ویلایەتی موسڵ و لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە
بەشی دووەم
لەجەنگی یەكەمی جیهانیدا هێشتا كلتووری داگیركردن پاشەكشەی نەكردبوو, ئەم كلتوورە بەم مانایە دێت كە لایەنی بەهێز لە هەلومەرجی گونجاو و لەكاتی لە خۆڕابینیندا مافی پەلهاویشتن و داگیركردنی خاكی لایەنە لاوازەكەی هەیە، سیستەمی بەها یاساییەكان لەم بوارەدا هێشتا بە قەد ئەوەی كە پێویستە، نەگەیشتبووە ڕادەی تۆكمەكردنی پەلهاوێشتن چەمكی سنووری نەگۆڕ، بۆیە لەو سەردەمەدا داگیركردن و پەلهاویشتن، كە دوو بەهای كار پێكراوی خودی دەوڵەتی عوسمانین، ئەو مانایانەیان نەبوو كە دواتر پاش پەرەسەندنی چەمكی سەروەری و سنووری هەمیشەیی و بنەماكانی یاسایی نێودەوڵەتی پەیدابوون، ڕێككەوتننامەی(سایكس- بیكۆ)ڕێی بۆ پارچە پارچەكردنی ئەو یەكە سیاسیی- ئابوورییە گەورەیە و دابەشكردنی بەسەر چەند یەكەیەكی سیاسی -ئابووریی بچووكتردا، لە تێڕوانینی مێژوییەوە خۆی لە خۆیدا هەنگاوێكە بۆ پێشەوە، لە ڕاستیدا دەوڵەتی عوسمانی گەورەترین بەربەست بوو لە بەردەم گەشەی ڕۆژهەڵاتدا، نەمانی ئەم بەرەبەستە لە بەرژەوەندی دانیشتوانی ناوچەكە بوو، بەڵام دەركردنی داگیركەرە عوسمانییەكەی لە ڕۆژهەڵات نەكردە هاوتەریبی سەربەخۆ بوونی گەلانی ناوچەكە، بەم مانایە (سایكس- بیكۆ)گۆڕینی داگیركەرێ بوو بە چەند داگیركەرێكتر, لەم سەرووبەندەدا داگیركەرێكی بەریتانی یان فەڕەنسی جێی داگیركەری عوسمانی گرتەوە، لێرەدا لایەنی ئەرێنی گۆڕانی داگیركەر لەوەدا دەردەكەوێ, كە داگیركەرێكی پێشكەوتوو جێی داگیركەرێكی دواكەوتووی گرتەوە، كە چەمكی داگیركەری ڕاماڵی و چەمكی (ماندێت)ی هێنایە ئاراوە, لە دەوڵەتی هاونیشتمانی, سەروەری یاسا, مافەكانی هاوڵاتیبوون, هەڵبژاردن, مافی ڕادەربڕین و هیتر گەر بەڕووكەش و درووشمیش بێت, لێرەدا ئەوەندەی بكرێ شرۆڤە و شیكاری بۆ كێشەی ویلایەتی موسڵ دەكەین, كە ئەم پرسە بابەتێكی گەرمی پێش جەنگی یەكەمی جیهانی و دوای جەنگ و تا ئێستایش سوڵتان خەونی پێوەدەبێنێ, كە ڕۆژێك لە ڕۆژان ببێتە ڕاست و لە خەیاڵدانی ئەواندا هێشتا كات ماوە بۆ ئەوەی بەم ویلایەتە شاد ببنەوە, ئەمە باسێكە زۆری لەسەر نووسراوە و بەندەش چەندین بابەتم لەسەر نووسیووە، دوای جەنگ بە شكست و مردنی خەلافەت و دابەشكردنی میراتییەكەی كۆتایی هات ( 1299-1924), هەرچەندە هێزەكانی بەریتانیا بە شەڕ نەچوونە ناو موسڵ و دواتر بە پێی ڕێككەوتنی مۆدرۆس