ویلایەتی موسڵ و لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە

رزگار حاجی حەمید 20/04/2021

بەشی سێیەم
پاش كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی لۆزان دوا ڕێككەوتننامەبوو, كە هاوپەیمانەكان و توركیا بۆیەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوانیان بەستیان, یەكێك لە بابەتە سەرەكییەكانی وتووێژەكانی لۆزان چاوخشاندنەوە بوو بە پەیمانی سیڤەردا, هەروەها بڕیارەكانی لۆزان لە ناوەڕۆكدا پێچەوانەی خاڵەكان و دەقەكانی پەیمانی سیڤەرە و ئەو بەندانەش لە بەرژەوەندی كورد بوو لێنەگەڕان پراكتیزە بكرێ‌, چونكە لۆزان هیچ مادەیەكی تیانەبوو باس لە مەسەلەی كورد بكا و تەنانەت هیچ ئاماژەیەكیشی تێدا نەبوو بۆ مافی كورد و دامەزراندنی دەوڵەت بۆی, لۆزان وەك سیڤەر زیاتر لە خزمەتی بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی بەریتانیادا بوو لە ناوچەكەدا, ئەمەش لێی ڕادەبینرا ببێتە مایەی نیگەرانی و توڕەبوونی فەڕەنسا, چونكە پێش ئەمەش فەڕەنسا لە خاڵەكانی سیڤەر نیگەران بوو وای دەڕوانییە پەیمانی سیڤەر كە زیاتر لە قازانجی بەرژەوەندییەكانی بەریتانیادایە, دەست بەرداربوونی بەریتانیا لە خاڵەكانی سیڤەر دەستبەرداربوونێكی ڕوون و ئاشكرایە ئەمەش زیاتر لە سێ‌ بەڵێندا دەردەكەێت كە (لۆرد كیرزۆن) لە كۆنفرانسی لۆزان دەری بڕی بە هۆیانەوە دووراییەكانی سیاسەتی بەریتانیای لە میزۆپۆتانیا و كوردستان ڕوون كردەوە، ئەو سێ‌ بەڵێنەش:- 
1-بەڵێندان بە گەلی عەرەب بەوەی كە جارێكیتر ناخرێتە سەر دەسەڵاتی تورك.
2-بەڵێندان بە پادشای عیراق (فەیسەڵ).
3- بەڵێندان بە كۆمەڵەی گەلان كە عیراق دەخاتە ژێر ماندێتی خۆیەوە.
بەم شێوەیە(كیرزۆن) ئاماژەی بۆ هیچ بەڵێنێك نەكرد، كە بەریتانیا بە كوردی باشووری كوردستانی دابێت، ئیدی لە پەیمانی لۆزانەوە مەسەلی كورد گەڕایەوە بۆ خانەی یەكەم و لە مەسلەیەكەوە كە دانپێدانانێكی مافناسی نێونەتەوەیی بەدەست هێنابوو كۆمەڵەی گەلانیش دانی پێدانا بوو، بە مەسەلەیەكی قەتیس كراوی نێو چوارچێوە خۆماڵییەكان، ئیدی وای لێهات وەك كێشەیەكی كەمینەكان تەماشادەكرا، تێبینی دەكرێت كە بڕیارەكانی لۆزان ناوی كورد ناهێنن هەروەها ناوی هیچ نەتەوەیەكی ژێر دەسەڵاتی تورك ناهێنن، تەنها لە مادەكانی (37-44)ئاماژە بۆ پێویستی بوونی گەرەنتی بۆ پاراستنی مافی كەمینەكان دەكەن، بەمجۆرە لۆزان بە ناوەڕۆك بەبێ‌ ناوهێنانی كورد، بۆ ڕازیكردنی مستەفا كەماڵ مامەڵەی لەگەڵا مەسەلەی كورددا كرد، تەنانەت مستەفا كەماڵ جەختی لەسەر ئەو ڕاستییە كردەوە و وتی:( ئێمە ڕازی نەبووین ئەم مەسەلەیە واتە مەسەلەی كورد بخرێتە ئەجنێدای كۆنفرانسەكەوە) بڕیارەكانی لۆزان لایەنە باشەكانی پەیمانی سیڤەری ڕاماڵی و بەوهۆیەوە كوردستانی ساڵانی ژێر دەسەلاتی عوسمانی بەسەر سوریا و توركیا وعیراقدا بەشكرا، یەكپارچەیەكی وەك یەك هەرێمی خاوەن زۆرینەی كورد نشینی ئەم بەشە ئاسیاییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو برا. 




كێشەی ویلایەتی موسڵا و كۆمەڵەی گەلان
لە دوای ئەوەی توركیا و بەریتانیا لەمەڕ كێشەی موسڵا بەئەنجام نەگەیشتن، بۆیە لە (6ی ئاب 1924)دا حكومەتی بەریتانیا داوای لە سكرتێری گشتی كۆمەڵەی گەلان كرد, كە كێشەی سنووری نێوان عیراق-توركیا بخاتە بەرنامەی كاری خۆیەوە لە داهاتوویەكی نزیكدا, لە (ئەیلولی 1924)دا نوێنەری بەریتانیا لە كۆمەڵەی گەلان پێشنیارێكی خستنە پێش چاوی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمەڵە, كە كۆمیتەیەك پێكبێنن  بریتی بێت لە چەن كەسانێكی بێلایەن و دڵسۆز بۆ چارەسەركردنی كێشەكە لە دوای لێكۆڵێنەوە و ڕەچاوگرتنی هەموو ئەو بڕوانامە و بەڵگەنامانەی كە پێشكەشی دەكرێن بە كۆمیتەكە, هەروەها نوێنەری بەریتانیا دووپاتیكردەوە كە پێویستە كۆمەڵەی گەلان وەك ناوبژیوان بێت و پێوستە هەردوولاش پابەندبن بە بڕیارەكانییەوە, هاوكات ئامادەیی حكومەتەكەیان پیشاندا بۆ پەسەندكردنی هەر بڕیارێكی كۆمەڵە, لە(30ی ئەیلولی 1924)دا ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان بڕیاریدا, لیژنەی لێكۆڵینەوە و ڕاستی كۆكردنەوەی پێكبێنێت لەمەڕ مەسەلەی سنووری عیراق، دوای ئەوەی لە كۆنگرەی  لۆزاندا نەتوانرا بگەنە چارەسەر، ئەركی لیژنەكە بریتی بوو لە كۆكردنەوەی زانیاری پێویست كە پەیوەندی بەو مەسەلەیەوە هەیە بیخاتە بەردەم ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان لەگەڵ ڕاسپاردەكانیدا بۆئەوەی بتوانێ لەبەر ڕۆشنایی ئەوەدا بڕیارێك لەكێشەكە بدا، هەروەها بڕیاریش درا كە لیژنەكە لێكۆڵینەوەكانی خۆی لە شوێنی كێشەكەدا ئەنجام بدا كە زۆر پێویست بوو هەر وا بێت, ناوی نوێنەرەكان كە لە لایەن هەردوو لایەنەوە (توركیا و بەریتانیا)دانرابوون و دیاریكران, لە( 31ی تشرینی یەكەمی 1924)دا كۆمیتەكە دامەزرا و كە لەلایەن كۆمەڵەی گەلانەوە ڕاسپێردرا بۆ چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتەكە, ئەوەبوو لیژنەی نێو دەوڵەتی پێكهێنرا و كە پێكهاتبوو: 
1-كارل ئینارئەف. ڤیرسن  وەزیری ڕێپێدراوی سوید   . 
