سایكس -بیكۆ پرۆژەیەك بۆ دابەشكردن و پەلهاویشتن
بەشی یەكەم
فاكتەرە سەرەكییەكانی هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی بریتی بوو, لە دەست بەسەراگرتن و داگیركردنی سامانی ناوچەكان لە ڕووی ئابوورییەوە, هاوكات دابەشكردنی بازاڕ و بەرژەوندی ئابووری, لە گەرمەی شەڕدا هەوڵی دابەشكردن و دەست بەسەراگرتنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی درا, لەلایەن وڵاتانی (بەریتانیا و ڕوسیا و فەڕەنسا)ەوە, دوایش ئیتالیا بووە تەوەری هەموو چالاكی و جموجوڵێكی دیبلۆماسی و سەربازی, چونكە ئەو هاوپەیمانانە لەلایان ڕوون و ئاشكرا بوو كە عوسمانییەكان وەك دەوڵەت دۆڕاون و ئیتر میراتییەكانی دەبێت بەشبكرێ, هاوپەیمانانیش لە هەوڵی دەست بەسەراگرتنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا بوون, لەڕاستیدا ئەوە نەبێت نامۆ بن بەو جێ شوێنانەی هەریەكەیان چاوی تێبڕی بوو, پێش جەنگ و لە مێژبوو هەریەكە لە (ئینگلیز و فەڕەنسا)بە دەیان گەڕیدە و پیاوی شارەزا و ئەفسەری پسپۆڕی نهێنیان نارد بووە ناوچەكانی بەری ئاسیای ژێر دەستی عوسمانییەكان و ئاگاداربوون لە چۆنیەتی ناوچەكان لەڕووی سروشتی و ئابووری و دانیشتوانەوە, ڕوسیا جگە لە تەنگە ئابوورییەكان ئەستەنبوڵا هەڵی كوتایە سەر ئەوەی دەست بگرێت بەسەر گەلێ ناوچەیتردا لە ئەرمینا و كوردستان (فەڕەنسا و سوریا و فەلەستین و ئەسكەندەرونە)ە و ئەوەندەی بۆ خۆی دیاری كردبوو بەڵام, ئینگلیز هەر لە دێر زەمانەوە (پشكی شێر)ی بۆ خۆی دانابووە, ئینگلیزەكان, عیراق و كەنداوی فارسی و نیوە دورگەی عەرەبی و بەتەمای ئەوەی خێڵێكی ئیسلامی تیا دامەزرێنێت و دنیای ئیسلام بگرێتە خۆی و لە هندستان زیاتر دڵنیا بێت, عیراق بە كوردستانیشەوە, نەوت بەها ئابوورییەكانی خۆی دەبوایە ڕێگای گواستنەوەی ئەو نەوتەش لەژێر ڕكێفی خۆیدا بێت, لە دوای زیاتر لە سەد ساڵ بەسەر ئەم ڕێككەوتننامەدا هێشتا بۆچوونی جیا و شیكاری و شیكردنەوەی جیاوازی لەسەر دەكرێ, زۆرێك لە نووسەر و كەسانی شارەزا و پسپۆڕ لەسەریان نووسیووە و بیروبۆچوونی خۆیان خستووەتە ڕوو, وەلێ ئەم ڕێككەوتننامەیە وەك ڕووداوێكی مێژوویی شیاوی ئەوەیە زیاتری لەسەر بنووسرێ, چونكە گۆڕانێكی گەورەی لە ناوچەكەدا درووستكرد, ئەو ڕێككەوتنە سیانییە بوو كە لە نێوان وڵاتانی (بەریتانیا و ڕوسیا و فەڕەنسا)دا لە ساڵی (1915)ەوە گفتوگۆی لەبارەوە كراو لە (بەهاری 1916)دا واژۆكرا, لەم سەروبەندەدا پەیوەندیان كردە ڕوسیاوە ئەمیش كرایە هاوبەش لە پشكەكاندا, ئەوانەی تیایدا سەرقاڵی وتووێژ بوون بۆ گەیشتنە ئامانجی داواكراو تیایدا نوێنەرایەتی وڵاتی خۆیان كردووە, دوای گۆڕینەوەی یازدە نامە لە نێوان هاوپەیمانە سەرەكییەكاندا, كە پلانێكی پێویستی داڕشتبوو بۆ ئایندەی سیاسی و هەرێمی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی, بە جۆرێك لەسەر بنەمای دابەشكردنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دامەزرابوو, كۆمۆنیستەكان هەموویان بڵاوكردەوە ئەمەش كێشەیەكی زۆری بۆ بەریتانیا درووستكرد, چونكە هاوكات ئینگلیز پەیمانی لەگەڵ عەرەبەكانی حیجاز لە دژی دەوڵەتی عوسمانی پێكهێنابوو, كە ئەو كاتە شای حیجاز (شەریف بن حسین بن علی)بوو باوكی مەلیك فەیسەڵی عیراق و باپیرەی مەلیك حوسێنی ئەردەن, هەروەها