ئیسلامی کوردیی لە بەردەم سۆفیزمی نەقشبەندی و سەلەفیزمی داعشیدا
نوسینی: مێشیل لیزنبرگ
لە ئینگلیزییەوە: د. ماجید خەلیل
لە 2014 دا، جارێکی تر کوردەکان سەرنجی کۆمەڵی نێودەوڵەتییان بۆخۆیان راکێشا. ئەم جارەیان رووبەڕوو بوونەوەی کورد لەگەڵ ئەو وڵاتانە نەبوو کە ساڵەهایە بندەستیانن و ئەندێشەو خەیاڵیان پێوەیان گیرۆدە بووە. بەڵکو کورد رووبەڕووی جوڵانەوەیەکی ئایینی رادیکاڵی نوێ بووەنەوە کە نێو دەبرا بە دەوڵەتی ئیسلامی (داعش). رووبەڕووبوونەوەکانیان بەتایبەتی لە هێرشەکانی داعشدا بوو بۆ سەر سنجار لە باکوری ئێراق و کوبانێ لە نێوچەی سنووری نێوان تورکیاو سوریا. هەموو ئەو وێنانەی کە لە رۆژنامە لۆکاڵییەکان بڵاو دەبوونەوە وێنای کۆڕەوێکی کەمینە ئێزیدییەکان بوون کە لە دەست هێرشی دڕندانەی داعش قوتاردەبوون و نێزیک بە جینۆسایدو قڕکردنببوونەوە. بەهەمان شێوە هێرشەکانی سەر کۆبانی نومایانی بەرهەڵستکارییەکی مانەوی نیشان دەدا، ململانێکە لەنێوان گەریلا مۆدێرنەکانی کورد کە زۆربەیان ژن بوون لەگەڵ شەڕخوازانی داعشی سەدەناوەنجییەکان بوو، ئەوانەی مامەڵەیان لەگەڵ ژندا وەک مامەڵە لەگەڵ بەندەو کەنیزەک وەهابوو. لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، چۆن کوردەکان کە زۆرینەیان کوردی سوننیین لەدژایەتی پرۆژەیەکی لەم جۆرەدا دەستیان دایە چەک، بۆچی خۆ لە دەوڵەتی ئیسلامیدا ئەبوبەکر بەغدادی لە مانگی حەوتی 2014 وە وەکو خەلیفەی موسڵمانان خۆی ناساندبوو. ئایا پاڵنەری ئەوە چی بوو؟ ئایینی بوو یان نەتەوەیی یاخۆ هۆکارێکی دیکە کە کوردەکان کەمتر بەرووی نەزمی سەلەفیزمی جیهادیدا دەکرانەوەو بەڵکو لەمەتەرێزی ئەو هیێزو هزرەشدا بوون. لێرەدا جیاوازییەک هەیەو لەهەمان کاتیشدا پێوەندیدارە بە پرسەکەوە، ئایا لەنێو کوردا جۆرێکی دی یان فۆرمێکی دی لە ئیسلام هەیە کە ئەوان نەخزێنێتە نێو ئەو بازنە توندو بناژۆییەوە، ئایا ئەو فۆرمەی ئیسلام پێوەندی بە خۆماڵیکردنی ئایینی ئیسلامەوەیە لەنێو کوردا یان نا؟ لەم کۆڵینەوەیەدا هەوڵی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەم دراوە ئەویش بە تاوتویێکردنی رەوشی هونەرو ئەدەبی کۆڵینەوەکان دەربارەی ئایین لەنێو کورداندا. هاوکات پەیجوری سەرەتاکانی پێناو و برەوی کوردی مۆدێرن بووینە لەبارەی چەمک و تێگەیشتنەکانی ئیسلامی سوننی، سێهەمیش تاوتوێی رووبەڕووبوونەوە ئاینییەکانی کورد بووین لەتەک ناسیۆنالیزمی سێکیولارو سەلەفیزمدا لە سەدەی بیستەمدا، چوارەمیش مشتومڕ لەبارەی فۆرمە سیاسییەکانی ئایین بووینە لەنێو کوردا، کە بەشێک لەوانە دەکرێت برێتیبن لە جیهادییە سەلەفییەکانی هەشتاکان. دوواجاریش ئەنجامگیرییکراوە بە کۆمێنتگەلێک لەبارەی تەنگژەکانی ئەوڕۆ.