2-كاونت پاوڵ تیلكی جوگرافیاناسی بەناوبانگ و سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا ( مەجەرستان) .
3-كۆلۆنێڵ ئەی پۆڵس ( سەرهەنگی خانەنشین لە سوپای بەلجیكا) . 
 دوای دەرچوونی بڕیاری پێكهێنانی لیژنەكە لە 13 تشرینی دووەمی هەمان ساڵدا لە جنێف كۆبووەوە, یەكەم هەنگاویان لەوە سەرچاوەی گرت كە (ڤیرسن سویدی) سەرۆكی خۆیان هەڵبژارد و ژمارەیەك سكرتێر و یاریدەدەری بۆ دانرا, پاشان بۆ دانانی پلانی كار بڕیاردرا یەكسەر لیژنەكە بچنە شوێنی كارەكە، هەروەها پێویست بوو هەندێ زانیاریش دەربارەی چەند مەسەلەیەكی دیاریكراو كۆببنەوە لەگەڵ هەردوو حكومەتی خاوەن كێشەكە باس بكرێ، بۆیە لیژنەكە بڕیاریدا كە دەبێ پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەبێت لەگەڵ هەردوو لایەن سەرەتا چوونە لەندەن و لە دوایشدا سەردانی ئەنقەرەیان كرد, كەچی لەلایەكیترەوە لەبەرئەوەی لە ناوچە سنوورییەكانی نێوان عیراق و توركیادا ڕووداو و كارەساتی دڵتەزێنی لێدەكەوتەوە و بارودۆخ مەترسی لێدەكرا, بۆیە بە پێویست زانرا كە ئەنجومەنی كومەڵە كۆبونەوەیەكی لە ناكاوی لە شاری (برۆكسل)ی پایتەختی بەلجیكا گرێدا, ئەنجومەنەكە بڕیارێكی دەركرد كە هێڵێك دیاری بكات كە ئەوپەڕی هەردوولا بنێوێنێ‌ و بۆیان هەبێ‌ تا ئەو هێڵە هێزەكانیان پێشڕەوی بكەن, هەروەها ئاماژەی بۆئەوە كرد كە لایەنی پەیوەندیدار پێویستە ڕێز لەو هێڵە بگرن, هەتا بڕیاری یەكجاری ئەنجومەنی كۆمەڵە دەردەچێت ئیتر لە درەرەوە ئەو هێڵە ناونرا (هێڵی برۆكسل) لەبەرئەوەی لەو شارەدا كۆبوونەوەكە گرێدرا.
ڕاپۆرتی كۆمیتەی لێكۆڵینەوەی گەلان ( تقاریر لجنە التحقیق الاممیە)
  هەربۆیە كۆمیتەكە بەرلەوەی بەرەو ناوچەكە و شوێنی كێشەكە بكەوێتە ڕێ‌, سەردانی هەردوو پایتەختی ئەنقەرە و لەندەنی كرد بۆخوێندنەوە و لێكۆڵێنەوەی  بەڵگەنامەی كێشەكە, حكومەتی بەریتانیا (ئارئیف جاردن)ی نوێنەری خۆی دیاریكرد وەكو یاریدەدەری لیژنەكە لە كارەكانیدا, نوێنەری حكومەتی عیراقیش (ئەحمەد سەبیح نەشئەت) وەزیری پێشووی هاتوچۆی عیراق بوو, كە كەسایەتییەكی كوردی هەولێری زۆر نزیك بوو لە شا فەیسەڵ خۆییەوە, هاوكات توركیا جەنەراڵ جواد پاشا پشكنەری گشتی سوپا لە ناوچەی دیاربەكر وەكو نوێنەری خۆی ڕاگەیاند بۆ كاروباری لیژنەكە, چەند كەسایەتی و ناسراوێكی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ  و باشووری كوردستان  وەكو( نازم بەگی نەفتچی زادەی كەركوك و فەتاح بەگی خەڵكی سلێمانی) وەكو شارەزا لەگەڵ لیژنەكە بوون, بەجۆرێك بە هاتنی ئەمانە دوایی لەگەڵ ئەندامانی لیژنەی نێو دەوڵەتیدا بووە جێی ناڕەزایی توندی حكومەتی عیراقی پاشایەتی و هەروەها نوێنەری باڵای بەریتانیا لە عیراق, كۆمیتەكە گەیشتە بەغدا لە( 16ی كانونی دووەمی 1925 )دەستیكرد بە لێكۆڵینەوەی پەیوەندی ئابووری نێوان ویلایەتی (بەغدا و موسڵا )لە نزیكەوە سەرنجی كاروباری بەڕێوەبردنی حكومەتی عیراقدا لەگەڵا نوێنەری بەریتانی لە عیراق (سێر هزی دوبس) چاوپێكەوتنی كرد هەروەها كۆمیتەكە سەردانی فەیسەڵی پاشای عیراقیان كرد, هاوكات چاویان بە چەند كار بەدەست و لێپرسراو كەسانی ناسراوی ناوچەكە كەوت, لە (27ی كانونی دووەمی1925)دا كۆمیتەكە گەیشتە شاری موسڵا دەستیكرد بە كارەكانی, بەشێوەیەكی نهێنی بێ ئەوەی كەس بە مەبەستی ئەركەكانیان بزانێ‌, لە ماوەی مانەوەیان لە ناوچەكە سەردانی چەند شوێن و ناوچەیەكیان كرد پرسیاریان لە چەند كەسانێكی شارەزا و لێزان كرد دەربارەی موسڵا و پەیوەندییەكانی ئەم ناوچەیە بە توركیا و عیراقەوە, دوای ئەوەش لە چەند چین و توێژێكی جیاجیای خەڵك پرسیار و ئاڵوگۆڕی زانیاریان ئەنجامدا و بیروبۆچوونی كۆمەڵێكی زۆری دانیشتوانی موسڵا و ناوچەكەیان وەرگرت, هەروەها لیژنەیەكتری سەر بە كۆمیتەكەیان نارد بۆ شوێن و ڕووداوەكان و لایەنەكە بۆ زانینی بیروڕای دانیشتوان و لێكۆڵینەوە لە خواستەكانیان, هاوكات كۆمیتەكە توێژینەوەیەكی زۆر وردی دەروونی خەڵكەكەی كرد, كێشە ئابوورییەكان و بازرگانییەكانیشان لێكدایەوە, جگەلەوەش بەسەر ڕەگەز و جیۆلۆجی ناوچەكە و هاتوچۆ و هۆكارەكانی گەیاندن و شوێنە كشتوكاڵییەكانیشان خستە ژێر لێكۆڵینەوە, تاوەكو مانگی نیسان كۆمیتەكە لە ناوچەكەدا مایەوە, پاشان گەڕایەوە بۆ جنێف دوای ئەوە كۆبوونەوەیەكی سازكرد ڕاپۆرتەكانی خۆی كۆتایی پێهێنا لە (16ی تەموزی 1925)دا, دوای درووستكردنی لیژنەیەك بۆتاوتوێكردنی گیروگرفتی سنوور, لیژنەكە ڕاپۆرتی خۆی بۆ ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان بەرزكردەوە و پاش توێژینەوە, ئەنجوومەن گەیشتە ئەو باوەڕەی كە لەم ڕووەوە دوو چارەسەر هەیە:  
1-لكاندنی تەواوی ناوچەی خوار هێڵی برۆكسل بەعیراقەوە. 
