پێشمەرگەی ناکام، بەڵام ماندوونەناس
پێشمەرگەی ناکام، بەڵام ماندوونەناس
"بەبۆنەی بڵاوبوونەوەی کتێبی لەبری بیرەوەریی مەلا بەختیار"
د. خالیدی تەوەکولی- کۆمەڵناس
(1-2)
• کوردستان بەپێی جوگرافیا گشتییەکەی، وەک ئەوەی (مەلا بەختیار) بە درووستی نووسیویەتی؛ (پێشەنگی) خەباتی چەکدارانە و ناکامیی سیاسییە لە هەموو جیهان. نزیەکەی سەدەیەکە خەڵک و چالکوانە سیاسییەکانی کورد، لە پێناو کۆمەڵێک دادخوازیی هەندێ جار دژەبەر، گیانی خۆیان بەخت کردووە و داستانی فراوانیان خولقاندووە، کەچی دەستیان بە ئامانج و داوا رەواکانیان نەگەشتووە. لە ئەنجامی ئەمەش؛ تا هەنوکەش خەبات و تێکۆشانێکی قورس و گرانیان لەبەردەمە.
ئاشکرایە لێکدانەوەی رەخنەگرانەی ستراتیژ و تەکتیکی بەرهەڵستکارانەی حیزبە سیاسییەکان بە گشتی و بزوتنەوەی سیاسی لە کوردستان، سەبارەت بە پرسی ناکامیی سیاسی کوردەکان، گرنگی فراوانی هەیە. خوێندنەوەی رەخنەگرانە، دەکرێت هەم لە دەروونەوە سەرچاوە بگرێ و هەم لە دەرەوە. روناکبیر و توێژەرە سیاسییەکان لێکدانەوە بۆ فۆڕم و رووی دەرەوەی بزوتنەوەی سیاسی دەکەن و رابەرە سیاسییەکانیش لە دەروونی بزوتنەوەی سیاسی دەکۆڵنەوە. یەکێک لەو شێوازە کاریگەر و گرنگانەی، کە چالاکوان و رابەرە سیاسییەکان دەتوانن لەمەڕ پێشکەشکردنی شیکار و رەواندنەوەی تەمومژەکانی ژیانی سیاسیی خۆیان سوودی لێ وەربگرن، نووسینی"بیرەوەری" یە، نووسینەکانیان دەبێتە سەرچاوەی بنەڕەتی بۆ توێژەر و شیکەرەوە سیاسییەکان. لەم روانگەیەوە دەبێت ئەو حیزبە سەرەکییانەی لەناو مێژووی خەباتی سیاسی و لەناو خەڵکی کوردستانیش پێگەی سەرەکییان هەیە، لەپێناو رێگەگرتن لە دووبارە کردنەوەی هەڵەکانی رابردوو، بە مەبەستی داڕشتنی ستراتیژی گونجاو لەگەڵ پێویستییەکانی هەنوکە، هانی کەسایەتییە کاریگەر و خاوەن بۆچوونەکانیان بدەن کە بیرەوەرییەکانیان تۆمار بکەن و لەکاتی گونجاویشدا بڵاویان کەنەوە.
•بێ گومان "مەلا بەختیار" یەکێکە لەو کەسایەتییانەی کاریگەریی لەسەر سیاسەتی کوردستان جێگەی سەرنجە، بەتایبەت لەناو یەکیەتی نیشتیمانی کوردستان. ئەوەی دەیکاتە جێگەی سەرنج و خوێندنەوە پەیوەستە بە هەڵوێستەکانی و بەو پێگە هەستیار و پڕ لە هەورازو نشێوەی لە دەمی خەبات و چالاکیی سیاسی خۆیدا بەناویدا گوزەری کردووە.