ئینگلیز بەڵێنی دابوو كە دەوڵەتێكی گەورە بۆ عەرەب لە عیراق و سوریا و نیمچە دورگەی عەرەب درووست بكات, لەگەڵ ئەوەشدا هاوپەیمانان یارمەتی شەریف حسێن بدەن كاتێ لە دژی عوسمانییەكان شۆڕش ڕادەگەیەنێ, لە بەرامبەردا كۆی ویلایەتە عەرەبییەكانی قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بدرێتە (بەریتانیا و فەڕەنسا), ئەمەش لە دوای چەندین نامە گۆڕینەوە گەیشتنە ئەنجام كە لە نێوان( شەریف حسێن و مەكماهۆن)جێگری كشتنەردا سازكرابوو, دواجار ڕێككەوتننامەكە ناوی خۆیانی لێنرا, بەڵام وێڕای ئاشكراكردنی بەڵگەنامە نهێنییەكەی (سایكس –بیكۆ)پەیوەندی عەرەب و ئینگلیز لە دژی دەوڵەتی عوسمانی هەر بەردەوامبوو, بۆیە لەو سەردەمەدا داگیركردن و پەلهاویشتن ئامادەیی هەبوو، كە پێشتریش دوو بەهای كار پێكراوی خودی دەوڵەتی عوسمانیش بوو، ئەودەمە هەمان مانایان نەبوو, كە دواتر پاش پەرەسەندنی چەمكی سەروەری و سنووری هەمیشەیی و بنەماكانی یاسایی نێودەوڵەتی پەیدابوون، ڕێككەوتننامەكە بووەهۆی پارچەبوونی ئەو یەكە سیاسییە ئابووریە گەورەیە و دابەشكردنی بەسەر چەند یەكەیەكی سیاسی ئابووری بچووكتردا، لە تێڕوانینی مێژووییەوە خۆی لە خۆیدا هەنگاوێكە بۆ پێشەوە, لە ڕاستیدا دەوڵەتی عوسمانی گەورەترین بەربەست بوو لە بەردەم گەشەی ڕۆژهەڵاتدا، نەمانی ئەم بەربەستە لە دژی بەرژەوەندییەكانی ناوچەكە نەبووە، بەڵام دەركردنی داگیركەرە عوسمانییەكەی لە ڕۆژهەڵات نەكردە هاوتەریبی سەربەخۆبوونی ناوچەكە، بەم مانایە سایكس -بیكۆ گۆڕینی داگیركەرێك بوو بە چەند داگیركەرێكیتر كە جێی داگیركەری عوسمانیان گرتەوە، لێرەدا لایەنی ئەرێنی گۆڕانی داگیركەر لەوەدا دەردەكەوێت كە داگیركەرێكی پێشكەوتوو جێی داگیركەرێكی دواكەوتووی گرتووەتەوە، كە چەمەكە قێزەوەنەكەی داگیركەری ڕاماڵی و چەمكی (ماندیت)ی هێنایە ئاراوە, كە ئەمش هەمان مەبەست بوو بۆ ئەو نەتەوانەی بە ژێردەستەیی مانەوە.
سایكس – بیكۆ و دابەشكردنی پشكەكان
دووبارە دابەشكردنەوەی جیهان لە نێوان دەوڵەتە پیشەسازییە سەرمایەدارەكاندا هۆكار و ئامانجی سەرەكی هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی بوو, دەوڵەتی عوسمانی كە كوردستانیش بەشە هەرە زۆرەكەی لەژێر دەسەڵاتیدا بوو, شوێنی چاو تێبڕینی ئەو دەوڵەتانە بوو, كە بە پلەی یەكەم تایبەتبوون بە دابەشكردنی كەلوپەل و پاشماوەكانی دەوڵەتی عوسمانی, بۆیە دەبینین هەر لە سەرەتای جەنگەوە بۆ ئەم مەبەستە دانوستان لە نێوان هاوپەیمانەكاندا دەستی پێكرد, ڕێككەوتنە نهێنییە سێ لایەنەكەی نێوان بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیا لە ( ئازار و نیسانی 1915)دا كە تایبەت بوو بە (داننان بەمافی ڕوسیا بۆ سەرپەرشتیكردنی تەنگەبەرەكان و ئەستەنبوڵ, لەگەڵ مسۆگەری دابینكردنی بەرژەوەندییەكانی هەردوو هاوپەیمانەكە فەڕەنسا و بەریتانیا بە سەرەتای دانوستانی نێوانیان دادەنرێت بۆ دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی لە كیشوەری ئاسیا)دا هەرچی بەندە بە ڕێككەوتننامەی (سایكس – بیكۆ)ەوە, لە سەرەتادا گفتوگۆی نهێنی نوێ لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنسا لە (پایزی 1915)دا دەستی پێكرد, كاتێك (مارك سایكسMark sykes )ی بەریتانی و (جۆرج پیكۆGeorges picot )ی فەڕەنسی