چوونە ناو شارەكە، دیارە باشووری كوردستان ویلایەتی موسڵ گرنگییەكی ستراتیجی تایبەتی هەبوو, چونكە دەكەوێتە باشوور سۆڤیەتی پێشووەوە و نێوان عیراق و سوریا و ئێران و توركیا بە پێی سنوورە جوگرافیاكەی، لە لایەكیترەوە پاش ئەوەی نەوت بە ڕێژەیەكی زۆر لەم ناوچەیە دۆزرایەوە ئیدی گرنگییەكی زۆری پێدرا لەلایەن دەوڵەتانی بێگانە و دراوسێكانییەوە، دیارە ئایندەی ناوچەكە بە گشتی و باشووری كوردستان ڕوون نەبوو چونكە سیاسەتی بەریتانیا شێوەی یەكلاكەرەوەی نەبوو، چەند جارێك و بە شێوازی جیاجیا ئاماژە بە پرسی كورد و چارەنووسی گەلانی ناوچەكە كردووە، لە سەرەتادا كوردی باشوور چانسی پێكهێنانی قەوارەیەكی (بەچارەنووس هەڵپەسێردراوی)چنگ كەوت, كە تێیدا ئەگەری سەربەخۆیی یان گەڕانەوە بۆژێر دەسەڵاتی تورك وەك قەوارەیەكی ئۆتۆنۆم یان لكاندنی بە عیراقەوە وەك قەوارەیەكی (نیمچە فیدراڵ )ی بۆ ڕەخسا پاش پەیمانی سیڤەریش چانسی پێكهێنانی قەوارەیەكی سەربەخۆ یان یەكگرتنەوەی لەگەڵ باكووری كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆی یەكگرتوودا, بۆباشووری كوردستان هاتە ئاراوە هەرچەندە هیچ كام لەم ئەگەرانە جێبەجێنەكران و كوردیش لێی سوودمەند نەبوو, ئەمەش پەیوەندی بە هەلومەرجی پاش (سایكس-بیكۆ)ەوەهەیە, كە چەند ڕووداوێك هاتە سەر شانۆ لەوانە ڕووداوەكانی ڕوسیا و سەرهەڵدانی بزووتنەوەی كەمالیستی لە توركیا و جموجۆڵی شیعەكانی عیراق لە دژی بەریتانیا, ئەم ڕووداوانە ڕەنگدانەوەیان لەسەر چەند ڕێككەوتننامەیەك هەبوو كە كورد تیایدا زیانمەند بوو, لەوانە( سان ڕیمۆ و لۆزان)كە بوونە مایەی ڕێكخستنەوەی ناوچەكە لە ڕووی سیاسییەوە بەڕەچاوكردنی بەرژەوەندی هێزە ناوچەیی و جیهانییەكان, بەبێ گوێدانە چارەنووسی گەلان و دابەشكردنی ناوچەكە بەسەر خۆیاندا, دواتریش بەرژەوەندی بەریتانیا و عیراق و ڕاگەیاندنی پەیاماننامەی لۆزان, ئەمە سیاسەتی بەریتانیای دیاریكرد، بەرژەوەندی لەوەدابوو كە باشووری كوردستان (ویلایەتی موسڵا)لە چوارچێوەی عیراقی عەرەبیدا بێت لەژێر ئیدارەی بەریتانیادا, پاشان كۆمەڵەی گەلان دوا بڕیاریدا و لێكینرایە عیراقەوە لەبەرئەوەی هەرێمەكە دەوڵەمەندبوو بە نەوت, ئەمەش خاڵێكی وەرچەرخان بوو، لە چارەنووسی ویلایەتەكەدا، لەكاتێكدا بەپێی پەیمانی پەیمانی سایكس-بیكۆ(موسل )بەر فەڕەنسا كەوتبوو، بەڵام( لۆد جۆرج)ی سەرۆك وەزیرانی ئینگلیز بەزیرەكی خۆی توانی (كلیمانسۆ) سەرۆك