 2-دابەشكردنی ویلایەتەكە وكردنی ڕێڕەوی زێی بچووك بە سنوور .
   پاش پرس و ڕا و ڕاوێژێكی زۆر چارەسەری یەكەم پەسەندكرا, كەواتە ئەو فاكتەرانە چین كە كاریان كردووەتە سەر بڕیاردانی یەكجارەكی سەبارەت بە لكاندنی ویلایەتی موسڵ بەعیراقەوە؟ ئایا ئەو هۆكارانە چین كە بوونەتە هۆی دانانی هێڵی برۆكسل بە سنووری نێوان توركیا و عیراق؟ ئایا ئەم بڕیارەپشت ئەستوور بوو بەڕاستی پتەو و تۆكمە؟ ئایا كۆمیسۆنی لێكۆڵینەوە لە هەڵسەنگاندنی سەرەنجامە كۆتاییەكاندا لەڕووی فاكتەرە جوگرافی و  ئابووری و سیاسی و نەتەوەیی ومێژووییەكانی ناوچەكەوە تاچ ڕادەیەك سەركەوتوو بووە؟    
 پوختەی بیانووە جوگرافییەكان((خلاصە الحجج الجغرافیە)
كوردستان بەمانای وشە چ لە ڕووی سرووشتی و چ لە ڕووی مرۆییەوە بە هەرێمێكی جوگرافی دەژمێردرێ‌, چونكە شاخ و داخ  لە هەر چوارلاوە دەوریان داوە, تا ئەندازەیەكی زۆر گوزارشت لە هۆمۆجینی مرۆیی دەكەن و سنووری نەتەوەیی ئەم هەرێمە لەگەڵ هەردوو فاكتەری سرووشتی و مرۆییدا هاوجووتە, ئەم هەرێمە زۆر لەوە دوورە كە بەشێك بێت لە ناوچەی عەرەبستان یاخود ناوچەی فارس نشین یا ناوچەی تورك نشین, كۆمیتەكە لەم بارەیەوە وتی ناكۆكی لە نێوان هەردوولادا لەسەر دیاریكردنی هێڵی سنوور نییە, بەڵكو بۆ دیاریكردنی چارەنووس ژمارەیەكی زۆری دانیشتوان و ناوچەیەكی پان وبەرینە, كە هێڵی برۆكسل شیاوترینە بۆ دیاریكردنی سنوور، هاوكات ئەو هێڵەی كە توركیا داوای دەكات (خوارووی ویلایەتی موسڵا) ئەوە باشە تەنیا لە بەشەكانی ڕۆژاواوە بەڵام لە بەشەكانی ڕۆژهەڵاتییەوە باش نییە, هەروەها ناوخۆی ویلایەتەكە دەكرێ‌ وەكو سنووری جوگرافی ڕووباری دیجلەیان زێی گەورە یان زێی بچووك و یان دیالی (سیروان) دابنرێت, بەڵام باشترین هێڵ بۆ دابەشكردنی ویلایەتەكە زێی گەورەیە, كۆمیسیۆنی لێكۆڵینەوە لە هەڵسەنگاندنە جوگرافییەكەیدا زۆر سەركەوتوو نەبوو, چونكە وای بۆ چووبوو گوایە بەرزاییەكانی حەمرین ومەكحول سنوورێكی سرووشتی لەنێوان ناوچەی شاخاوی وناوچەی دەشتایی پێكناهێنن, لەكاتێكدا هەموو توێژینەوە جوگرافییە سروشتییەكانی عیراق جەخت لەسەر ئەوە دەكەن كە بەرزایی ناوبراو سنوورێكی لێك جیاكەرەوەیە, لە نێوان ناوچەی شاخاوی و ناوچەی دەشتایی و لە ڕووی نەتەوەیی وسرووشتییەوە لە نێوان كورد و عەرەب پێكدێنن, دیارە سنووری عیراق-توركیا بەپێی مەرجە جوگرافییەكان دیاری نەكراوە,بەڵكو بە مەبەستی بەدیهێنان و فەراهەمكردنی مەرجە ئابووری و ستراتیژییەكانی بەریتانیا ئەنجامدراوە, دواجاریش  ڕاسپاردەكانی كۆمیسیۆن و بڕیاری ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان ئەو ئاواتەیان بۆ هێنایەدی, هەندێ‌ لە بۆچوونەكان وای بۆدەچن كە بەریتانیا لە ڕووی جیلۆجییەوە هێڵی سنووری دیاریكردووە و ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلانیش پەسەندی كردووە, بەم جۆرە سنوورەكە لەگەڵ كۆتایی هاتنی سنووری قەڵەمڕەوی ناوچە نەوتاوییەكاندا كۆتایی هاتووە, فاكتەرە جوگرافییەكان پاش پێداچوونەوەی چەندین سەرچاوەی مێژووی جوگرافی لیژنەكە لە گفتوگۆكانیدا سەبارەت بە ناوچەكە دوای مشتومڕ بەم سەرئەنجامە گەیشتن ئەم سەرئەنجامانەی خوارەوە:-
1-سنووری عیراق لە باكووردا لەو هێڵەدا تێناپەڕێ‌ كە كەوتووەتە نێوان هیت لەسەر ڕووباری فورات و تكریت لەسەر ڕووباری دیجلە یاخود لە چیای حەمرین تێناپەڕێ.
2-كتێبە جوگرافییەكان لە سەردەمی عەرەبەكانەوە تا ئەمڕۆ واتە تا ساڵی(1924) هەرگیز ناوچەی ململانێیان وەك بەشێك لە عیراق نەناساندووە .
3-ناوی عیراق بەلای دانیشتوانی ناوچەكەوە وەك ناوی وڵاتەكەیان لە دێرزەمانەوە ناوێكی باو نەبووە .
4-لیژنەكە ئەو بۆچۆنانەی توركەكانی پۆچەڵكردەوە، كە گوایە ناوچەكە بەشێك لە ئەناتۆلیا دەژمێردرێ‌  چونكە سوریا و ڕۆژاوای كوردستان هەردوو ناوچە لێك جیا دەكەنەوە.
5-لیژنەكە هیچ بەڵگەیەكی وای چنگ نەكەوت هانی بدات بەڵی كە ناوچەكە یاخود بەشێكی ناوچەكە ڕۆژێ‌ لە ڕۆژان بە (تاتارستان) ناسراوە وەك حكومەتی توركیا دەڵی.