پلانێكیان لەمەڕ ئایندەی ناوچەكە داڕێژرا, دواتر لە (26نیسانی 1916)دا هەردوو وتووێژكەرەكە (سایكس و پیكۆ)گەیشتنە (پیترۆگراد)و گۆڕانكاری پێویستیان لە پلانەكەیاندا كرد, بە هاریكاری نوێنەرانی ڕوسیا و لەژێر ڕۆشنایی بەرژەوەندییە هاوبەش و تایبەتییەكانی هەرسێ لایەنەكە, پاش وەرگرتنی ڕەزامەندی بەرایی وەزارەتی دەرەوەی ڕوسیا, لە ( ئایاری 1916)دا گەڕانەوە لەندەن و دیكۆمێنتە پێویستییەكان لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنسادا ئاڵوگۆڕكران كە تایبەت بوون بە ڕەزامەندی نیشاندان لەسەر پلانی دابەشكردن, لە (1ی ئەیلول)ی هەمان ساڵدا ڕوسیاش ڕەزامەندی كۆتایی لەسەر پلانەكە ڕاگەیاند, بەمجۆرەش یەكێك لە ترسناكترین ڕێككەوتننامەی كۆڵۆنیالەكان لە مێژووی دیپلۆماسی (سایكس – پیكۆ)ناسراوە, وەك عیراق و سوریا و هەندێك دەوڵەتیتری ناوچەكە لە دایكبووی جەنگی یەكەمی جیهانی و هەروەها زادەی ئەو ڕێككەوتننامە نهێنییە, كە عەرەبەكانیش وێڕای دەربازبوونیان لەژێر دەستەیی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و درووستكردنی چەندین دەوڵەت بۆیان, هێشتا گلەییان هەیە و بەقێزەوەن و خراپی دادەنێن, چونكە بە تێڕوانینی ئەوان بووەتە هۆی دابەشكردنی وڵاتانی عوسمانی و بەسەر بەریتانیا و فەڕەنسادا, واتە دوو هێزە دیارەكەی ئەوروپا, لەكاتێكدا بەپێی ڕێككەوتنامەی نێوان شەریف حسین و بەریتانیا چاوەڕوان بوون دەوڵەتێكی عەرەبی فراوانی یەكگرتوویان بۆ درووست بكرێ, ئەمان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ئەو هەموو دەوڵەتەیان بۆ درووستكرا كەچی هێشتا نیگەرانن و گلەییان هەیە, ئەی كورد بۆچی ڕازی بێت لەكاتێكدا ئەو هەموو غەدرەی لێكرا؟ جگە لە زیادی مادی و دابەشكردنی خاكەكەی هەزاران گەنج و پیر و منداڵی بوونە سوتەمەنی جەنگەكە, لێرەدا ئەوەندەی بكرێ هەوڵ دەدەین هەندێ شرۆڤە و شیكاری بۆ بكەین, بەپێی ئەو نەخشەیەی كە لە پەیمانی سایكس_ بیكۆدا كێشرابوو, گەر وەك خۆی جێبەجێبكرایە, بەشێك لە بەندەكان پرسی دابەشكردنی كوردستان بوو بە سەر خۆیاندا, لە مەڕ ناوچە كوردییەكان لە ڕێككەوتننامەكەدا بەشێك لە ناوچەكانی باكووری خۆرهەڵات و باكووری كوردستان درا بە دەوڵەتی ڕوسیای قەیسەری, ویلایەتی موسڵا و بەشێك لە باشووری كوردستان وە هەروەها خۆراوای كوردستان درایە دەوڵەتی فەڕەنسا, چەند ناوچەیەكیش لە باشووری كوردستان درا بە بەریتانیا بەم شێوازە كوردستانی یەك پارچەی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی پارچە پارچە كرا, بە پێی بەرژەوەندی وڵاتانی هاوپەیمانان, بەڵام دواجار لە نێوان (سار دوارد گری )وەزیری دەرەوەی بەریتانیا و (بڵ كامیۆن) باڵوێزی فەڕەنسادا لە بەریتانیا لە ( 16ی مایسی 1916 )دا واژۆ كرا, كە لە (12)بەند پێكهاتبوو بۆ دابەشكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی, بەپێی ڕێككەوتننامەكە ناوەڕۆكی دابەشكردن لەنێوان هەر سێ وڵاتدا بەم شێوەیەی لای خوارەوە بوو:
1-ڕوسیای قەیسەری ئەستەنبولی بۆخۆی دانا لەگەڵ چەند میلێك لە ناوەوە لەسەر هەردوو لای گەورەی بۆسفۆر، بەشێكی گەورەی باكووری كوردستان بەتایبەت ویلایەتەكانی (قارس، وان، بەدلیس، ترابزۆن و ئەرزەڕۆم)لەگەڵ چەند ناوچەیەكی كوردنشینیتر لە ڕۆژهەڵاتی باشووری ئاسیای بچووكدا بگرێت .