یەکەم. توێژینەوەی ئایین لەنێو کورداندا
لەراستیدا توێژینەوە گەلێکی ئەکادیمی کەم لەبارەی گەڵاڵەی نەریتخوازیی ئیسلامی سوننی نێو کورد بوونی هەیە. تاوەکو ئێستە توێژینەوە لەبارەی ئایینی کوردستان بێلایەنییەکی روونی لەهەمبەر کەمینەکان خستووەتە روو، کەمینەکانی وەک دیان و جووەکان و بەتایبەتیش دەربارەی گروپە ئاینییەکانی وەکو ئێزیدی و ئەهلی هەق. دوو کەمینە ئاینییەکەی هەوەڵ جار واتە دیان و جووەکان زۆرتر جێبایەخبوون چوون لەنێو کتێبە پیرۆزەکاندا فرە جێبایەخ بوون، بەڵام ئێزیدی و ئەلی هەق روانگەیەکی نامۆ لەهەمبەریان نیشاندراوە، هەمو ئەمانە پێکڕا پێکهاتەی ئایینی کورد نیشان دەدەن. هەربۆیە رەنە زۆرترینی توێژینەوەکان لەهەمبەر ئێزیدیەکانەوە کرابێت وەک لەوەی لەتێکڕای کەمینە ئاینییەکانی تر1 . لێرەدا نیازێک نییە بۆ وروژانی گومانێک، بەڵکو ئەوەی دەویسترێ ئەوەیە توێژینەوە لەهەموو ئەوانە بایەخ و بابەتی جیدین بەهای خۆیان هەیە. هەرچەند ئەو بێ لایەنییە لە توێژینەوەکان بووەتە هۆیەک کە ئیسلامی سوننی نەریتخواز توێژینەوەی ئەوتۆی لەبارەوە نەکرێت، لەکاتێکدا رۆڵێکی گرنگی لەژیانی زۆرینەی زۆری کورداندا گێڕاوە2 .
دیارە ژمارەیەک نوسەر لەبارەی رەوگەکانی سۆفی لە نێوچەکەدا توێژینەوەیان ئەنجامداوە، بەڵام کەمتر جەختیان لەسەر بیروباوەڕی ئەو رەوگە تەسەوفیانە کردووەتەوە، زۆرتر ئەوان لەبارەی شێخە سۆفییەکان دوواون کە رێبەری راپەڕین و رێکخراوە ناسیۆنالیستییەکانیان کردووە. رێژەیەکی کەمی توێژینەوەکان زیاتر لەسەر رەوت و رێبازو فۆرمەکانی ئیسلامی سوننیە لە نێوکوردا، بەشێوەیەک گەر رۆژهەڵاتناسێک بیەوێ لەهەمبەر فۆرمەکانی ئیسلامی کوردی زانیاری هەبێت زیاتر دەپێچرێتە نەریت و بەندوباوە عەرەبیەکانی ناو کوردو کەمتر ئاشنا دەبێت بە رۆحی میللی و ئایینداری کورد. هاوکات ئەوە رەنگە وابەستە بێت بەوەوە کە فۆرمەکانی ئیسلامی کوردی دێرترو لەسەردەمی نوێدا بەکاوە خۆ دەرکەوتن. هەربۆیە لەم توێژینەوەیەدا سەرنجدراوەتە سەر ئیسلامی سوننی و فۆرمە پەرت و جیاوازەکانی بەتایبەتی لە قۆناغی نوێدا، ئەو فۆرمە ئاینیانەی کە لەسەرێدا ئاماژەیان پێدراوە. دیارە لە سەردەمی نوێدا ئاوڕدانەوە لەو فۆرمە ئیسلامییە میلییانە لەکاتێکا کە ئیسلامی سیاسیی و فەندەمێنتاڵ و شوناسی ناسیۆنالیستی کوردی هاتووەنتە پێشێ مایەی بایەخدانەن چوون ئەوان ریشەو کاریگەری ئەم فۆرمە دیاریکراوانە پێشچاودەخەن.