لە راستیدا، مەلا بەختیار پێشمەرگەیەکی ئاسایی نەبووە. هەرچەندە خاوەن کەسایەتیەکی سەرکێش و مانوونەناسە، بەردەوامیش وەک ئەندامێکی کارای رابەرایەتی سیاسی بەرامبەر بە بەشێکی گرنگی سیاسەت و پەیڕەویی سیاسیی، خاوەن هەڵوێست و رەخنەی جددی بووە و بەردەوامیش باجی ئەمەی داوە و لە گەلێ شوێنی "لەبری بیرەوەری" پرسە تیۆریی و کردەیی و هەڵبەتە زاتییەکانی خسوتووەتە بەر باس و لێکدانەوە. ئەم کتێبە و ئەم بیرەوەرییانە لە چەند روانگەیەکی جیاوازەوە جیگەی بایەخە. بە خوێندنەوەی ئەم کتێبە، دەتوانین پەی بە ریشە مێژووییەکانی پێکهاتن و سەقامگیر بوونی حیزبەکانی کوردستان ببەین. چۆنیەتی پەیوەندییەکانیان لەتەک گرووپەکان، توێژە جیاوازەکانی خەڵک، حیزبە دۆست و رکابەرەکان، حکومەتی ناوەند، وڵاتانی دراوسێ و زلهێزە جیهانییەکان، هەروەها پەیوەندی مەزهەب و سیاسەت لە بنەما سەرەکییەکانی ئەو باسانەن کە نووسەر راستەوخۆ لەناو (لەبری بیرەوەری) دەیانخاتە بەر باس. ئەم پرسە گرنگانە و شیکاری شوناسی چالاکە سیاسییەکان و رابەرە سیاسییەکانی حیزبەکان، لەپێناو دەرکی کەشی سیاسیی کوردستان و خوێندنەوەی رەخنەگرانەی بزوتنەوەی سیاسی لە کوردستان لە پێویستییە بەڵگەنەویستەکانە.
•لە نێو گروپی چەکدار و ئۆرگانی سەربازییانە، رەخنە، لە رابەر و فەرماندەکان زۆر پەسەندکراو نییە، بەڵکو تەنها چاوەڕێی ئەوەت لێ دەکرێ؛ ملکەچی فرمان بیت و جێبەجێی بکەی. ئەوەی ملکەچی فرمانی فەرماندەکەی نەبێت، سزای گەلێ قورس و تەنانەت مەرگیش چاوەڕێی دەکات.
لە ناو یەکیەتی، وەک ئەوەی لە بیرەوەرییەکانی مەلا بەختیاردا دەردەکەوێت، کەشی رەخنەگرانە، بەتەواوەتی داخراو نییە، دەرفەتی گفتوگۆی رەخنەگرانە لە ئاستە بەرزەکانی ئەم حیزبەدا بوونی هەیە و لە هەندێ شوێن گوێ لە دەنگی رەخنەگرانە دەگیرێت. مەلا بەختیار، رەنگە پاش "مام جەلال"، یەکێک بێت لە گرنگترین ئەو کەسایەتییانەی بە شیوەیەکی ماندوو نەناسانە بەرامبەر کەسێکی بەهێزی وەک "نەوشیروان مستەفا" رەخنە و نارەزاییەکانی خستووەتە روو، کە لەم پێناوەشدا بەرامبەر بە کاردانەوە قورسەکانی بەرامبەرەکانی ددانی بەخۆیدا گرتووە. رەنگە گەر مەلا بەختیار، لەبری رەخنە، بەرژەوەندیخوازنە لەگەڵ باندەکانی دەسەڵات مەماڵەی بکردایە، دووچاری گوشاری کەمتر ببێتەوە. بەڵام لەسەر بنەمای ئەوەی لە بیرەوەریەکانیدا هاتووە، لە سەرجەم قۆناغەکانی ژیانی، زۆرجار بە تەنها، لەسەر پاراستنی رەفتاری رەخنەگرانە پێداگر بووە و هەنوکە بە وێژدانێکی ئارام و ئاسودەوە بەناو بیرەوەرییەکانی رابردویدا گوزەر دەکات.