وەزیرانی فەڕەنسا ڕازی بكات كە واز لە ویلایەتەكە بهێنێت, تەنانەت دواتر بە (لۆدجۆرج)ی گوتبوو: (گەر زانیبای ئەوەی دەستی لێهەڵگرتووە هێندە گرنگ و بەنرخە هەرگیز شتی وای نەدەكرد)سەرەتا فەڕەنسا نەیزانی ئەوەی داویەتی نرخی چەن گرانە و چ زیانێكی لێكەوتووە, كە زانی لە موسڵ نەوت هەیە دەست بەجێ ( كلیمانسۆ)یان نارد بۆ گفتوگۆ لەگەڵ (لۆد جۆرج )ڕیككەوتن لەسەر ئەوەی بەریتانیا( 25%)ی نەوتی خاوی دەرهێنراو لەچاڵەنەوتەكانی نێوان دوو زێ بكاتە بەشی فەڕەنسا جیا لە جێبەجێكردنی هەندێ مەرجیتر, سەرەتا حكومەتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا زۆر نیگەران بوو بەو دابەشكردنە قبوڵی نەدەكرد عیراق بخرێتە ژێر( انتداب)ی بەریتانیاوە, ئەم نیگەرانییەی ئەمریكا بۆ مافی گەلان و ئەو دابەشكردنە ناڕەوایە نەبوو، ئەویش لەبەر بەرژەوەندی پشكی هاووڵاتیانی خۆی بوو خۆی بەبەش خوراو دەزانی دوای مشتومڕێكی زۆر كرا بە خاوەن (20%)ی سەرمایەی كۆمپانیای (توركیش پیترۆلیزم), هەروەها پێدانی (10%)ی نەوتی ویلایەتەكە بە كۆمپانیای نەوتی توركی بۆ ماوەی (25)ساڵ, بەم شێوە گەر سەیری ئەوداتانە بكەین بەریتانیا بە ئاشكرا ( 55%)ی پشكی نەوتی تەنیا داوەتە فەڕەنسا و ئەمریكا و توركیا بۆ ڕازی كردنیان جگە لە پشكی خۆی و هیتریش, لەكاتێكا ئەو دەمە دانیشتوانی موسڵ لە چ كوللەمەرگیەكدا دەژیان, بێگومان دۆخی ناوچەكانیتر خراپتر نەبووبێت باشتر نەبووە, وەك نووسەری گەورەی عەرەب (باقر یاسین) نووسیوویەتی:لە ساڵی (1918)دا برسێتی و قاتوقڕی لە ناو موسڵدا بڵاوبووەوە خەڵكێكی زۆر لە ناوچوون, دانیشتوانەكەی دەستیان دابووە خواردنی گۆشتی مرۆڤ و لە ناو بازاڕدا گۆشتی مرۆڤیان دە فرۆشت, پیاوێك بەناوی (عبود) و ژنەكەی درایە دادگا بە تۆمەتی سەربڕینی مناڵ بە مەبەستی خواردنی گۆشتەكەی, لە بەردەم دادگادا دانیان بەوەدا نا كە ئەو كارەیان كردووە, دوای پشكنینی پۆلیس لەماڵەكەیاندا كەللە سەری (100)مناڵیان دۆزییەوە كە سەریان بڕیبوون وگۆشتەكەیان بە كوڵاوی لە دوكانەكەیاندا بەخەڵك فرۆشتبوو, هەردووكیان لە موسڵ و لە گۆڕەپانی (باب الگوب)لە سێدارە دران, دایكی مناڵەكان هێرشیان كردە سەر لاشەكانیان لە تۆڵەی مناڵەكانیاندا, دانیشتوانی موسڵ وادەژیان ئەوانیش لەسەر پشك و خێروبێر و سامانی موسڵ شەڕیان بوو, بۆ ئەوەی دانیشتوانی وڵاتەكەیان تێروپڕ بژین.
پەیمانی لۆزان و پرسی كورد و كێبڕكێ لەسەر پشكەكان.!