دووەم. ئیسلام لەنێو کورداندا: زەمینەیەکی مێژوویی کورت
ئەوە روونە کە زۆرینەی کوردەکان دەگەڕێنەوە بۆ سەر مەزهەبی شافعی، ئەوەیش بەپێچەوانەی دراوسێ عەرەب و تورکە حەنەفییەکانیانەوەیە. هاوکات بەشێوەیەکی فرە تایبەتتر، ئەوان وابەستەن بە رەوگەی نەقشبەندییەوە. لەخوارێ بەکورتی ئەوەمان نیشانداوە ئەم شوناسە لەکوێوە سەرچاوەی گرت. لەراستیدا جوڵانەوەی ئیسلامی کوردیی بەر لە شێوەگیربوونی ناسیۆنالیزمن زیاتر لە ئاواییە دوورە دەستەکانی باکوری کوردستاندا هاتە پێشێ، لەوێندەر هەژموونی میری و زانایانی ئایینی سەربەمیریی کەمتر دەستیان رادەگەیشت بەو ناوەندانەن ئەو جوڵانەوەیە دوواتر خزایە ناو مزگەو ت و مەدرەسەی شاەر گەورەکانی ترەوە. لەسەدەی حەڤدەهەمەوە ئەولیا چەلەبی گەڕیدەو نوسەری تورک گە گەشتی کردووە بەکوردستاندا دەڵێ لە کوردستاندا زیاتر بایەخ بە زمانی عەرەبی و فارسی دەدرا و فێرکردنی ئایینی بەو دوو زمانە بوو نەک زمانی تورکی عوسمانی. لە کۆتایی سەدەی حەزڤدەهەمدا بەرەبەرە لە بەشێک لە حوجرەو مزگەوتەکاندا وێندن بە زمانی کرمانجیش دەخوێنرا، ئەم زاراوەیە لەباکوری کوردستاندا بەکاردەهات و لەو قۆناغەدا چەند نوسراوێک وەشانران و دوواتر وەکو بەرنامەو میۆدی حوجرەکان لە زۆربەی حوجرەو مزگەوتەکانی کوردستاندا دەخوێنران. دیارترینی ئەو نوسینە کرمانجیانە نوسینەکانی ئەحمەدی خانی بوونن ئەوان لەئاستێکی بەرفراواندا لەنێو قوتابخانە ئاینیییەکاندا دەخوێنران نوسینی ئەو تەنها مەموزین نەبوو، بەڵکو دەستەواژە عەرەبی و کوردییەکان و نەوبەهاری زاڕۆکان و نوسراوی پەیوەست بە بیرو باوەڕی ئیسلامی پەیوەست بە مەزهەبی شافعی لە دیارترین کارەکانی بوون. سەرەڕایکارەکانی ئەحمەدی خانی کە بە وەزن و قافییەوە زانیارییەکانی دەنوسین، هەروەها کاری گەلێ مەلای دیاری کوردیش وەکو مەولودنامەی ژیانی پەیامبەر لەو قۆناغەو دوواتر بڵاوبوونەوە. بەتایبەت چامەکانی مەلا باتی 1491. هەروەها لەسەدەی نۆزدەدا چەندین پەخشان لەنێو حوجرە لۆکاڵییەکاندا نوسران. بۆنموونە تەسریفی عەلی تەرەماخی لەسەر مۆرفۆلۆژی عەرەبی و فارسی نوسرا. هەروەها تەرکیف زروفی مەلا یونس، هاوکات لەسەر عەواملی جورجانی نوسیبوو کە نوسراوێکی پەیوەست بە نەحو سەرف بوو3 . هەموو ئەو کارانە کە مەلاکانی کورد دەستیان بۆ بردو بەزمانی کوردی هەوڵیان بۆدا بوونە هەوێن و هێزێکی بنچینەیی لە میتۆدی نێو حوجرەو قوتابخانەی ئاواییە دوورە دەستەکانی باکوری کوردستان. هاوکات هەوەڵین هەنگاویان نا بەرەو سەپاندنی زمانی کرمانجی کوردیی و بڵاوکردنەوەی وەک زمانی نوسین و خوێندنی ناوحوجرەو قوتابخانەکان و زمانی خوێندنی ئایینی فەقێکان4 . بەرەوپێشچونێکیتری کوردان لە لە دەستپێکی پەروەردەو فێرکردنی ئیسلامیی مۆدێرندا برێتییە لە سەرهەڵدانی لقی خالیدییەی