2- فەڕەنسا: تەواوی سوریا و لوبنان و كەناری دەریای ناوەڕاستی سوری, ئەدنە و كلیكادا, هەروەها لەگەڵ ئەو پارێزگایانەی (موسڵ و ماردین و ئۆرفە و عەنتاب و دیاربەكر و خۆراوای كوردستانی)بەركەوت.
3-بەریتانیا: ناوەڕاست و خواروی عیراق و خۆرهەلاتی ئوردن و هەردوو بەندەری حەیفا و عەككای لە فەڵەستین بەركەوت لەگەڵ بەشێك لە كەركوكدا.
4- ناوچەیەكی نێودەوڵەتیش لە فەلەستین(قودس و دەورووبوری) خرایە ژێر سەرپەرشتی نێودەوڵەتییەوە.
بەم شێوە لە سەرەتادا بەشی زۆری خاكی كوردستان بەر ڕوسیا و فەڕەنسا كەوتن, هەروەها بەشێك لە باشووری كوردستان واتە كەركوك درایە بەریتانیا, بەڵام دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و دەست هەڵگرتن لە پشكەكانی ڕوسیای قەیسەری, هەروەها ئاگربەستی مۆدرۆس و كۆمەڵێك مشتومڕ و دانوستان گۆڕانكاری بەسەر پشكەكاندا هات.
كاریگەری شۆڕشی ئۆكتۆبەر
لەسەر ڕێككەوتننامەكە
ڕاپەڕینی بەردەوامی خێڵە كوردەكان دژی دەوڵەتی عوسمانی و كێشەی بێ پسانەوە و هەمیشەیی سەرسنوور, لەگەڵ بەردەوام بوونی دەنگی ناڕەزایی و دواتر سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی لە كوردستاندا دژی عوسمانییەكان و ڕزگاربوونیان لە دەست ئەم ڕژێمە داگیركەرە, بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا وڵاتە گەورەكانی وەكو (بەریتانیا و ڕوسیا و ئەڵمانیا)و چەند وڵاتێكی دیكە, لە هەڵسەنگاندنی بەرژەوەندییەكانیاندا مەسەلەی كوردیش وەك یەكێك لە فاكتەرە گرنگەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرچاو بگرن, ڕوانگەی سیاسی ڕوسیا لەسەر مەسەلەی كورد بە بەراورد لەگەڵا بەریتانیادا جیاوازی زۆر بوو لە لایەك نزیكتر و دراوسێی سنووری كوردستان بوو, لەلایەكیتریش لە كوردستاندا خاوەنی بەرژەوەندی ئابووری و سیاسی و سەربازیش بوو, لە پێش دەستپێكردنی شەڕی یەكەمی جیهانییەوە بەماوەیەكی زۆر وڵاتە زلهێزەكان بە هەموو جۆرێك هەوڵیان دەدا جێپێی خۆیان لە ناوچەكەدا بەهێز بكەن دەست بەسەر سامانەكانیاندا بگرن, یەكێك لە هۆكارە گرنگەكان نەوت بوو, هاوكات لەمێژبوو ئینگلیزەكانیش بەڕادەی ئەڵمانەكان بگرە زیاتریش بایەخیان بە كوردستان دەدا, ڕوسەكانیش هەروەك ئینگلیزەكان دەمێك بوو چاویان بڕیبووە كوردستان و بەتایبەتی ئەو ناوچانەی كە كەوتبوونە سەر یا نزیك سنووری باشووری وڵاتەكەیان, ڕۆژ بەڕۆژ لەگەڵ لاوازبوونی دەوڵەتی عوسمانی و نزیكبوونەوەی شەڕدا بایەخ پێدانی ڕوس بە كوردستان زیاتر پەرەی دەسەند, یەكێك لە مەبەستە گەورەكانی سیاسەتی ڕوس بەرامبەر بە كوردستان پێش جەنگ و لەسەرەتای شەڕدا, بریتی بوو لە پاراستنی هێمنی و ئاسایش لە ناوچەكانی سەر سنووری قەفقاسدا, بەتایبەت لەبەرئەوەی كە ئەڵمانەكان و توركەكان كەوتبوونە هاندانی هۆزە كوردەكانی نزیك ئەو ناوچانە دژی ڕوسیا, ئەمیش بەرامبەر بەوە هەوڵی دەدا هەر چۆنێك بێت كوردەكان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت, سەردارە كوردە ناودارەكانی وەك (عەبدولڕەزاق بەدرخان)كە لە دەست كاربەدەستانی توركیا و ئێران داخ لە دڵبوون, وایان دەزانی