  كورتەی بیانووە ڕەگەزییەكان (خلاصە الحجج العنصریە)
مشتومڕێكی زۆركرا لەسەر لایەنە نەتەوەییەكانی دانیشتوانی ناوچەكە و ڕیشە و دیرۆكیان و هەر لایەك ڕێژەی سەدەی جیاوازی لەمەڕ دانیشتوانی ناوچەكە پێشكەش دەكرد، جگەلەوەی زانیاری جیاوازیشی دەخستە پێش چاو، لەمەڕ چۆنیەتی دابەشبوونی جوگرافی و سروشتی مرۆیی خەڵكی شارەكانی (موسڵ و هەولێر و سلێمانی و كەركوك) گوند و خێڵە كۆچەرییەكانی ناوچەكە،سەرچاوەكان هەرلایەك زانیاری سەبارەت بە دانیشتوانی ویلایەتەكە لێ‌ وەرگرت جیاوازیان لەگەڵا یەكتر هەبوو، كۆمیسیۆنی لێكۆڵینەوە دروستی هیچ یەكێك لەو زانیارانەی دیموگرافییە كانی نەسەلمان و  بە وریایەوە پشتی بەو زانیاریانە بەست كە حكومەت عیراق لە ساڵانی(1922-1924)دا كۆی كردبوونەوە, هەرچەندە داتاكانی هەردوو حكومەتی( توركیا و بەریتانیا) لەمەڕ ڕێژەی دانیشتوانی كورد لە نیوە زیاتربوون ئامارەكانیان لەیەكەوە نزیكبوون كە بریتی بوو (57.9% و 56.03%)كە ئەم ڕێژەیە لە داتاكانی حكومەتی عیراق زیاتر بوو، گەیشتبووە دەوروبەری دوو لە سێی سەرجەم دانیشتوانی ویلایەتەكە,كە ئەمەش بە ڕەچاوكردنی ئەوەی كە هەر سێ‌ لایەن هەوڵیانداوە ڕێژەی دانیشتوانی كورد بەرانبەر گروپەكانیتر كەم بكەنەوە، كە ڕێژەی هیچ یەكێك لە گروپەكانیتر لە هەر سێ‌ ئامارەكەدا (8%) زیاتر نییە, گومان لەوەدا نییە كە زۆربەی دانیشتوانی ئەو هەرێمەی كێشەی لەسەرە كوردن، نزیكەی (پێنج لەسەر هەشت)بۆیە كوردەكان لە ڕووی ژمارەوە گرنگترین هۆبوون، هەروەها پێویستیش بوو چاودێری بكرێن، چونكە نە عەرەبن و نەتورك، مەسەلەی بنچینە و ڕەچەڵەكیان و مێژوو و پەیوەندییە (انپی) یەكانیان بە نەتەوەكانی دیكەوە كە لە دەوریدان مەسەلەیەكە زۆر گرنگە، یاداشتە بەریتانییەكە دەڵێ كوردەكان ئێرانین و خوێن نییە كە بە دەمارەكانی توركەكاندا تێپەڕێ‌، كەمی ڕێژەیشیان بە گوێرەی خەڵكی چین، بە زمانێكی ئێرانی قسەدەكەن كە پەیوەندی توندی هەیە لەگەڵ زمانی فارسیدا، یان لەوانەشە زمانەكەیان شێوەزارێك بێ لە شێوازەكانی لە هجەی فارسی، هەروەها لە یاداشتەكەیدا دەڵێ: كە كوردەكانی هەرێمی كێشە لەسەر زیاتر مەیلیان بەلای براكانیانە لە ئێران نەك ئەوانەی لە توركیادان لە هەموو دابونەریت و خوو و ڕەوشتێكدا لەگەڵ توركدا جیاوازن ئەم یاداشتەی بەریتانیا ڕاستی زۆری تێدایە بەڵام ئەو كوردانەی ئێرانی و فارسی مەبەستەكە ڕوونە تەنیا لەبەرئەوە كە لە تورك دووری بخاتەوە بڵێ‌ ئەوەندەی لە فارسەوە نزیكن لە توركەوە نزیكتربن دووەمیان ئەودەمە بەریتانیا ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێراندا پەیوەندییەكی باشی هەبوو، ئەگەر نا كورد نەتەوە و خاكی لە فارس و تورك و عەرەب جیاوازە خاوەن زمان و داب و نەریت و كلتوری خۆیەتی و چەندین میرنشینی هەبووە, بەپێی مێژوو لە ململانێ‌ و جەنگی چاڵدێرانەوە پشتگیری و پشتیوانی عوسمانییەكانی كردووە ئەویش لەسەر ڕۆشنایی ڕێككەوتننامەی (سەلیمی- بدلیسی)هەرچەندە توركەكان چەندین جار دژایەتی كوردیان كردووە هەندێ‌ جاریش عوسمانی و سەفەوییەكان وێڕای ململانێ‌ و ناكۆكییەكان پێكەوە لەیەك بەرەدا پەلاماری كوردیان داوە، وەك ئەوەی بەرامبەر بابا سلێمانی میری بابان ڕوویداوە، گومانی تێدا نییە كە هەر حكومەتێ‌ لەو دوو حكومەتە ڕاستی ژمارەكانی ئەوی دیكەی بە درۆخستووەتەوە، هەریەكە ڕەخنەی لە شێوازی كاركردنی ئەویتر دەگرت، حكومەتی بەریتانی دەڵێ:
1-لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا سەرژمێری لەسەر بنەمای نەتەوە نەكراوە، بەڵكو لەسەر بنەمای ئاین بووە.
2- بە هیچ جۆرێ نەخشەیەكی وردی ئیمپراتۆرییەتی توركی نییە.
3- ئەو لیستانە بە مەبەستی سەرباز گرتن-تجنید ڕێكخراون ناكرێ‌ پشتی پێببەسترێ‌، چونكە ژمارەیەكی زۆری خەڵك لەوانەیە توانێبێتان ناوی خۆیان بسڕنەوە بۆئەوەی لە تۆماركردن ڕزگاریان بێت.
4- ناكرێ پشت بەسەر ژمێرییەكانی تورك ببەسترێ، چونكە بە هیچ جۆرێك سەرپەرشتییەكی ڕاستەوخۆی نەبووە، مەگەر لە چەند گوند و شارێكی دیاریكراودا.