نێو رێبازی نەقشبەندیی. لە سەدەی نۆزدەهەمدا. دامەزرێنەریی ئەم رەوگەیە مەولانا خالدی نەقشبەندییە (1776-1827)، ئەو لە رووی زانستییەوە هێندەی ریفۆرمخوازە ئیسلامیەکانی تری وەک موحەمەدی کوڕی عەبدولوەهاب و شا وەلی الله جێسەرنج نەبووە، وەلێ نوسەرانی وەک ئەلبێرت حورانی و بتروس ئەبو مەنا جەخت لە بایەخ و پێناوی بەرزی مەولانا دەکەنەوە. دواتریش هەندێک نوسەر پێداگریی لەسەر ئەوە دەکەن کە رەوگەی خالدییەی نەقشبەندییە وەک رێبازێکی تەسەوف، بووە پێشەنگی بوژانەوەی ئیسلامی لەو قۆناغەی دەسەڵاتدارێتی و سیاسەتی وسمانییەکاندا5 . مەولانا لە قەرەداخی ناوچەی شارەزوورو لە خانەوادەیەکی سەر بە هۆزی جاف لەدایک بوو. ناوبراو لەوەرزی حەجدا لە مەککە هەڵوەدای شێخێکی هیندی دەبێت و پێوەی پەیوەستدەبێتو ئیدی ملی رێدەگرێت بەرەو هندستان و دەبێتە شوێنکەوتەی ئەو شێخە هیندییە. لەوێ لە دەلهیدا تێکەڵ بە لقی موجەددی دەبێت و لە رەوگەی نەقشبەندیەوە سەردەردێنێت، دیارە ئەو رێبازە لەلایەن ئەحمەد سەرهندییەوە (1564-1624) دامەزراوە. بەرازیبوون بەم نواڕین و نەریتە ئاینییە، شوێنکەوتوانی خۆی هاندا بە پەیوەستبوون بە شەریعەت و دوورکەوتنەوە لە لادان و بیدعەو نەریتە داهێنراوەکانی ناو ئایین. دوواتر لە 1812 دا گەڕایەوە بۆ کوردستان. ئیدی لە کوردستان کەوتە رکابەری لەگەڵ شێخ مارفی نۆدێیی، ئەو سەر بە رێبازی قاریی بوو، کار گەیشتە ئەوەی لەشار وەدەریناو لە ساڵی 1821 دا سڵمانی بەرەو بەغداد جێهێڵا و دوواتریش روویکردە دیمەشق و لەوێ ستاریگرت. ئیدی ئەوێ سەرەتایەک بوو تا خەلیفەکانی پەیامەکەی وەرگرن و بەنێو قەڵەمڕەوی عوسمانیدا و بەتایبەتی لەنێو نەتەوە ناعەرەبەکاندا بڵاوبنەوە. مارتین ڤان برۆنەسن گەشەی لەناکاوی رێبازی نەقشبەندی لەسەدەی نۆزدەدا، بەتایبەتی لەنێو کورداندا رووندەکاتەوە. لەو نێوەندەدا ململانێی ئەم رەوگەیە لەگەڵ رێبازی قادری، هاوکات بوو لەگەڵ تەنزیماتی عوسمانی کە خۆی لە ریفۆرمگەلێک دەبینییەوە لە رێکخستنەوەی پانعوسمانیزم و لەو نێوەندەدا تەواوی میرنشینە کوردییەکان لەچوارچێوەی سەنترالیزمی عوسمانیدا هەڵوەشانەوە6 . نەقشبەندیی پێش دەستپێکردنی تەنزیماتی عوسمانی لە 1839 دا دەستیخۆی وەشاندبوون چوون لەسەر ئاستێکی بەرفراوان وەک دینامیکێکی ئایینی مۆدێرن لەنێو کوردا بڵاوببوویەوە. جگە لە نەقشبەندی جوڵانەوەی ریفۆرمخوازیی دی پێش تەنزیمات بوونی هەبوو، گرنگترینی ئەو جوڵانەوانە سەرەڵدانی جوڵانەوەی وەهابی بوو لە کۆتایی سەدەی هەژدەهەم لە نیمچە دورگەی عەرەبیدا. جەنگاوەرانی ئەو جوڵانەوەیە لە 1801 دا هەڵیان کوتایە سەر شیعەنشینەکانی باشوری ئێراق و مەزارگە ئاینیەکانی نەجەف و کەربەلایان خاپورکردو کوشت و کوشتارێکی فرەیان ئەنجامدا. ساڵی 1806 توانیان دەستبگرن بەسەر مەکەی