بە یارمەتی ڕوس دەتوانن كوردستانی سەربەخۆ دابمەزرێنن, تەنانەت هەندێ لەو سەردارانە بە گەرمی پشتگیری دامەزراندنی كوردستانێكی ئۆتۆنۆمی داریان دەكرد, بە مەرجێك لەژێر چاودێری دەوڵەتی ڕوسدا بێت, سەرەتا ڕوسیا نەیدەتوانی بە سانایی پێشڕەوی بكات بەرەو كوردستان, چونكە دەیزانی كاربەدەستانی توركیا و ئێران و ئەڵمانیا بە هەموو جۆرێك دەكەونە بەرهەڵستیكردنی ئەو پرۆژەیە, لەگەڵ ئەوەشدا ڕوسەكان زۆر بایەخیان دەدا بە بڵاوكردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری لە كوردستاندا, هەروەها بەڵگەی زۆری وەهایان بەدەستەوە بوو كە گومان لەوەدا نەهێڵن كەوا ڕوسەكان خۆیان مەڵاس دابوو بۆ ئەوەی هەركاتێك بۆیان بلوێت چەند ناوچەیەكی كوردستانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی داگیردەكەن, ئەم بایەخ پێدانەی ڕوسەكان دەربارەی كوردستان وایكرد گەلێك كۆنسوڵخانە و قوتابخانەی تایبەت و بنكەی ئاینی لە هەندێك لە شارەكانی باكوور و ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا دابمەزرێنێت, تەنانەت پێش دەست پێكردنی جەنگ بە ماوەیەكی كەم لە شاری ورمێ چاپخانەیەكیان دانا, بۆنوبەرای شەڕ دەرچوو سەرەتا لە (1ی ئابی1914)دا ئەڵمانیا دژی ڕوسیا و فەڕەنسا جەنگی ڕاگەیاند, دواتریش لە(4ی ئاب)دا بەریتانیا دژی ئەڵمانیا بانگێشەی جەنگی كرد, هاوكات لە سەرەتای جەنگدا و لە( 28ی تەموزی 1914)دا دەوڵەتی عوسمانی دەیان وت: بە هیچ شێوەیەك بەشداری ئەم شەڕە ناكەین, لەولاشەوە سیاسەتمەدارانی ئەڵمانیا هەوڵەكانیان چڕكردەوە بۆ ئەوەی هەر چۆنێك بێت شان بەشانی خۆیان توركیا بهێننە ناو جەنگەكەوە، بە پێچەوانەوە بەریتانیاش دەیوویست توركیا بەبێلایەنی بمێنێتەوە و تێكەڵ بە جەنگ نەبێت، نەوەك دەوڵەتە موسڵمانەكانیتر لە دەوری كۆببنەوە و ئەڵمانیا سوود لەم دۆخە وەربگرێت و كێشە بۆ ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیای مەزن درووست بكات, بەڵام لە( 29ی تشرینی یەكەمی 1914)دا ژەنەڕاڵێكی سەربازی ئەڵمانی بەناوی (ئەدمیڕاڵ شوشن)كە لە هێزی دەریایی توركیا كاری دەكرد، بەبێ ڕەزامەندی حكومەتی توركیا هێرشی دەریایی كردە سەر یەكە سەربازییەكانی سوپای ڕوسیا لە كەنارەكانی دەریای ڕەش، كە بووەهۆی درووستبوونی هەڵوێستێكی تازە و سەرهەڵدانی جەنگ لە( 2ی تشرینی دووەمی 1914)دا ڕوسیا جەنگی دژی توركیا ڕاگەیاند، پاشان (بەریتانیا و فەڕەنسا)ش دژی توركیا هاو هەڵوێست بوون, هاوكات سیاسەتی ئێران هەر لە سەرەتای جەنگەوە بە بێلایەنی وەك خۆی مایەوە, هەرچەندە بارودۆخی لە ڕووی ئابوورییەوە خراپ بوو و لە ڕووی سیاسیشەوە جێگیر نەبوو، چونكە بەریتانیا و ڕوسیا وڵاتەكەیان بۆ دوو ناوچەی سەربە خۆیان دابەشكرد بوو، باكووری ئێران سەر بە ڕوسیا و هەروەها باشووری ئێرانیش سەر بە بەریتانیابوو، ئەو دەمە حكومەتەكەی ڕەمزی و بێدەسەڵات و هێزی چەكدارییەكەی زۆر لاواز بوو، نەك سنوورەكانی ئێرانی پێ نەدەپارێزرا بەڵكو هەندێ جار نەیدەتوانی بەرەنگاری لە خێڵە چەكدارەكانی ناو ئێرانیش بكات كە بەرامبەر حكومەت دەجەنگان, بەڵام بەریتانیا