دامەزراندنی حكومەتی كاتی لە عیراقدا
دەركەوتنی عیراق وەك دەوڵەت
دەوڵەتی عیراق بەم پێكهاتە و سنوورە سیاسییەی ئێستایەوە, تەمەنێكی كورتی هەیە, گەرچی مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرگوزەشتە و داستانی چەندین ئیمپراتۆرییەت وخەلافەت و سەڵتەنەتی وەكو هەخامەنشی و ئەخمینی و ساسانی و ئیسلامی و ئەمەوی و عەباسی وعوسمانی و سەفەوی و قاجاری و ... هتد بۆ دەگێڕتەوە, بەڵام لە مێژووی كۆن و نوێدا هەرگیز دەوڵەتێك بەدی ناكرێت كە ناوی دەوڵەتی عیراق بووبێ, ئەم عیراقەی ئێستا لە مێژووی كۆندا وەك دەوڵەت ناوی نییە, پێشتر پێی وتراوە: وڵاتی میسۆپۆتامیا واتە وڵاتی دوو ڕوبارەكە یان نێوان دوو ڕووبارەكە, كە مەبەست لێیان هەردوو ڕووباری دیجلە و فوراتە, ئەگەر بگەڕێینەوە بۆمێژوو ئەبینین كەوا وشەی عیراقی عەرەبی یان عیراقی عەجەمی بەسەر هەندێ ناوچەی دیاریكراوی وڵاتانی ئیسلام دابڕاوە, بەمەرجێك ئەم دەستەواژەیە وەك دەوڵەت نەبووە, بەڵكو دەستەواژەیەكی جوگرافی بووە و لە ناوچەیەكی سنوور دارنراوە, كە سنوورەكەی لای باشووییەوە هەرگیز لە هێڵی (تكریت= عانە) تێنەپەڕیووە, بۆچوونی جیاواز لەسەر بنەچەی وشەی عیراق هەیە، هەندێك لە ڕۆژهەڵاتناسەكان سەرچاوەكەی دەگێڕنەوە بۆ شاری ئۆركی سۆمەری كۆن، كە ئێستا ناوی وەركایە لە داستانی گەلگامیش هەستاوە بە درووستكردنی حەسارێك لە دەوری شارەكە و پەرستگای خوداوەندی عەشتار، هەندێك كەس وای بۆدەچن سەرچاوەكەی لە(عرق)ەوە هاتووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات لەبەر گرنگییەكەی چوێنراوە بە ڕەگ یان شادەمار بەڵام هەندێكی دیكە دەیگەڕێنەوە بۆ ڕەگی دارخورما كە بە زۆری لە ناوەڕاست و باشوور هەیە، بۆ زیاتر ڕۆچوون بە نێو باسەكەدا چەمك و زاراوەی عیراق كە ئەمیش هەندێك ڕای تری لە سەر هەیە, وشەی (عیراق ) وەك زاراوە لە وشەی ( irak)ی سۆمەرییەوە وەرگیراوە بە مانای (زەوی دەشتایی بەپیت )كە مەبەست لە زەوییەكانی دۆڵی ڕافیدەین بوو, ئەو زەوییانەی زۆربەی ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عیراقی گەیاندووە, واتە ئەو زەوییانەی كەوتوونەتە لێوار و نێوانی هەردوو ڕووباری دیجلە و فوراتەوە, ئەمەش بەواتای ئەوەی هەر لە دێر زەمانەوە ناوچەكانی باكوور بە شاری موسڵیشەوە, كە بەشی باشووری كوردستانە و ساڵانێكە بە (هەرێمی كوردستانی عیراق)ناسراوە, هەروەها ناوچەكانی بەری خۆرهەڵاتی هەردوو ڕووبارەكە لە ناوچەكانی( بەدرە و جەسان)وەك بەشێكی عیراق نەناسراون و باس نەكراون, گەرچی ئەمڕۆ بەبەشێكی دانەبڕاوی ئەو وڵاتە ئەژمار دەكرێت و بانگەشەی بۆ دەكرێت؟! ڕای تریش هەیە وەك دەووترێ: وشەی عیراق فارسییە بەمانای ئەراك (شاری شاهان) ناوچەی كوفە تا تیسفۆن (مەدائن) پێی وتراوە عیراق, بەڵام دوای لەسەر نەخشەی ئیسلامی و غەیرە ئیسلامییەكاندا, دوو عیراق تۆماركرا, عیراقی عەرەبی بەو ناوچەییەی نێوان كوفە و بەسرە وتراوە, بە كوفە و ناوچەكانیتری فارسی وتراوە عیراقی عەجەمی, لە كتێبە ئیسلامییەكاندا كە دەڵێ: (عولەمای عیراق –مەبەستی عولەمای ئەهلی ڕەئی بووە) مەبەستیش عولەمای ئەو ناوچەیە بووە زیاتر عیراقیش عەرەبی نەبووە, شارەكانی ئێستای عیراق لە كۆنەوە ناوی عەجەمی هەڵگرتووە, بەغدا(باغی داد), سامڕا (سام ڕا) موسڵ (نیو- ئەردەشێر) مەدائین (تیسفۆن) بابل (بافیل) بەوشێوەیە بووە, هەروەها (یاقوت حەمەوی) باسی كێشەیەك دەكا لە حلە لە نێوان كورد و (ئەهلی جامیعە), باس لەوە ناكات كە عەرەبی لێبووە, هەروەها لەو نەخشانەی كە (بلاد العرب) لێ تۆماركراوە عیراقی لەگەڵدا نییە, تەنها بە حیجاز و جەزیرە وتراوە بلادالعرب, بۆیە عیراقی عەرەبی مێژووی سیاسیی نییە, جگە لەوەی لە سەردەمی عەباسی پایتەختیان لە بەغدا بوو, ویلایەتەكەش لە بەسرەوە تا سامەڕا دیاریكرا, بێ ئەوەی دیاری بكرێ عیراقی عەرەبی یان عەجەمی, ئەگینا لە سەردەمی عوسمانی لەمیانەی (32) ویلایەت, ویلایەتێكیش نەبوو بەناوی عیراق كەچی كوردستان گەیشتە ئاستی ئیالەت, هەربۆیە ناوی (عیراق)زۆركەم بەكار هاتووە, زیاتر میزۆپۆتامیا و وادی ڕافیدەین بەكارهاتووە, ئەویش لە ناوچەكانی سەرووی بەغدا تا سەرچاوەی دیجلە و بەغدا دەگرێتەوە, ناوی تری دەڤەری هەبووە وەك سەواد, مونتەفیك, جەزیرە, لە سەرەتای ساڵی بیستدا وەك دەوڵەت ناسرا, عیراق یەكێكە لە وڵاتە خاوەن قەوارە سیاسییەكانی جیهان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست, كە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی نیشتمانی عەرەبییەوە و باشووری خۆراوای كیشوەری ئاسیاوە، هەروەها دەكەوێتە باكووری كوەیت و مەملەكەتی عەرەبی سعودیەوە، توركیا لە باكوورەوە و لە ڕۆژاوایەوە هەردوو دەوڵەتی سوریا و ئەردەن و لە ڕۆژهەڵاتییەوە وڵاتی ئێرانە، كە لە ئەنجامی جەنگی یەكەمی جیهانی بە ویستی حكومەتی بەریتانیا دامەزرا, یەكەمین كابینەی حكومەتی لە ژێرچاودێری ئینگلیزەكاندا درووستكرا, دواتریش كەسایەتییەكی عەرەبی حیجازی بە ناوی (فەیسەڵی كوڕی عەلی(كرایە پادشای وڵات, ئەو كاتەش دەوڵەتەكە لە هەردوو ویلایەتی (بەغداد و بەسرە) پێكهێنرا, لە كاتێكدا هەر دوو ویلایەتەكە بە بەردەوامی بەشێكبوون لە ئیمپراتۆرە گەورەكانی ناوچەكە دواین جاریش سەر بە سەڵتەنەتی عوسمانی بوون, ئەمانیش بەولكاندنە ناڕازی بوون چونكە با عەرەبیش بن مەسەلە بەیەكەوە بەستنی ئەم دوو ویلایەتە گران بوو، دەمڕاستی هەردوو لایان سەریان بۆیەكتر شۆڕنەدەكرد بەتایبەت خەڵكی( بەسرە)نیگەران بوو داوای جیابوونەوە