•رەخنەکانی مەلا بەختیار گەلێ سنوری جیاواز دەگرنەوە:
•رەخنە لە توندوتیژیی سیستماتیکی رابەرەکانی یەکیەتی نیشتیمانی لە دژی ناکۆکەکانیان و پێشمەرگە: زۆربەی توندوتیژییەکانی یەکیەتی نیشتیمانی بە ئۆرگانیزەکراو و سیستماتیک دەبینێت، هەر لەبەر ئەمەش دەیانخاتە بەردەم رەخنەکانی: "هەن پێیان وایە، بەشی زۆری ئەو رووداوانە، کار و کاردانەوە، یان هەڵە بە هەڵە چارەسەرکردن بوو. بۆچوونی وا، بۆ روداوی رێکەوت و راگوزەر، یان لەکاتی توڕەبوون و هەڵچوندا راستە. بەڵام کاتێک کارەسات، پیلانگێڕی، غەدری خۆبەخۆیی، دیلکوشتن، ژنکوشتن، هاوسەنگەر کوشتن، کودەتا کردن، هەڵمەتی ناڕەوا بردن، سایکۆلۆژیەتی رق وروژاندن، بوختان هەڵبەستن..تاد، کاتێک تەواوی ئەو روداوانە، دەبنە دیاردە و لەناو پرۆسەیەکی مێژوویی قۆناغ جیاوازدا بەردەوام دەبن، ئیتر ناکرێ ئەم راستییە تاڵانە، بە کار و کاردانەوە، یان هەڵە بە هەڵە چارەسەرکردنی راگوزەر و هەڵچون، سەیر بکرێ" (لەبری بیرەوەری: ٨٠)
هەروەها مەلا بەختیار سەبارەت بە توندوتیژیی بەرامبەر بە ئەندامانی «ئاڵای شۆڕش» بە توندیی رەخنە لە یەکیەتی نیشتیمانی دەگرێت: «دەبێت بە شانازییەوە بڵێین کە هاوڕێیەکی زۆری «ئاڵای شۆڕش»، سەرەنجامی ئەو هێرشە عەسکەری-سیاسییەی لەلایەن یەکیەتییەوە کرایە سەر ئاڵای شۆڕش، ناچار بوون لە شارەکان و لە ماڵاندا پەنا بدەن. لەم دۆخە سەختەدا، دەیان هاوڕێی «ئاڵای شۆڕش» - کچ و کوڕ– کەوتنە بەر شڵاوی گرتن و ئەشکەنجەدان... پەلامار و فشاریان گەیاندە ئەو رادە توندوتیژییە دەیانگوت: «جاش» لە «ئاش» (ئاڵای شۆڕش) باشترە (هەمان: 31). ئەو شەڕی «قرناقا و پشتێ‌شان» بە «شوم» ناو دەبات کە چۆن لەوێ ئامادە نابێت فرمانێکی نەوشیروان مستەفا جێبەجێ بکات: «لە کاتی شەڕی نەگریسی «قرناقا و پشتئشان» کە بیستم ٥٦ (دیل) به بڕیاری سکرتێری کۆمەڵە کوژراوون و زۆربەشیان ژن و پیاوی عەرەبی شیوعی بوون، هەڵوێستم تا ئەو رادەیە توند بوو، کە لە قرناقا و پشتئشانەوە، نەوشیروان مستەفا بە جیهازی راکاڵ بڕیاری پێ راگەیاندم و گوتی: من سەرم پان کردوونەتەوە تۆش باڵیان بکە. دەستبەجێ پێمگوت: کاری وا ناکەم، چونکە رێکەوتنمان لەگەڵ شیوعییەکان هەیە" (هەمان: 90). بەم شێوەیە سەرپێچی لە فرمانی فەرماندە باڵاکەی دەکات..
دیارە توندوتیژیی نواندن تەنها ناکۆکە سیاسییەکانی نەگرتووەتەوە، بەڵکو توندوتیژیی بەرامبەر بەوانەی رەچاوی دابونەریتەکانیان نەکردووە زۆر قورستر بووە و ئەوانەیان بە شایستەی مەرگ زانیوە: «دوو کچ و دوو کوڕ یەکتریان خۆشدەویست. یەکێکیان لە چاڵاوی دۆڵی جافایەتی بووە و ئەویتریان شەهید رێبوار لە تیپی قەرەداغ کچێکی خۆشدەویست. به فەرمانی نەوشیروان مستەفا و مەکتەبی سیاسی، هەر چواریان شەهید کران» (هەمان: 88).