بووە هۆكاری ئەوەی كە بێلایەنی ئێرانی و دووری لە جەنگەكە بشێوێنێ بە هۆی ئەو هێرشانەی كە لە خاكی ئێرانەوە دەیكردە سەر دەوڵەتی عوسمانی, هەروەها جموجوڵەكانی سوپای ڕوسیا لە سنووری عیراقدا لە سێ بەرەوە(خانەقی و سنووری سلێمانی و ڕەواندز)پەلاماری دا, لە سەرەتادا ئامانج لەمە زیاتر سیاسی بوو تا سەربازی, وە كاتێك ئینگلیز ناچاربوو پاشەكشە بكات بەرەو كوت لە شەڕی ( سەلمان پاك)دا ڕوسەكانیان هاندا كە پێشڕەوی بكەن بەرەو بەغدا, بۆئەوەی لە داگیركردنی كوت دا یارمەتیان بدەن, بۆ ئەم مەبەستە ئەمانیش لە ڕێگای ( هەمەدان, كرماشان, خانەقین)ەوە بەرەو بەغدا كەوتنە ڕێ, بەم شێوەیە لە شەڕدا بوون هاوشانی هاوپەیمانان و پشكی خۆی لە ڕێككەوتننامەی (سایكس- بیكۆ)دا مسۆگەركرد, دواتر لە وڵاتەكەی شۆڕشی بەلشەفی كۆمۆنیستی لە ( ئازاری 1917 )دا سەریهەڵدا دژی ڕژێمی پاشایەتی (قەیسەری)و كاریگەرییەكانیشی گەیشتە ناو سوپاكەی لە گشت بەرەكانی جەنگدا، لەوانەش بەرەی عیراق، وەك لە سەرچاوەكاندا هاتووە یەكێ لە سەربازەكانی ڕوس لە ڕووباری سیروان (دیالە)پەڕیەوە و سەربازە توركەكانی ئاگادار كردەوە، كە لە قەڵای شێروانە بارەگایان دانابوو، كە فەرمان بۆ یەكە سەربازییەكان ڕوس هاتووە پابەند بن بە ئاگربەستەوە, لە دوای چەند ڕۆژێك یەكە سەربازییەكانی ڕوس كە لەژێر فەرمانڕەوایی ژەنەراڵ (باولۆف)دا بوو، ڕاستەوخۆ دەستیان كرد بە پاشەكشە كردن لە ( 15ی حوزەیران)دا و لە بەرەی ڕۆژهەڵاتی دیالەوە دواین هێز و سەربازیان كشانەوە، ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە كە یەكەكانی سوپای ڕوسیا لە بەرەی سلێمانی و ڕەواندزدا بە هەمان شێوە ڕفتاریان نەدەكرد، لەگەڵ توركە عوسمانییەكاندا تا (زستانی 1917)ە لە جەنگدا بوون، ئەمەش ئەوە پیشان دەدات كە پشێوی و شپرزەیی بەهۆی شۆڕشی بەلشەفیكەوە كەوتە ناو سەركردایەتی سوپای ڕوسیاوە, بەڵام لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفی لە (ئۆكتۆبەری 1917)دا بەڕێبەرایەتی للینین جیا لە كشانەوەی هێزەكەی هاوكات ڕێككەوتنە نهێنییەكەشی بۆ ڕای گشتی جیهان ئاشكراكرد, بەمەش ئەو ناوچە كوردیانەی بەر ڕوسیا كەوتبوو هەمووی بەجێی هێشت, هەرچی سەبارەت بە ویلایەتی موسڵیشە لە مامەڵەیەكی ئاڵوگۆڕپێكردندا لەنێوان فەڕەنسا و بەریتانیادا ئاڵوگۆڕی پێكرا و بەریتانیا ئەو ناوچە پڕ بایەخ و دەوڵەمەند بە نەوتەی بۆ خۆی وەرگرت و لەژێر دەسەڵاتی فەڕەنسادا دەری هێنا, بەڵام بەریتانیا لە مامەڵە و سیاسەتەكانیدا هەرگیز بەجدی خواست و ویستی كوردی وەك نەتەوەیەك لە بەرچاو نەگرتبوو, كارێكی وایان كرد ڕێككەوتننامەكە وەك خۆی جێبەجێنەكرێ, ئەو بەشەی پەیوەست بوو بە چارەنووسی ناوچە كوردییەكانەوە بە تەواوی گۆڕانی بە سەردا هات, ئەم پەیماننامە زۆری نەخایاند بەو فۆرمەی كە پێشتر لە سەری كۆكبوون، بە تایبەت لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفیكییەكان لە (25ی ئۆكتۆبەری 1917 )دا بە ڕێبەرایەتی (لینین)، دژی وەستانەوە و پاشان ئەم هەنگاوانەیان نا:-
1-بەندە نهێنییەكانی پەیماننامەكەیان ئاشكرا كرد.