و سەربەخۆییان دەكرد لەگەڵ ئەنجومەنی یاسادانانی سەربەخۆ و پۆلیس خۆیان هەبێ و كاروباری ناوخۆیی ویلایەتەكە بدرێتە دەست خۆیان و لەلایەن هیندستانەوە سەرپەرشتی بكرێن،هێشتا ئەو دەمە حكومەتی بەریتانیا (ویلایەتی موسڵ )ی لەگەڵ ( فەڕەنسا و توركیا و كورد)دا یەكلانەكردبووەوە,هاوكات بەشێك نەبوو لە دەوڵەتی عیراق دوای مشتومڕ و كێشمەكێشێكی زۆر لە ساڵی (1925 )دا لكێنرایە عیراقەوە, كەواتە تا ئەوكاتە باشووری كوردستان بەشێك نەبووە لێی, ئەو دەمە كورد لە باشووری كوردستان دوو جار حكومەتی درووستكردووە و لەلایەن بەریتانیا و عیراقەوە دانیان پێدانراوە, دواتر لە دوای كۆمەڵێك ڕێككەوتن لەگەڵ بەریتانیادا عیراق لە ساڵی (1932)دا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ لەلایەن( كۆمەڵەی گەلان )ەوە دانیپێدانرا, ئەمە و ڕاستییەك هەیە, كە وەك بەراورد پێش ئەوەی دەوڵەتی عیراق دابمەزرێ, كورد لە پێش ئەوان خاوەن دەسەڵات و قەوارەی سیاسی خۆی بووە, هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە (1920-2003) كەمینەیەكی عەرەبی سوننە لە دەسەڵاتبوون, لە بەرامبەردا بە درێژایی ئەو ماوەیە هەمیشە گەلی كورد لە پێناو بەدیهێنانی مافە نەتەوەییەكانیدا بەردەوامبوون لە خەبات و تێكۆشان.
دامەزراندنی حكومەتی كاتی
ئەنجامی ڕووداوەكانی ساڵی (1920)لە عیراق و بڵاوبوونەوەی بە بەشێكی ناوچەكاندا زەنگی مەترسیدا بوو، كە دەسەڵاتدارانی هێنایە سەر بیری ئەوەی بە سیاسەتی خۆیان لەو وڵاتەدا بچنەوە، بەتایبەتی كاتی خەرجی هێزەكانی بەریتانیا لە عیراق دەنگی ناڕەزایی لەناو شەقامی بەریتانیادا لێكەوتەوە و داوای ئەوەی لێدەكرا سوپاكەی بكشێنێتەوە لە عیراق، لێرەشدا دەسەڵاتدارانی بەریتانیا بانگی (سێر پرسی كۆكس)یان كرد بۆ بەریتانیا، بۆ گفتوگۆكردن دەربارەی چارەسەركردنی دۆخەكە، ئەمیش پێشنیاری كرد حكومەتێكی كاتی نیشتمانی لەژێر چاودێری بەریتانیا دابمەرزێنێت، بە گەیشتنی كۆكس هەر لە بەسرەوە دەستی بە بینین و گفتوگۆكردن لەگەڵ سەرۆك هۆز و كەسایەتییە ناودارەكانی عیراق بۆ ئەوەی لە نزیكەوە لە بیروبۆچوونەكانیان بگات، دەربارەی ئەو ئەركەی پێیسپێردراوە، ئەمەش زیاتر لە كۆبونەوەی بەغدادا ڕەنگی دایەوە كاتێك لەگەڵ گەورە پیاوانی ئەو شارە كۆبووەوە, لەلایەك داوای هاوكاری و هەماهەنگی لێكردن بۆ دامەزراندنی حكومەت، لەلایەكیترەوە دەبێت ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە لەو كاتەدا لە ناو شەقام و هێزەكانی بەریتانیادا ڕاو بۆچوونی جیاواز و ململانێ هەبوو، بەتایبەت لە نێوان لایەنگرانی (كۆكس و ئارنۆڵد وڵسن) چونكە وڵسن و هاوبۆچوونەكانی لەگەڵ ئەوە نەبوون كە عیراق لە ئینگلیز توڕە بكەن، (عەبدولڕەحمان نەقیب)یەكێك بوو