمەد باوەڕ, مێژووی هاوچەرخی عێراق , 1914-1968, چاپخانەی كارۆ, 2018
2-مستەفا نەریمان, شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆ, چاپخانەی ڕۆژ, چ2, كەركوك 2007
3- كفری و شێخی نەمر , حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ, پەیوەندییەكانی شێخ مەحمود و ناوچەی كفری, ئا: م .عەلی, چاپخانەی بینایی, 2013 سلێمانی
4-سهیل خورشید عزیز, مێژووی ناوچەی كفری لە كۆنەوە تا ساڵی 1958,چاپخانەی یاد, چ1, 2013
5-سێر ئارنۆَڵد ویڵسن , شۆڕشەكەی عێراق, و/ بۆ عەرەبی جەعفەر ئەلخەیات, و/ بۆ كوردی سەرمەد ئەحمەد, چاپخانەی ڕۆژهەڵات , هەولێر, چ1, 2012
5-چاوپێكەوتن د. بەمۆ پەروێز خان