2- سوپای ڕوس كشایەوە لەو ناوچانەی كە پێشتر داگیرییان كرد بوو.
3-وازیان هێنا لەو پشك و ئیمتیازانەی كە بە پێی ڕێككەوتننامەكە بەر ڕوسیای قەیسەری كەوتبوو.
ئەمەش فاكتەرێكی گرنگ بوو كە جارێكیتر پێداچوونەوە و چاو پیاخشاندن لەسەر دابەشكردنەوەی ناوچەكە بكەن، بە دیاریكراوی لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنسادا، لە دوای ڕووخان و كشانەوەی ڕوسیا حكومەتی فەڕەنسا ترسی جێبەجێ نەكردنی پەیماننامەكەییان هەبوو, هەر بۆیە سەرۆك وەزیرانی هەر دوولا دوای گفتوگۆ و دانیشتن گەیشتنە ڕێككەوتن، كە فەڕەنسا دەست لە ناوچەی موسڵا هەڵگرێت بۆ بەریتانیا, بەرامبەر بەمەش بەڵێن درایە فەڕەنسا كە بەشێكی سامانی نەوتی ویلایەتی موسڵی پێببەخشرێت لەگەڵ هەندێ دەسكەوتیتردا كە پێشتر باسمان لێوە كردووە, جیا لە فەڕەنسا هاوكات ئەمریكاش بە توندی ناڕەزایی دەربڕی دژی ئەم ڕێككەوتنەی (بەریتانیا و فەڕەنسا)دەیزانی ڕێككەوتنەكە بە پلەی یەكەم لە قازانجی بەریتانیایە, ئەمیش پشكی خۆی لە نەوتی موسڵ دەسكەوت, ئەم ناكۆكی و ناڕەزەییانە پەیوەندی بەوە هەبوو لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە پایەكانی خۆیان لە ناوچەكەدا بەهێز بكەن, لە دیدی سۆڤیەتەوە نیازی ڕاستەقینەی هاوپەیمانەكان لە پەیمانی سیڤەردا بەركەناركردن و ئابڵۆقەدانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر بوو, سۆڤیەت باوەڕی وابوو كە هاوپەیمانەكان دەیانوویست دەوڵەتێكی پاشكەوتووی دەرەبەگایەتی درووست بكەن, كە توركیا و ڕوسیای سۆسیالیستی لێك جیابكەنەوە و ببێتە خاڵێكی ستراتیژی دژ بە یەكێتی سۆڤیەت لە نزیك كانزاكانی نەوتی قەوقاز , بەو پاساوەوە سۆڤیەت نەك بە هانای كورد و نامەكانی شێخ مەحمودەوە نەهات, بەڵكو سەركەوتنی گەلی كورد و سەرگرتنی پەیمانی سیڤەریشی بە هەڕەشەیەكی ترسناك لەسەر ڕەوشی ئایندەی یەكێتی سۆڤیەت دەزانی, بۆیە حكومەتی للینین لە ( 16/3/1921 )دا پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەئەنقەرەوە كرد لەڕێَگەی پەیمانی (الصداقە والاخوە )ەوە, بەمە سۆڤیەت یەكەم دەوڵەتی مەزن بوو بەفەرمی دانی بەحكومەتی ئەنقەرەدا نا و نوێنەری ئەتاتوركیشی وەك نوێنەری بۆرژوای نیشتمانی لە كۆنگرەی باكۆدا قبوڵ كرد, بەم جۆرە لە پێناو بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەكەدا پشتی لە مافەكانی گەلی كورد كرد, بەكردەوە ڕۆڵی گرنگی بینی لە شكست هێنانی ڕاپەڕینەكانی شێخ سەعیدی پیران و ئاگری داغ, كە ناوەڕۆكەكەی بەئاشكرا ئاماژەی بۆ هەڵوەشانەوەی پەیمانی سیڤەر دەكرد, هەروەها بەئاشكرا بانگێشەی بۆئەوە كرد كەحكومەتی سۆڤیەت دان بە هیچ پەیمانێكدا نانێت كە پەیوندی بەتوركیاوە هەیە و دان بەو سنوورەدا نانێ, كە ئەگەر لەپەیمانی نیشتمانی توركیدا دەست نیشان نەكرابێت, ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە سۆڤیەت دان بە سنووری كوردستاندا نانێت هەروەك ئەوەی لە پەیمانی سیڤەردا داهاتووە, هەروەها بەڵێنیشی بە توركیادا كە هیچ جۆرە