لە بنەماڵە ناودارەكانی شاری بەغدا، زۆر جار بە قادری گەیلانی ناودەبرا، لەبەرئەوەی لە دایك و باوكییەوە بۆ( شێخ عەبدولقادر گەیلانی) دەگەڕایەوە، لەسەردەمی عوسمانییەكاندا پەیوەندی باشی هەبوو لەگەڵیاندا و ژمارەیەك پلە و پایەی وەرگرتبوو، كەچی لەگەڵ هاتنی ئینگلیز ئەو ڕێزەی خۆی لە دەستنەدا بوو، هەر بۆیە بەریتانییەكان دەیان ویست لە ڕێگەی ئەمەوە بەشێك لە خەڵكی عیراق بۆ خۆیان ڕابكێشن، گەرچی پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیز باشبوو كەچی هەر چاوەڕوانی گەڕانەوەی عوسمانییەكان بوو، زۆرجاریش لای ئەوانەی متمانەی پێیان هەبوو وتبووی( هەموو ڕۆژێك دەڵێم ئەمڕۆیان سبەی بە دیار دەكەون) ئەو كەسەی مژدەم بداتێ چاوی ماچ دەكەم), بۆ ئەم مەبەستە بیرۆكەی دامەزراندنی حكومەتی كاتی و هەنگاوەكانی كۆكس، ناوبراویان ڕووبەڕووی ئەوە كردەوە و كێ بۆ ئەو پۆستە دەستنیشان بكات، سەرەتا بۆ ئەو پۆستە بیری بۆ ( تالیب نەقیب)چوو، كە یەكێك بوو لە ئەشرافەكانی بەسرە، بەڵام دواتر بەهۆی ڕاوێژكردن لەگەڵ دار و دەستەكەی، هاتە ئەوەی كە (عەبدولڕەحمان نەقیب) دیاری بكات، یەكەمجار سەربازە ئیدارەییەكانی بەریتانیا ناڕازیبوون، لەگەڵ ئەوەشدا كۆكس توانی بۆچوونەكەی خۆی جێگیربكات و وەزارەتێكی كاتی دامەزراند، سەرۆكایەتی وەزارەتی سپارد بە (عەبدولڕەحمان ئەلگەیلانی) كە ئەودەمە تەمەنی ( 79) ساڵ بوو، سەرەتا ئەمیش ڕازی نەبوو ئەو پۆستە وەربگرێت، بەڵام كۆكس توانی بە زیرەكی خۆی ڕازی بكات، هۆكاری دانانی بۆ ئەم پۆستە زۆریك لە سەرچاوەكان بۆئەوە دەگڕێنەوە، كە لە كاتی هەڵگیرساندنی شۆڕشی بیستدا ئەم دژی شۆِشەكە بووە، یەكەم كابینەی وەزاری لە( 25/10/1920)دا پێكهێنرا بەم شێوەیە,
عەبدولڕەحمان ئەلگەیلانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران
تاڵیب ئەلنەقیب وەزیری ناوخۆ
ساسون حەسقیل وەزیری دارایی
جەعفەر عەسكەری وەزیری بەرگری
عیزەت پاشا ئەلكەركوكی وەزیری مەعارف و تەندروستی
مستەفا ئالوسی وەزیری ئەوقاف
عەبدوللەتیف ئەلمەندیل وەزیری بازرگانی
محەمەد عەلی فازل نافیعە
حەسەن ئەلپاچەچی وەزیری داد
لەدوای ئەوەی(حەسەن ئەلپاچەچی) ئامادە نەبوو پۆستی وەزیری وەربگرێت, وەزارەتەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات و محەمەد مەهدی بەحر ئەلعلوم بووە وەزیری تەندروستی و مەعارف و مستەفا ئالوسی كرایە وەزیری داد و محەمەد عەلی فازل وەزارەتی ئەوقافی وەرگرت, یەكەم كۆبونەوەی حكومەت لە ڕۆژی سێشەمەی( 2ی تشرینی دووەم1920)لە ماڵی گەیلانی سازكرا، سەرۆك وەزیران لە وتەكەیدا ئامانج و سیاسەتی حكومەتەكەی دەستنیشانكرد و دواتریش مەندوبی سامی بەریتانی لە (8ی تشرینی دووەم)لە بەیانێكدا ئاماژەی بە ئامانجی