حكومەتی بەریتانیا ئەوەشی ڕاگەیاند كە ئەو سەرژمێریانەی حكومەتی توركی پێشكەشی كردوون، دەكرێ بایەخی كەمبكرێتەوە ڕەخنەی پشتگیری، بەتایبەتی لەبەرئەوەی مێژوویەكی دیاریكراوی بەسەرەوە نیییە، لە بەرامبەردا توركیاش ڕەخنە دەگرێ لە سەرژمێرییەكانی بەریتانیا و شێوازی كاركردنی, بەوەی ئەو گەشتە كورتەی ئەفسەرە سیاسییەكانی بەریتانیا دەیكەن بەس نییە بۆ ئەوەی بتوانن زانیاری ڕوون و ورد كۆبكەنەوە، ئەمە جگە لەوەی ئەفسەرە بەریتانییەكان توانیووە بگەنە سلێمانی، دواتریش حكومەتی بەریتانیا وەڵامی دایەوە بە هەرحاڵ دەتوانین ئەوەی بڵێن: ڕەخنەكانیان لە ڕاستییەوە  نزیكە بەڵام ئەویش لەبەر بەرژەوەندی خۆیان بووە بە دڵنیاییەوە زیاتر مەسەلە لەسەر ژمارەی دانیشتوانی تورك بووە، كە بە دڵنیاییەوە توركیا ویستویەتی ئەم ژمارە گەورە بكاتەوە و كۆی ژمارەكانی تریش بچووك بكاتەوە، لە بەرامبەردا بەریتانیا و عیراقیش مەبەستیان لە ڕاستی پیشاندانی تورك بووە لەبەرئەوەی دەیانزانی ژمارەی تورك هێندە نییە تا مەترسی درووست بكات، بە تایبەت لەچاو نەتەوەكانیتردا كە ڕێژەی لە كورد و عەرەب كەمترە و كوردیش لە پلەی یەكەمدایە، هاوكات لەلایەن هەموویانە ژمارەی كورد كەم دەكرانەوە, لەم بارەیەوە كۆمیتەكە ئاماژەیدا كە ویلایەتی موسڵا (كورد و عەرەب و مەسیحی و تورك و ئێزیدی و جولەكە) تیادا نیشتەجێیە بە گوێرەی گرنگی ژمارەیان، كوردەكان زۆرینەی دانیشتوان پێكدێنن كە ئەوانیش نە توركن و نە عەرەبن و بە زمانێكی ئاری دەدوێن, توركەكان ویلایەتی موسڵا هەمان ڕەگەزی توركەكانی توركیان, ئەو كۆمەڵە یەكگرتووانەی كە لە ناوچەیەكی بەرینی ویلایەتەكە نیشتەجێن ئەوانیش كورد و عەرەبن, هەروەها كۆمیتەكە وتی: ئەگەر بیانووی ڕەگەز لەبەرچاو بگرین دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە لەوە زیاتر هیچ نییە ئەویش درووستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆیە بۆ كورد، چونكە كوردەكان پێنج لەسەر هەشتی دانیشتوان پێكدەهێنن، بێ‌ ئەمەش گەر ئەم چارەسەرە هەڵبژێرن دەبێ‌ ئێزدییەكان كە لە ڕووی ڕەگەزەوە زۆر لە كورد دەچن, هەروەها توركەكانیش كە ئاسانە كوردەكان لەگەڵیاندا بژین، ئەمانە دەبێ‌ لەگەڵا كوردەكاندا حیساب بكرێن، ئەودەمە ژمارەی هەموویان دەخەمڵێنرێ، بە(7/10)كۆی دانیشتوان پێكدێنن، زۆربەی گەلی كورد (ملیۆن و نیوێك لە كۆی سێ‌ ملیۆنی دانیشتوان) لە توركیا دەژین و حەوت سەد هەزار لە ئێران و پێنج سەد هەزاریش لەو هەرێمەی كێشەی لەسەرە، هەروەها  هەندێكیش لە سوریا، لە عیراقیش ژمارەیان ئەوەندە نییە بە گوێرەی كۆی گشتی دانیشتوان لە ناوچەی كێشە لەسەردا دەژین، ئەوانەی لە باكووری زێی گەورەدا دەژین زیاتر پەیوەستن لە كوردەكانی هەر دوو ویلایەتی هەكاری و ماردین لە توركیا لە ڕووی شێواز و خزمایەتی و پەیوەندی ئابووری و كەسییەكانیش، لە كاتێكدا ئەوانەی لە باشووری زێی بچووكی خواروودا دەژین لە كوردەكانی ئێرانەوە نزیكن، زەحمەتیشە هێڵێكی سنووری لەسەر زەوی نێوان دوو ڕووبارەكە بكێشرێت دەتوانین كێشە و زەحمەتیە ئەنپۆگرافییەكان لە مانەی خوارەوەدا كۆبكەینەوە:
 1-ئەو شارانەی زۆربەی دانیشتوانی توركن یا كەمایەتییەكی گەورەی توركی تیایە، دەكەوێتە بەشی باشووری ناوچەكە واتە لە عیراقەوە نزیكترن، لە كاتێكدا موسڵ كە شارێكی عەرەبییە دەكەوێتە ناوەڕاستی بەشی باكوور.
 2-تەنیا خاڵی بەیەك گەیشتنی شاری موسڵ و زەوییەكانی دیكە كە عەرەبی تێدا نیشتەجێن، بە پلەی یەكەم خاڵێكی كوردییە، ئەمە جگە لەوەی لەمبەر و ئەوبەریەوە شارۆچكەی توركی و كوردی هەیە.
 3-مەسیحییەكان پەرت و بڵاون بەڵام زیاتر لە موسڵدا دەژین.  
 4-وڵاتانی كوردان واتە( بەشی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكە) لە ڕێی دیجلەوە نەبێ‌ هیچ شتێك بە باكوورییەوە نابەستێتەوە ناوچەی ڕەواندزیش لە ڕێی هەولێرەوە نەبێ‌ ناتوانی بیگەیتی، ناوچەی سلێمانیش لە ڕێی كەركوكەوە دەیگەیتێ‌ .  
 پوختەی بیانووە ئابوورییەكان (خلاصە الحجج الاقتصادیە) 
كۆمیتەكە ئاماژەی كرد: لە ڕوانگەی ئابوورییەوە باشترین ڕێگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكە ئەوەیە كە ئەم ویلایەتە بلكێنرێتە عیراقەوە, هەروەها زۆر هەڵەیە دابڕانی موسڵا لەو ناوچانەی كە پەیوەستی ئابووری لەگەڵدا هەیە, بەڵام ئەگەر پێویستی كرد دەكرێ قەزاكانی زاخۆ و ئامێدی و دهۆك لە موسڵا داببڕرێت، بەڵام زۆر ستەمە ناوچەكانی كەركوك وكفری و سلێمانی داببڕرێت لە بەغدا لە ڕووی پەیوەندی ئابوورییەوە, گەر پێویستی كرد بە پچڕان ئەوە دەبێت ڕێككەوتننامەیەكی ئابووری لە نێوان هەردوو ناوچەكەدا مۆر بكرێت, بەشی باكووری نێوان هەولێر تەنگوچەڵەمەی كەمترە لە چاو ناوچەكانیتری ئەم لیوایە, ئەگەر داببڕرێن لە بەغدا لەبەرئەوەی دەتوانن لەگەڵا شاری موسڵا بازرگانی بكەن, گەر حەز بكرێت ویلایەتی موسڵا بەشبكرێت لەبەر هەر هۆیەكیتر جگە لە هۆی ئابووری خۆ ئەوە باشترین و پەسەندترین چارەسەری ئابووریانە ئەوەیە كە هێڵی سنوور لە سەرووی زێ‌ی بچووكەوە بكێشرێت.
 ئەم زانیارییانە كەهی پێش جەنگن لەگەڵ تێبینیە تایبەتەكانی خۆمان بەرەو ئەم دەرئەنجانەدەبات .    