یارمەتییەكی بزووتنەوەی كورد نەدات كە ئاسایشی توركیا بخاتە ژێر هەڕەشە و مەترسی, جا بۆمەبەستی زاڵبوونی حكومەتی ئەتاتورك بەسەر هەر هەوڵدانێكی سیاسی و سەربازی كوردی, حكومەتی سۆڤیەت لە ساڵانی ( 1919-1922)دا بە چەردەی سەد ملیۆن ڕۆبڵ زێڕ یارمەتی سەربازی توركیای دا, ئەتاتورك بەهۆی ئەم یارمەتیانەوە توانی بەبێ سۆز و بەزەیی گەلی كورد سەركوت بكات, لێرەدا دەردەكەوێت كە شۆڕشی ئۆكتۆبەری بەلشەفی و سیاسەتی سۆڤیەت یەكەمین و گەورەترین لەمپەر بوون لە بەردەم بزووتنەوەی ئازادیخوازی نیشتمانی كورددا, ئەم هەڵوێستەی سۆڤیەت بارودۆخی هاوپەیمانەكانی سەخت كرد, دەبینین یەكێتی سۆڤیەت وێڕای دژایەتی و جەنگ و خوێن ڕشتن بووە هاودۆستی توركیا و دژ بە دەوڵەتانی ڕۆژاوا (بەریتانیا و فەڕەنسا)وەستا و لایەنگیری توركیای دەكرد بۆ هەڵوەشانەوەی پەیمانی سیڤەر, ئەمەش بووە هۆی تێكدانی گشت نەخشەی هاوپەیمانەكان بەرامبەر هەردوو كێشەی كورد و ئەرمەن, چونكە سۆڤیەت بەو چاوەوە دەیڕوانییە بیری دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كە ئەمە پیلانێكی ئینگلیزییە و هیچ پێویست ناكات, هەر ئەمانەش وایكرد بەریتانیا هەڵوێستی بگۆڕێ بەرامبەر توركیا و نەرمی بنوێنێ, بۆئەوەی هیچ نەبێت چەند هەنگاوێ توركیا لە یەكێتی سۆڤیەت دوور بخاتەوە, لەگەڵ ئەمانەشدا بەریتانیا هیچ پلانێكی نەبوو بۆ جێبەجێكردنی ماف و خواستەكانی گەلی كورد, تەنیا ئەوە نەبێت كوردی وەك كارتی فشار بەكار دەهێنا بەرامبەر بە (توركیا و عیراق)بۆ مسۆگەركردنی بەرژەوەندییەكانی خۆی, كەواتە وەك دەركەوت هەموو ئەو سیناریۆیانەی كە دەیخستە ڕوو تەنیا بۆ كات بەسەر بردن بوو نەوەك جێبەجێكردن.
سەرچاوەكان:
1-د فواد حمە خورشید , هەوڵدانێك بۆتێگەیشتنی كێشەی كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان, گۆڤاری ڕەنگین,ژ (79) ی ئایاری 1995
2-كەمال مەزهەر ئەحمەد: كوردستان لە ساڵەكانی شەڕی یەكەمی جیهاندا, چاپخانەی كۆری زانیاری كورد, بەغداد,1975
3- پرۆفیسۆر دكتۆرئازاد نەقشبەندی, گۆڤاری سەنتەری برایەتی , ژ7, ئابی 1998
4-أحمد سید علی بەرزنجی , سایكس _بیكۆ ترازاندنی كێشەی كوردی باشوور, چ1 , چاپخانەی زاموا, سلێمانی , 1997
5-نیسان حسن ڕۆستم , كورد و دەسەڵاتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق (1916-1968), چاپخانەی گەنج , 2017
6- سامان مستەفا رەشید , گۆڤاری كۆچ, ژ 24, بەهاری 2017
7-سەلام ناوخۆش بەكر, ئەو هۆكارانەی پەیمانی سیڤەریان هەڵوەشاندەوە , گۆڤاری سەنتەری برایەتی , ژ 7 ,ئابی 1998
8-كەیوان ئازاد ئەنوەر ، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی گەلی كورد ، چاپی دووەم،سلێمانی ،ساڵی 2000
9-فەرید ئەسەسەرد و كۆمەڵێك نووسەر, لە یادی سەدساڵەی ڕێككەوتننامەی سایكس –بیكۆدا, ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران, سلێمانی, 2017
10-العمید الركن شكری محمود ندیم , سوپای ڕوسیا لە جەنگی عێراق دا, و/ كارزان عمر عسمان ,چاپخانەی هێڤی, هەولێر 2012