ئاگربڕی مۆدانیا ڕێگەیەكی تازەی لە نێوان بەریتانیا و توركیادا درووستكرد بۆ چارەسەركردنی كێشەی نێوانیان بە ڕێگایەكی ئاشتیانە لەمەڕ كێشەی ویلایەتی موسڵ، ئەمە هەنگاوی یەكەم بوو بە ئاراستەی گرێدانی پەیماننامەی لۆزاندا دوای ئەوەی هەموو هاوپەیمانان هاریكاری و ئامادەییان بۆ بەستنی ئەم پەیماننامە نوێیە لەگەڵا توركیادا نیشاندا، تاوەكو بەشێوەیەكی تەواوەتی واز لە پەیمانی سیڤەر بێنن، ئەمەش دوای ئەوە هات كە توركیای كەمالی و هاوپەیمانان ئامادەی جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی پەیمانی سیڤەر نەبوون، لەبەرئەوە بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان توركیا و یونان، كێشە ناوچەیی و سیاسییەكان وەكو كێشەی توراقیا، دوورگەی ئیجە،كێشەی ویلایەتی موسڵا، سیستەمی تەنگە دەریایەكان، سیستەمی ئیمتیازی بێگانە و كێشەی ئابووری و دارییەكانی وەكو قەرزی گشتی عوسمانی پاراستنی بەرژەوەندی ئابووری بێگانە، لە هەوڵی گرێدانی ئەم پەیمانەدا بوون, كە دوا ئامانجیش بریتی بوو لەوەی ئەو پەیمانە جێگەی پەیمانی سیڤەر بگرێتەوە و كێشەی چارەنووسی ویلایەتی موسڵ یەكلابكرێتەوە و بڕیاری كۆتایی لەسەر چارەنووسی بدرێت, هەربۆیە بەهۆی توندی ناكۆكی و ئاڵۆزی كێشەكان و بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكانی لایەنەكان بە تایبەت بەریتانیا و توركیای كەمالی درێژەی كێشا, پەیمانی لۆزان لە یەك كاتدا و دوو ئەنجامی پێچەوانەی یەكتری هەبوو بۆ تورك و كورد، چونكە بە گوێرەی ئەو پەیمانە توركیا نزیكەی هەمووخاكی خۆی بۆ پارێزرا، بەڵام پرسی كورد لەم پەیمانەدا تەواو پێچەوانەی پەیمانی سیڤەرە لە دوور و نزیكەوە ناوی كورد لە دەق و خاڵەكانی بەڵگەنامە فەرمییەكانی ئەم پەیمانەدا نەهێنرا، وەك م.حەسرەتیان دەڵی: (پەیماننامەكە نەك هەر بەتەنیا پرسی كوردی لە تۆماری لە بیرچوونەوەدا پێچایەوە، بەڵكو ناوی كوردی لە بەڵگەنامە فەرمییەكانی ڕێككەوتننامەكەدا لابرد)، هەرچەندە بە ڕاشكاوی لە هیچ دەقێكی پەیماننامەكەدا ناوی كورد و كوردستان و مافی چارەی خۆنووسین و درووستكردنی دەوڵەت نەهاتبوو، بەڵام مادەكانی (38-45) لە بەشی سێیەمی تایبەت بە پارێزگاری لە كەمایەتییەكان, كە هەندێ مافی كلتووری و فەرهەنگی تێدا دەستەبەركرا بوو بۆ كەمایەتییەكان, لەوانە جیاوازی نەكردن لە پارێزگاریكردنی هاووڵاتیان بەبێ ڕەچاوكردنی ئایین و ڕەگەز و زمان ( بەندی 38)هەروەها ئازادی بەكارهێنانی زمان لە ژیانی ڕۆژانە و كاروباری بازرگانی و ئاینی وەك لە بەندی (39) ئاماژەی پێكرابوو, لە كاتێكا ئەوەی لە سیڤەردا بەدەست هاتووە بەهۆی خەبات و قوربانیدان و ئەو ڕۆڵە نەتەوەییانەی گەلی كورد خۆی بووە, كە پێش سیڤەر چەندین میرنشین و حكومەتی خۆی هەبووە, لە پەیمانی سیڤەردا بەشی( سێ) تایبەت بوو بە كوردستان, بەو مەرجەی كە لە توانایدا بوو چارەسەری كێشەی مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەیی بكات بۆ بەشێكی فراوان لە گەلی كورد و دەوڵەتی ئاییندەی كورد,ڕاستە بۆ یەكەمجار دان بە كەسایەتی یاسایی نێونەتەوەیی گەلی كورددا نراوە لە پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتیدا، بەڵام گەر سەیری ناوەڕۆكی ئەو بەندانە بكەین كە پەیوەندیان بە گەلی كوردەوە هەیە و لە چەند بەندێكی تریشدا وەكو لە بەندەكانی (22_89_94 )دا, بە ئاشكرا دەردەكەوێت سیاسەتی هاوپەیمانان دەربارەی مەسەلەی كورد مەبەستیان دابەشكردنی كوردستان بووە بەسەر ئەرمینیا و توركیا و سوریا و میزۆپۆتامیادا، ئەم ڕاستیەش بە ئاشكرا لە سیاسەتی بەریتانیادا دەردەكەوێت كاتێك ڕێگەی لە نوێنەرانی( ڕەشید زەكی كابان و ئەحمەد بەرزنجی بوون) حكومەتی باشووری كوردستان گرت نەیهێشت یاداشتێك لە بارەی كوردەوە بگەیەننە شەریف پاشا، هەروەها نەیهێشت كوردەكانی ژێر دەسەڵاتی ئێرانیش یاداشتێك لەبارەی خۆیانەوە بگەیننە كۆنگرەی ئاشتی، ئەوەی كە مابوویەوە كوردەكانی باكووری كوردستان بوون, لێرە بەدواوە بەئاشكرا بۆمان دەردەكەوێت, كە دەوڵەتە ئیمپریالیزمەكان بەو بەڵێنانە كوردیان لە خشتەبرد و نەك تەنها خاڵەكانی پەیمانی سیڤەریان هەڵپەسارد, بەڵكو هەموو ئەو بەڵێنانەی تێدابوو بۆكورد بە مردوویی لە دایكبوون، لێرە بە داوەوە وەچەرخانێكی ترسناك لەمەسەلەی كورد و دەوڵەتی كوردیدا ڕوویدا، ئەمەش بە هۆی ئەو دەستكەوتانەی كە نەتەوەی تورك لەشەڕدا بەدەستی هێنا ودەركەوتنی (مستەفاكەمال ئەتاتورك), كە وەك ڕزگاركەری توركیا هاتە سەر شانۆی سیاسی بۆیە لێرە بەدواوە دیسان دوو ڕوویی هاوپەیمانەكانمان بۆ دەردەكەوێت, كە پشتیان لە ماف و داخوازییەكانی گەلی كورد كرد و دایەنە پاڵ حكومەتی ئەنقەرە,هەریەكە لە فەڕەنسا و ئیتاڵیا و یەكێتی سۆڤیەت كەرەستە وكەلوپەلی نوێیان پێشكەش بە بزووتنەوەی مستەفا كەمال كردوو دەستبەجێ ڕەزامەندی خۆیان سەبارەت بە گۆڕینی ئەو بەندانەی پەیمانی سیڤەر كە باسی كوردستان دەكات ڕاگەیاند, بەم جۆرە سەركەوتنی توركیای نوێ و پشتگیری وڵاتە زلهێزەكان بۆ توركیا و پشت گوێ خستنی ئەو بەڵینانەی كە دابوویان بەگەلی كورد, لە ئەنجامی هەموو ئەمانە و هەوڵی حكومەتەكەی مستەفا كەمالیش بۆئەوەی پەیماننامەیەكیتر جێگەی پەیماننامەی سیڤەر بگرێتەوە ئەوە بوو لە (24/7/1923)دا پەیماننامەی لۆزان لە نێوان حكومەتی تازەی توركیا لەلایەك و بەریتانیا، فەڕەنسا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان ...هتد لەلایەكی دیكەوە واژۆ كرا, چ شوورەیەكی گەورەیە بۆ پەیماننامەیەك كە تەنیا داگیركەران بڕیار لە چارەنووسی گەلان بدەن و منەتی ئەوەی بەسەردا بكەن كە ئازادە لە بەكارهێنانی زمانی دایكدا, ئەویش بەمەرج تەنیا لە ژیانی ڕۆژانە وكاروباری بازرگانیدا, لەكاتێكا نەتەوەیەكی وەك كورد كە پێشتر دووجار حكومەتی حۆی هەبووە و لە بەیانی فەرمیاندا دانیان پێدا ناوە و