1- بازرگانی گشتی لە هەرێمی كێشە لەسەر دوو ڕێگەی سەرەكی هەیە:-
یەكەمیان كە گرنگترە دەگاتە بەغدا و ئەوی دیكەشیان بۆ سوریا, بازرگانییەكی ڕاستەو خۆشی هەیە, كە زۆر كەمە لە نێوان ناوچەی كێشە لەسەر و توركیای ئاسیاویدا, ئەمە بەدەر لە بڕێكی دیاریكراوی بازرگانی لەگەڵ ویلایەتەكانی ماردین و دیاربەكر و هەكاری.
  2- هەڵەیە موسڵ لە بەشە سرووشتییەكەی ناوخۆیی خۆی جیا بكرێتەوە, بەڵام هەردوو قەزای زاخۆ و ئامێدی كە نزیك سنوورن گرفت و كێشەیان لە ناوچەكانی دیكە كەمتر دەبێ‌ گەر لە موسڵ جیا بكرێنەوە, ئەو هەڵە ئابوورییەی دەرهەق بە دهۆك دەكرێ‌ گەر جیا بكرێتەوە ئەنجامی زۆر خراپی لێدەكەوێتەوە, بارودۆخی ئەم سێ‌ قەزایە گەر بخرێتە سەر ئەو شارانەی توركیا كە نزیك یانن لەو دیوو سنوور و هەر وەكو ئێستا دەمێنێتەوە, 
چونكە پێشتر لە چوارچێوەی بواری ئابووری موسڵدا كەلێی جیاكرایەوە هیچی لێ‌ بەسەر نەهات .
  3- شاری موسڵ كە مەڵبەندی گشتی بازرگانییە بۆ ئەو ناوچانەی دەوروپشتی زیانێكی زۆری لێدەكەوێ‌ گەر لە عیراق جیا بكرێتەوە, هەروەها شاری دیكەش زیانی لێدەكەوێ‌  وەك كەركوك و كفری و سلێمانی كە بەغدا مەڵبەندی گشتی بازرگانییانە .
 4- بازرگانی سلێمانی و كەركوك و كفری خەریكە هەمووی لەگەڵ بەغدادا بێ‌, چونكە بەغدا بازاڕی سەرەكییانە و زۆریش زەحمەتە لە بەغدا جیا بكرێنەوە مەگەر ئەمانە لەگەڵ بەشەكانی دیكەی ویلایەتی موسڵی پێشوو یەكێتییەكی تایبەت درووست بكەن و پەیوەندیشیان هەبێ‌ لەگەڵ بەشەكانی دیكەی عیراقەوە, ئەمەش دەبێ‌ بەڕێككەوتنێكی تایبەت بێ‌ .
 5- بەشی باكووری لیوای هەولێر گەر لەڕووی ئابوورییەوە لە بەغدا جیابكرێتەوە زیانی لێدەكەوێ‌, بەڵام هەر بەردەوامیش دەبێ‌ لە بازرگانیكردن لەگەڵ موسڵدا, بەڵام بەشی باشوور جموجۆڵی ئابووری سەرەكی هەیە لەگەڵ بەغدا.
6- بەشە شاخاوییەكانی باكوور كە ژمارەی دانیشتوانیان كەمە و دەكەونە ناو هەرێمی كێشە لەسەر, تووشی هیچ كێشەیەك نابێ‌ گەر لەعیراق جیا بكرێتەوە, چونكە بازرگانی ناوچەكە بەبێ‌ گرفت بەردەوام دەبێ‌ لەگەڵ عیراق یان لەگەڵا توركیا یان لەگەڵ ئێران.  
لە دید و بۆچوونی ئابوورییەوە لیژنە وای بۆ دەچێ‌, كە بەستنەوەی هەرێمی كێشە لەسەر بەعیراقەوە سوودی زیاتر دەبێ‌, ناوچە شاخاوییەكانی باكووری ئەو هێڵەی لە (برۆكسل) لەسەری ڕێككەوتوون, دەكرێ‌ لە هەرێمەكە جیا بكرێتەوە بێ‌ ئەوەی هیچ گرفتێكی ئەوتۆ ڕووبدا, كە شایانی باسكردن بێت, گەر بە پێویست زانرا ئەوسا دەكرێ‌ هەردوو قەزای زاخۆ و ئامێدی جیابكرێنەوە و لەوانەیە دهۆكیش, گەر وا بەباش زانرا, كە باشتر وایە هەرێمی كێشە لەسەر لە نێوان توركیا و عیراقدا دابەشبكرێ‌, ئەوسا ئەو ڕێككەوتنەی لەڕووی ئابوورییەوە بۆ هەمووان مایەی قبوڵكردن دەبێ‌ ئەوەیە, كە هێڵی سنووری لە باكووری زێی بچووك بكێشرێ‌ و قەزاكانی (كۆیە , تەقتەق , پردێ‌) بۆ عیراق بە جێبهێڵرێ‌, دوای ئەوە بەرەو ڕۆژاوا بەردەوام بێ‌ بە درێژایی هێڵێك كە گرنگ نییە شوێنی كامەیە و بەكوێدا دەڕوات .
پوختەی بیانووە سەربازییەكان (خلاصە الحجج  العسكریە)
حكومەتی بەریتانی كە لە یاداشتەكەیدا بەڵگە سەربازی و جوگرافییەكان ڕوون دەكاتەوە دەڵێ‌:- هێڵی باكووری سنوور كە پێشنیار كراوە, كە هەڵدەبژێردرا هەموو پێویستی و هۆیەكانی سەربازی لەبەرچاو گیرا, هیچ هێڵێكی دیكە نییە وەك ئەو هێڵە بەو ڕواڵەتە جوگرافییانەی هەیەتی بەتەواوی دەوڵەتی نوێی عیراق لە توركیا جیا دەكاتەوە, ئەو هێڵی دابەشكردنە بەشێكی كەمی لێدەرچێ‌ لە ڕۆژاوا, بەدرێژایی بەری ڕاستی هەردوو ڕووباری نەپساو لە لوتكەی شاخە بەرزەكاندا و وەك دیوارێكی جیاكەرەوەی لێدێ‌, كە زستانان بەهۆی بەفرەوە ناكرێ‌ لێوە تێپەڕێ‌, چونكە ئەوە زۆر زەحمەتە مەگەر لە چەند ڕێڕەوێكی كەمی زەحمەتەوە نەبێ‌ ئەم دیوارە بەتایبەت بەشەكەی باكووری, هێڵێكی جیاكەرەوەی (ئەنپۆلۆجی) و ئابووری پێكدێنێ‌ لە نێوان ئەو ناوچانەی پشت بەعیراق دەبەستن لەگەڵ ئەوانەی لە باكوورەوە نزیكن, پاراستنی سنووری پێشنیاركراو, گەر هێڵەكەی زۆر نزیك لە دەشتەكانی عیراق بكێشرێ‌, ئەوسا پێویستی بەیەكەی سەربازی زۆر دەبێ‌ كەلە توانای دەوڵەتی عیراقدا نییە, نە لە ڕووی دەرامەتی داراییەوە    نە لە ڕووی توانای سەربازییەوە, هەروەها هەمیشە وەك زەوییەكی بەپیت بۆ پیلان و ئاشوبی عەشایەری دەمێنێتەوە, ئەگەر بكەوێتە دەست حكومەتە دوژمنەكان, نەخشەی هێرش ئامادە بكا بەبێ‌ هیچ زەحمەتییەك دەتوانێ‌ تاقە ڕێگەی بەغدا بۆ ئێران ببڕرێ‌, سوپایەكی لەم جۆرە كە چیای حەمرینی داگیركردبێ‌ دەتوانێ‌ نەهێڵی دەوڵەتێكی عەرەبی درووست ببێ‌, توركیا وەڵامی یاداشتەكەی بەریتانیای دایەوە كە ئەو پاساوانە لاوازی هیچ چاوتێبڕینێكیان لە وڵاتانی دراوسێدا نییە و هەمیشە هەوڵیداوە پەنا نەباتە بەر سیاسەتی داگیركردن و تەنیا هەوڵی خۆی بۆ ئەوە تەرخان دەكات, بەرگری لەو میراتییە بكات كە بۆی ماوەتەوە, ئەمانەی كە توركیا باسیان كرد سەد دەرسەد پێچەوانەكەی ڕاستە تەنیا ئەوە نەبێت كەدەڵێ‌ بەرگری لەو میراتییە دەكا كە بۆی ماوەتەوە, كە هەموو دەزانین میراتییەكەی هەموو سەرچاوەی داگیركردنە,   كۆمیتەكە وتی: هێڵی برۆكسل هێڵێكی سەربازی زۆرباشە وە ئەو هێڵەی كە توركیا پێشنیاری كرد دەكرێت بە دوو  بەشەوە: 
یەكەم- بە بیاباندا دەكشێ‌ بۆ لای ڕۆژئاوای ڕووباری دیجلەدا. 