دامەزراندنی حكومەت دەكات, كە ڕێگا خۆشكەرە لەبەردەم عیراقییەكان ودرووستكردنی حكومەتێكی هەمیشەیی كە لە ئاست داواكارییەكانی عیراقییەكاندا بێت، بەڵام لەگەڵ هەر وەزیرێك ڕاوێژكارێكی بەریتانی هەبوو بۆئەوەی لە كارەكانی وەزارەتەكەی ڕێنمایی بكات، ئەو ڕاوێژكارە بۆی هەبوو لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزارەتەكەی بەشداری بكات بێ ئەوەی دەنگ بدات، ئەوەش وایكرد ڕاوێژكار هەمەكار بێت و زۆربەی كارەكان بە دەست ئەوەوە بێت و وەزیرەكان تەنیا بە ناوبن، تەنانەت خەڵكی سادەش ئەمەی دەزانی بۆیە لە بری وەزیر سەردانی ڕاوێژكارە بەریتانییەكان دەكرد، ئەم حكومەتە نیشتمانییە هەندێ كاری ئەنجامدا وەكو دابەشكردنی عیراق بۆ یەكە ئیدارییەكان و دامەزراندنی فەرمانبەری ناوخۆ لەو جێگایانە، كە ئەمەش هەلی كاركردنی بۆ خەڵكی عیراق بەرفراوانكرد، دەركردنی بڕیاری لێبووردنی گشتی بۆ دوورخراوە عیراقییەكان بە دەستهێنا و ڕێگادرا بە تەواوی ئەو عیراقیانەی كە لە سوریا و توركیابوون بگەڕێنەوە، بەڵام هێشتا كە حكومەتی نیشتمانی لە ئاست داواكاری عیراقییەكاندا نەبوو، كەچی لەولاشەوە بەریتانییەكان سووربوون لەسەر سیاسەتەكانی خۆیان لە بەدامەزراوەكردنی حكومەتی عیراق و دواتریش سیستەمی پاشایەتی گەیلانی بیروڕای بەرامبەر( شەریف حوسێن)و كوڕەكانی باش نەبوو، هەربۆیە زۆرجار بە ئاشكرا ڕایگەیاندبووكە گەڕانەوەی عوسمانییەكانی زۆری پێ باشترە لە حوكمڕانی كوڕەكانی ( شەریف حوسێن) كەچی دواتریش لەگەڵ هاتنی ( فەیسەڵ) و دەست بەكاربوونی وەكو پاشای عیراق، كابینەی دووەمی خۆی لە (10ی ئەیلولی 1921)دامەزراند كە پێكهاتبوو لە سەرۆك و هەشت وەزیر و دوانزە وەزیری بێ وەزارەت ئەوانەش بە پلەی وەزیری بێ وەزارەت بریتی بوون (حەمدی پاشای بابان, عەبدولجەبار خەیات، عەبدولغەنی كوبە، عەبدولمەجید شاوی, فەخرەدین ئالجەمیل زادە، محەمەد ئەلسەیهود, عەجیل سەمەرمەد، ئەحمەد سائغ ، سالم خەیون, هادی قەزوینی و داود یوسفانی، عەبدولڕەحمان حەیدەری, هەریەكە لە(حەمدی پاشای بابان و هادی قەزوینی) داوای لێبوردنیان كرد و پۆستەكەیان قبوڵ نەكرد, لەبری یەكەم شێخ زاری ئەلسەعدون و حاجی نەجم ئەلبدراوی لە جیاتی دووەم دانران, شایانی باسە دانانی بیرۆكەی وەزیرە بێ وەزارەتەكان بیرۆكەی(عەبدولڕەحمان گەیلانی)بوو, ئەمەش لەبەرئەوەی زۆربەی بنەماڵە ناودارەكانی عیراق ڕازی بكات، تەنانەت دەووترێت گوایە(ئەلگەیلانی) یەكێك لە كەسایەتییەكان بۆ پۆستی وەزیر بێ وەزارەت دەست نیشان دەكات( كۆكس) ڕازی نابێت, كەچی(گەیلانی) لە وەڵامدا دەڵێت: گەورەم ئەوە كوڕی فڵان و كوڕەزای فڵانە، ئاخر چۆن نەیكەمە وەزیر، لەم دنیا چۆن دەتوانم ڕووبەڕووی باپیرەكانی ببمەوە, لێرەوەدەردەكەوێت كە شۆڕشی بیست فاكتەرێكی گرنگبوو بۆ پەلەكردن لە دامەزراندنی حكومەتی كاتی لە عیراقدا، هەر بۆیە دەست كرایە دانانی میكانیزمی حكومەتەكە و (گەیلانی) كرایە سەرۆك وەزیرانی حكومەتی كاتی پاش ماوەیەك (فەیسەڵی كوڕی مەلیك حسێن)یان لە لەندەنەوە هێنایەوە و كردیانە پاشای عیراق بەمەیش هێندەیتر دەنگی ناڕەزایی زیادیكرد، چونكە خەڵكی حیجاز بوو پێشتر كربوو بە پاشای سوریا لەلایەن فەڕەنساوە دەركرا بوو، لەسەر ڕەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری دانانی درا, لەگەڵ ئەوەشدا دەنگی ناڕەزای زۆر بوو بەڵام دواتر ڕاپرسییەكیان كرد و ئەنجامێكی خەیاڵیان دانا (96%)ی دەنگەكانی بەدەست هێنا و لە ( 23ی ئابی1921)دا تاجی پادشای لەسەر نرا, سیستەمی پاشایەتی بەسەر عیراقدا سەپێنرا, هەرچەندە بۆچوونی دامەزراندنی سیستەمی كۆماری هەبوو, كە (جۆن فلیپی)ڕاوێژكاری وەزارەتی ناوخۆی عیراق بانگەشەی بۆ دەكرد و توانی چەند كەسایەتییەك بۆلای خۆی كەمەندكێش بكات, هەروەها(فلیپ) باس لەوە دەكات خەڵكی هەستی زۆریان بەلای سیستەمی كۆماریدا هەبووە, بەڵام ڕۆژنامەكانی عیراق گرنگیان پێنەدا و دژایەتیان كرد, لەبەرئەوەی دەسەڵاتی داگیركەری بەریتانی دژی كۆماری بوو, دوا بۆچوونی بەریتانییەكان لە عیراقدا بریتی بووە لە دامەزراندنی سیستەمێكی پاشایەتی, چونكە بەلای ئەمانەوە پاشایەتی لە عیراقدا بریتی بووە لە تاكە گرنتی پاراستنی نەوت, كەواتە دەوڵەتێكی داتاشراو بەبێ خواستی گەلەكەی درووستكرا و عەرەبی سوننەی كەمینە جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست, هەر بۆیە لە چركەساتی درووستبوونیەوە هەڕەشە لە هەڵوەشانەوەی ئەم دەوڵەتە لەرزۆكە دەكرێت، بەدرێژای مێژووی عوسمانییەكان دژایەتی كورد و شیعەیان دەكرد و بە هاوڵاتی پلە دوو ناوزەدیان دەكرد، بە هاتنی ئینگلیز و دواجاریش تەسلیمكردنی دەسەڵات بە عەرەبی سوننە گەڕانەوە هەمان دۆخی جاران.
سەرچاوە:-
1--الدكتور محمد سعید اللحام, موسوعە دول واقالیم العالم, الجلد الپانی, دار النشر والتوزیع,دار نوبلیس, بیروت, 2009
2-عبدالرزاق الحسنی , تاریخ الوزارات العراقیە, ج1 , گ4 , مگبعە دار الكتب, بیروت, 1974
3-د كەیوان ئازاد ئەنوەر, گۆڤاری كۆمەڵایەتی سەردەم, ژ16,زستانی 2012
4-مەحمود رەزا, گۆڤاری سیاسەتی دەولی , ژ 3 , ساڵی سێیەم , تشرینی یەكەمی 1994 ,
5-دەقەكانی كۆنگرەی سیڤەرو خوێندنەوەیەكیتر, و سەلام ناوخۆش, خوێندنەوەی مسعود عبدالخالق, چاپخانەی منارە, هەولێر, 2009
6-ئەحمەد حمەئەمین ، چەند لاپەڕەیەك لەمێژووی نوێ و هاوچەرخی عیراق ، چ1 ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر 2010
7-زاگرۆس ئەحمەد, مێژووی عێراق, 1914- 1958, چاپی یەكەم چاپخانەی میدیا, 2018