بەڵێنیاداوە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆبێت, هاوكات لە پەیماننانەی سیڤەریشدا سێ بەندی بۆ كوردستان تەرخانكراوە, وڵاتێكی وەكو توركیاش دوای ئەوەی كە هەموو ئەوانەی بۆ یەكلابووەوە، هەوڵیدا زیاتر پێ لەسەر موسڵ و كێشەی ویلایەتی موسڵدا دابگرێت و بیخاتە سەر وڵاتەكەی خۆی، هەرچەندە دواتر كێشەی ویلایەتی موسڵ بووە یەكێك لەو باسە سەرەكیانەی كە خرایە بەردەم كۆنگرەی لۆزانی یەكەم و لە مانگی (تشرینی دوومی 1922)دا كە لە نێوان توركیا وڵاتانی هاوپەیماندا بەسترا ئەمەش بۆ خۆی لە جێی پەیمانامەی سیڤەر بەسترا، ئەوەبوو هەردوو نوێنەری وڵاتانی بەریتانیا و توركیا بە دوو قۆڵی كەوتنە باسی چارەسەری ویلایەتی موسڵا و هەریەكشیان هەوڵی دەدا كورد بكاتە جۆكەری بردنەوەی یاریەكە، هەر ئەمەش وایكرد نەگەنە ئەنجام، وەزیری دەرەوەی ئەو دەمەی بریتانیا (لۆرد كیرزن)لە (25 كانونی یەكەمی 1923)دا، نامەیەكی تایبەتی نارد بۆ سكرتێری ڕێكخراوی (كۆمەڵەی گەلان )داوای لێكرد كێشەی ویلایەتی موسڵ بخاتە ناو لیستی كارنامەی كۆمەڵەی گەلانەوە، پاش ئەوەی عیسمەت ئینۆنۆ ناچار بوو، تا ڕادەیەك مل بدات و هەردوو لایان لەسەر ئەوەش ڕێككەوتن كە خۆیان چارەسەری ئەو كێشەیە بكەن، گەر پێیان نەكرا بدرێتە كۆمەڵەی گەلان بۆ چارەسەركردن، دوای گرێدانی كۆنگرەی قوستەنتینیەی (19ی مایسی 1924)دا كە بە هەمان شێوە لە نێوان بەریتانیا و توركیادا و سەرۆكی ئەركانی سوپای عیراق (تەها هاشمی)كە تەنیا سیفەتی ڕاوێژكاری هەبوو لە دانیشتنەكەدا، دیسانەوە نەگەیشتنە ئەنجام، لێرە بەدواوە سێرپێرسی كۆكس لێدوانی ئەوەی بڵاوكردەوە, كە ئەوان وەك حكومەتی بەریتانیا سوورن لەسەر ئەوەی كە كێشەكە بخەنە بەردەم ڕێكخراوی كۆمەڵەی گەلان هاوكات لە ماوەی سەرەتاكانی مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵدا كە ماوەی نۆ مانگەكە كۆتایی هات, كار گەیشتە ئەوەی كە لە(6ی ئابی 1924)دا،حكومەتی بەریتانیا داوای لە سكرتێری گشتی كۆمەڵانی گەلان كردەوە، بێ دواخستن كێشەی ویلایەتی موسڵ بخاتە بەردەم كۆمەڵەی گەلان، ڕاستەوخۆ ئەنجومەن دوای پێنج ڕۆژ و لە (11ی ئاب)دا بەڕێوەبەرانی كارگێڕی كۆمەڵە كێشەكانی خستە نێو كارنامەی ئەنجومەنەوە، هاوكات ئەندامانی كۆمەڵە لەم بارەیەوە توركیایان ئاگاداركردەوە بەریتانیا كە پێشتر لە پەیمانی سیڤەردا پشتگیری مافەكانی كوردی كردبوو ئیدی ئەو زەمەنە گوزەشت، بەریتانیا لە هەمووو لایەنەكانیتر زیاتر لە مشتومڕدا بوو لەگەڵا توركیادا,كە دوو ئاراستەی جیاوازیان هەبوو، توركەكان پێان وابوو باكووری كوردستانیان وەرگرتووەتەوە و ئینجا ئاراستەیان بەرەو موسڵا بگۆڕن، ئەمە لە كاتێكدایە بەریتانیا نەیدەشاردەوە كە دەبێت موسڵا بخرێتە سەر عیراق، هەتا لە دانیشتنی (23ی كانونی دووەمی 1923)دا، كە ڕۆژێكی ڕەشبوو هەمووی تەرخان كرابوو بۆ مشتومڕ لەسەر كوردستان و دۆزی كورد، لەولایشەوە(كیرزن)وێڕای ڕەتكردنەوەی پاساوەكانی توركیا بۆ وەرگرتنی موسڵ ڕایگەیاند: هەڵبژاردنی فەیسەڵ بە پادشای عیراق ئاماژەیەك بووكە باشووری كوردستان دەخرێتە سەر عیراق, ئەمە سەرەڕای ئەوەی پێشتر و بەر لە دەستپێكردن و كۆنگرەی دوومی لۆزان هێزەكانی بەریتانیا سلێمانیان بوردمان كردەوە و ئۆزدەمیر (علی شفیق)سەرۆكی هێزەكانی توركیایان لە ڕەواندز وەدەرنا، پاساوی ئەمەشیان بەوە كرد كە گوایە هەندێ بەڵگەنامەیان دەستكەوتووە توركەكان ویستوویانە كردە سەربازییەكانی خۆیان بەرەو خانەقین فراوان بكەن، هەروەها لە سەروبەندی كۆنگرەی لۆزاندا، بەریتانیا لە باشووری كوردستاندا خەریكی سەركوتكردن و سەرقاڵكردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بوو، هاوكات بەریتانیا لە( 21/2/1923)دا داوای لە (شێخ مەحمود)كرد حكومەتەكەی جێبێڵێت و بچێتە بەغدا، بەڵام لە مانگی 5ی هەمان ساڵدا فڕۆكەكانی بەریتانیا هەڕەشەنامەكەیان بەسەر سلێمانیدا بڵاوكردەوە و چەندین جار شاریان بۆردومان كرد تاوەكو شێخیان ناچاركرد ڕوو بكاتە چیاكانی كوردستان, بەم شێوە ڕێگەدان بە درووستكردنی كیانێكی كوردی لە ستراتیژ و ئەجنێدای سیاسی بەریتانیادا نەمابوو، لە دوای لۆزان وازی لە باكووری كوردستان هێنا بۆ توركیا، ڕۆژهەڵاتی كوردستانی خستبووە سكی ئێرانەوە، كە ئەوكاتە خۆی تێدا باڵادەست بوو هەروەها ڕۆژاوای كوردستانیش لەو دابەشكردنە هەژموونییە سیاسییەدا خرابووە ناو نەخشەی سوریای ژێردەستی فەڕەنساوە, ڕەنگە ئەو دۆخە بێت لێكۆڵەرێكی وەك (ڕۆبەرت ئوسنی)خستووە سەر ئەو باوەڕەی بنووسێ (سیاسەتی بەریتانیا بەرانبەر بە كورد دوای پەیماننامەی لۆزان بە پلەی یەك بەشێك بوو لە كێشانی سنووری نێوان توركیا و عیراق)، ئەم بابەتە لە پەیماننامەی لۆزاندا ڕێگەی كراوەبووەوە, بە واتایەكیتر ئیدی بەریتانیا هەوڵەكانی چڕكردەوە بۆئەوەی ویلایەتی موسڵ بە شێوەیەكی فەرمی و بە ڕێككەوتنێك بخاتە سەر عیراق كە تازە خۆی دایمەزراندبوو.
سەرچاوە:
1-عبدالرقیب یوسف, حدود كوردستان الجنوبیە من سنجار حتی بدرە, گبعت فی مْۆسسەحمدی للگباعە والنشر, سلیمانیە, 2011
2-د0سعد بشیر اسكندر, من التخگیگ الی التجزئە, مگبعە شڤان, السلیمانیە 2007
3-ئەحمەد باوەڕ, گۆڤاری كۆچ, ژ 24, بەهاری 2017
4-فەرید ئەسەسەرد و كۆمەڵێك نووسەر, لە یادی سەدساڵەی ڕێككەوتننامەی سایكس –بیكۆدا, ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران, سلێمانی, 2017
5-سەلام ناخۆش: پرۆسەی داگیركردن و دابەشكردنی كوردستان، چ4 ، چاپخانەی منارە ، هەولێر ، 2010
6-دمارف عمر گوڵ: گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوە ستراتیژی, ژ 49، ، ساڵی 14 ، سلێمانی ، 2006
7-باقر یاسین , و/ حمە صالح گەڵاڵی, مێژووی خوێناوی عێراق, چاپخانەی داناز,چاپی یەكەم , سلێمانی 2004
8- ڕزگار حاجی حەمید,داگیركردنی موسڵ و بۆمبێكی ترسناك, كوردستانی نوێ, ژ7145, 17/12/2016
9-سامان مستەفا ڕەشید, گۆڤاری كۆچ, ژ 24, بەهاری 2017