دووەم- لە نێوان ڕووبار و دیجلە و سنووری ئێراندایە, بیابانیش هێڵێكی سەربازی باش پێكدێنێ‌ ئەم بەشەی دووەمیان لەم بارەیەوە لاوازە.
 پوختەی بیانووە مێژوورییەكان (خلاصە الحجج التاریخیە) 
كۆمیتەكە ئاماژەی بەوەكرد كە تورك ڕۆڵی هەبووە لە مێژووی ناوچەكەدا, هەرچەندە عەرەب و ئێرانییەكان و تورك و مەغۆل ئەمانە خاوەن دەسەڵاتی موسڵ نەبوونە بە بەردەوامی, بەڵام موسڵ بۆ ماوەی چوار سەد ساڵ لە ژێر ڕكێفی عوسمانییەكاندا بووە, ئەم دەسەڵاتانە لە هەموو جارێك و لە هەموو سەردەمێكدا لە ویلاتەكەدا كاریگەر و فراوان نەبووە, بۆیە هێڵی سنوور بۆی هەیە زنجیرەی مێژوو بكێشێ, سەیر لەوەدایە كە لە ڕووی مێژووییەوە كۆمیسیۆن لە مێژووی دانیشتوانی ڕەسەنی نەكۆڵیەوە، بەڵكو زیاتر بایەخی بە مێژووی ئەواندا كە حكومڕانی خەڵكەكەیان كردووە, لەم ڕووەوە كەوتە گێڕانەوەی مێژووی سیاسی حكومڕانەكان و ناوی سەركردەكانی عەرەب و تورك و هیتر لە سەردەمی ئەسكەندرەی مەكەدۆنەوە تا بە ویلایەت بوونی موسڵا لە ساڵی (1879)دا، كۆمیسیۆن داوای توركەكانی ڕەتكردەوە كە دەیان گووت :- موسڵا پانزە پشت لەمەوبەر لەسەر دەستی توركیا بووە، بەڵام دەسەڵاتی چوار سەدەی لەمەوبەری سوڵتانەكانی ئال عوسمانی ڕەتنەكردەوە, ئەگەرچی ئەو دەسەڵاتە هەمووكات سەراپای وڵاتـی نەگرتووتەوە، كۆمیسیۆن بەوەی كە تەنها پشتی بە مێژووی سیاسی بەستبوو لە شیكردنەوە مێژووییەكاندا زۆر سەركەوتوو نەبوو، چونكە بە مێژوویی دوور و درێژی دانیشتوانی ڕەسەنی ناوچەكەی پشت گوێ‌ خستبوو لە ئەنجامدا نەگەیشتە ئەوەی كە كام نەتەوە مافی حوكمكردنی ناوچەكەی هەیە، ڕاستییە مێژوو كردەكەش ئەوەیە، كە كورد پێش نەتەوەكانیتر بە ماوەیەكی دوور و درێژ لە ناوچەكەدا نیشتەجێبوون، كە ئەمەشیان گەڕاندەوە بۆ هێڵی برۆكسل گیروگرفتی سنووری عیراق - توركیا.  
كورتەی بیانووە سیاسییەكان (خلاصە الحجج  السیاسیە)
كۆمیتەكە تیشكی خستەسەر ئەوەی كە توركیا لەوەدا حەق خۆیەتی داوای گەڕانەوەی ئەم ویلایەتە دەكات بۆژێر ڕكێف و سەروەری خۆی, چونكە هێشتا وازی لە مافەكانی خۆی نەهێناوە, بەڵام زۆر حەقە عیراقیش سنوورێكی وای هەبێ‌ كە بتوانێت بمێنیتەوە لە ڕووی سیاسیی و ئابوورییەوە, بە تایبەتی دوای ئەوەی كە توركەكان چەندین جار حەق ئەوەیان داوە كە عەرەبەكان ئازادن لە دیاریكردنی چارەنوسی ڕامیاری خۆیان، لەبەرئەوەی حكومەتی نوێی عیراق تاڕادەیەكی زۆر پێشكەوتنی بە دەست هێناوە لە ڕامیاری ناوخۆ و سەپاندنی ئاسایش و خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەدا, بەڵام خۆی لە ڕاستیدا هۆی ئەم پێشكەوتنە بۆ ڕۆڵی بەریتانیا دەگەڕێتەوە, هەروەها كۆمیتەكە ئەوەشی دەست نیشانكرد كە بارودۆخی ناوخۆیی عیراق هێشتا زۆر سەقامگیر نییە, بە هۆی كەمی شارەزایی سیاسی و بە هۆی جیاوازی نێوان شیعە و سوننە و جودایی نێوان كورد و عەرەبەوە, لەبەرئەوەی ئەم تەنگو چەڵەمانە دوور نییە بمێنیتەوە, هەربۆیە كۆمیتەكە بە باشیزانی كە ئینتداب هەر بمێنی بەڵام بكرێتە شێوە پەیمانێك لە نێوان عیراق و بەریتانیادا ماوەكەشی لە( 25)ساڵ كەمتر نەبێت، گەر حكومەتی عیراق ڕازی نەبوو بە درێژكردنەوەی ماوەی ئینتداب لە دوای پەیمانی( 1922)خۆئەوە بەباش دەزانرێت ویلایەتی موسڵا بدرێتەوە توركیا, چونكە ئەو وڵاتە زیاتر سەقامگیرە لە ڕووی سیاسییەوە, هەروەها كۆمیتەكە دووپاتیكردەوە كە سۆزی دانیشتوانی موسڵا لەگەڵا عیراقدایە بەڵام ئەو ئامارانەی كە پێشكەشیان كردوە زۆر لە یەك جیاوازە و مەرجی زۆری تێدایە, بۆیە بە كارناهێنرێت بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە و ئەوانەی كە وایان بە باشزانی موسڵا بخرێتە سەر عیراق لەبەر چەند هۆیەكی ئابووری بوو وە بۆ مسۆگەركردنی یارمەتی بیانییەكان بوو كە لە ڕێگای ئینتدابەوە دەستیان دەكەوت. 
ئەنجامە كۆتاییەكانی كۆمیتەكە
كۆمیتەكە وتی ئەگەر بێت و بەرژەوەندی خەڵكی ڕەچاوبكەین بڕوامان وایە ویلایەتەكە دابەشبكرێت باشترە، هەروەها لە دوای هەڵسەنگاندنی هەریەك لەو پاساوانە دەركەوت گرنگترین بیانووی چارەسەركردنی كێشەكە ئەوەیە پاساوی ئابووریی و جوگرافی وەكو بنچینە وەربگرێت و ڕەچاوی حەزی زۆربەی دانیشتوانیش بكرێت كە پێان خۆشە هەموو ئەو زەویانەی كەوتۆتە خوار هێڵی برۆكسلەوە بۆ عیراق بێت, بەڵام پێویست دەكات دوو مەرج جێبەجێ‌ بكرێت:
یەكەم- ئەو زەویانە بخرێتە ژێر ئینتدابەوە بۆ ماوەی 25 ساڵ . 
دووەم - ئارەزوو و خواستەكانی كوردەكان ڕەچاوبكرێت فەرمانبەری كورد دابمەزرێت لە دادگا و قوتابخانەكان و زمانی كوردی زمانی ڕەسمی ئەو دامەزراوانە بێت .
كۆمەڵەی گەلان هەروەها كۆمیتەكە ڕای خۆی دەربڕی كە ئەگەركۆمەڵەی گەلان كۆتایی بە ئینتداب هێنا, بە كۆتایی هاتنی پەیمانی عیراق و بەریتانیا وە ئەگەر كوردەكان ( چماناتی اداری) واتە گرنتی بەڕێوەبەردنی ناوچەكانی خۆیان وەرنەگرن ئەوا زۆربەیان دەسەڵاتی تورك بە باشتر دەزانن تا حوكمڕانی عەرەب.
بڕیاری كۆمیتەی كۆمەڵەی گەلان لەسەر موسڵ
لە( 3ی ئەیلولی 1925)ئەنجومەنی كۆمەڵە كۆبوونەوەیەكی سازدا بۆ لێكۆڵینەوە لە ڕاپۆرتی كۆمیتەی لێكوڵینەوەی كێشەی موسڵا بەڵام وادەركەوت كێشەكە هەر گەرمبوو لە نێوان نوێنەرانی توركیا و بەریتانیادا هەر یەكێ‌ لەم دوو وڵاتە دەیویست موسڵا بۆ خۆی بەرێت, تا لە ئەنجامدا ئەنجومەنی كۆمەڵە بڕیاری دەركرد, كە كێشەكە ڕەوانەی دادگای نێودەوڵەتی بكات (محكمە العدل الدولیە) تا بزانن بڕیاری ئەوان چییە, ئایا ئەگەر خرایە دەنگدانەوە لە ئەنجومەن هەردوولا مافی دەنگدانیان هەیە لەسەر كێشەكە؟ دادگای دەوڵەتیش دووپاتیكردەوە كە سنووری نێوان عیراق و توركیا هەر بە گوێرەی مادەی( 3) لە پەیمانی لۆزاندا دەبستێتەوە  لەمەڕ كێشەی ویلایەتی موسڵیشەوە, پێویست دەكات بە دەنگدان لەسەر ئەو بنچینە لە (16ی كانون یەكەمی 1925)جارێكیتر ئەنجومەنی كۆمەڵە كۆبوونەوەیەكی تری سازدا, وە بە یەكدەنگی لە سەر ئەو بڕیارانەی خوارەوە ڕێككەوتن.
 1-بڕیاردرا هێڵی برۆكسل سنووری نێوان توركیا و عیراق بێت.
 2-داواكرا لە حكومەتی بەریتانیا كە پەیمانێكی نوێ‌ ببەستی لەگەڵا عیراق كە تیایدا ئینتداب درێژ بكاتەوە بۆ  (25) ساڵیتر.
 3-داواكرا لە بەریتانیا كە بەڕێوەبەرایەتی كوردی پێكبهێنی, ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان ئاگادار بكاتەوە لەم بارەیەوە. 
4-بانگێشتی حكومەتی بەریتانیا بكرێت بۆ ئەوەی ڕاسپاردەكانی لیژنەی تایبەت پراكتیزە بكات.
وەك ئەوەی بۆڕایی كردن وجێبەجێكردنی  بڕیاری كۆمەڵەی گەلان ئەوەبوو پەیماننامەی نێوان وڵاتی عیراق و بەریتانیا كە لە(11ی كانونی دووەمی 1926)دا بەستراو ئەنجومەنی نوێنەرانیش لە(21ی كانونی دووەمی 1926)پەسەندی كرد, كە لە دیباجەكەی ڕێككەوتنی (ئەنگلۆ-عیراق)دا هاتووە: هەردوو دەوڵەتی بەریتانیا و عیراق دەبێ پابەندبن بە دوابڕیاری ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلانەوە, هەرچەندە عیراق تێبینی  هەبوو لەسەر ڕێككەوتننامەكە, بەڵام بەریتانیا مەرجی بۆ عیراق دانا, یان دەبێت بە ڕێككەوتننامەكە ڕازی ببێت یان بەریتانیا موسڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ توركیا, بەمشێوەیە ویلایەتی موسڵ لكێنرایە عیراقەوە. 

سەرچاوە:
1- د فاچل حسین واخرون, تاریخ العراق المعاصر,مگبعە جامعە بغداد,  بغداد  1980
2-د فاچل حسین, مشكلە الموصل الدراسە فی الدبلوماسیە العراقیە- الانگلیزیە-التركیە وفی رای العام, مگبعە اشبیلیە, بغداد 1977 
3-نەشوان شوكری عەبدوڵڵا ,گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی ژ 2, ساڵی چواردەهەم,ئابی 2006
4-فەیروز حەسەن حەمە عەزیز, گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی ژ 2, ساڵی هەژدەهەم,ئابی 2010
5- د. میم كەمال ئۆقە، و/سەلام ناوخۆش, كرۆنۆلۆژیای مەسەلەی موسڵ (1918-1926) ,چاپی یەكەم ,هەولێر,2000 
6- ئەحمەد باوەڕ, مێژووی هاوچەرخی عیراق(1914-1968) چاپخانەی كارۆ, 2018
7--جەرجیس فەتحوڵڵا , وریا بوونەوەی كورد لە مێژووی سیاسیی 1900-1925, حەسەن جاف,  ب2, چاپخانەی خانی دهۆك, 2009