پیرۆزدا. ئەم هێزو هەرەکەتە نوێیە نەک لەتمەی دا لە شکۆی سیاسیی دەوڵەتی عوسمانی، بەڵکو پێگەی پتەوی رەوایەتی ئاینی وسمانیەکانیشی لەرزاند. ئەو رەوشە هاندەر بوو تا پیاوانی ئاینی شیعە وەها بیرکەنەوە کە بێ پشتیوانی هۆزو تیرەکانی باشوری ئێراق پارێزراو نیینن ئیدی دەستیاندایە هەڵمەتێکی بەرفراوانی بەشیعەکردن لە نێوچەکەدا7 . لێرەدا بترس ئەبو مەنا ئەوەی خستووەتە رو کە هۆکارگەلێکی فرەخاس هەن کە دەیسەلمێنن رێبازی خالدییەی نەقشبەندیی وەک جوڵانەوەیەکی ریفۆرمخواز، تا رادەیەک لەبەرامبەر ئەو هێرش و هێزە نوێیەی وەهابییەکان بوو، تەنانەت وەک کاردانەوە بەڕووی هەڵپەو هێرشی واندا هاتە پێشەوە. هەرچەند هیچ بەڵگەو کاردانەوەیەکی روونو رەوان لەهەمەبەر شێخ خالیدەوە لەبەردەستدا نییە کە بەرامبەر هەژموونی وەهابیەکان نیشانی دابێت، وەلێ ئەوەی کەوایکرد لەپڕ رێ بەرەو دەلهی بگرێتەبەرو شوێن پێڕەوانی وەلی الله بکەوێت، دەکرێت ئاماژەیەک بێت بۆ ئەوەی کە نیگەرانی هەڵوێستێکی نەرێنی لەهەمبەر جوڵانەوەی وەهابی هەبووە، چون لەو قۆناغەدا ئەوان لەبرەو و لەسەر زاران بوونەو خەڵکی دی رووی لێناون8 . پێشتر لە بیستەکانی سەدەی نۆزدەهەم هەندێک لە خەلیفەکانی شێخ خالید لە ئەستەمبوڵدا نیشتەجێ ببوون. ئەوان پاش مەرگی شێخ خالید ئیدی بەخێرایی سەربەخۆتر و دوورتر لە چاودێری و پشتیوانی دارایی عوسمانیەکان خۆیانگرت. هەرچەند سوڵتان مەحمودی دووەم لەسەرەتاوە هەوڵی فرەیدا تاوەکو رێ لە بڵاوبوونەوەی رێبازەکە بگرێت و بیانسازێنێت، ئەوەبوو بەشێک لە شوێنکەتووانی شێخ توانیان پێگەو پێناوی باڵا لە پێتەختی عوسمانیدا بەدەستبهێنن. بەتایبەتی پاش لاوازی و پوکانەوەی رێبازی بەکتاشیی وابەستە بە ئینکشارییەکان و هاوکات دووای یاخیبوون و راپەڕینەکانی یۆنانیەکان9 . کەواتە بڵاوبوونەەوی خێرای نەقشبەندیەکان تەنێ بەهۆی دەرهاویشتەکان و کاریگەرییە لۆکاڵییەکانی ریفۆرمەکانی تەنزیماتەوە نەبوو. هەروەک مارتین ڤان برۆنەسن باس دەکات، بەڵکو وابەستە بوو بەو ریفۆرم و نوێسازییەی جیهانی ئیسلامییەوە کە لەو پەڕی سنورەکانەوە قەڵەمڕەوی عوسمانی گرتبوویەوەو ژینگەی کوردستانیش بەدەر نەبوو لەو بوژانەوە ئیسلامییە. بەم شێوەیە نەقشبەندییەکان لەبەرامبەر هەژموون و هێزی وەهابیەکان بەرەنگاربوونەوەو لەپێناو بەرژەوەندی و خاکو خەڵکیی قۆناغەدا بوونە رێبازێکی جیا لەو جوڵانەوەی کە لەناوچە عەرەبییەکان هاتبوونە گۆڕێ. گەر ئەم گریمانەیە دروستبێت، ئەوا ئەوەیش دروستە کە ئەم رەوگەیە نەیاری شیعەگەراییشە، هەربۆیە لەم کۆڵینەوەوە بنەماکانی نەیاریەتی وەهابیزم یان سەلەفیزم نیشاندەدرێت و تێدەگەین تایبەتمەندبوونی رەوگەی نەقشبەندی چلۆن رێبازەکانی دی داوەتە دوواوە. دیارە مەولانا خالید تەنێ داهێنەر و ریفۆرمیستێکی ئایینی نەبوو، بەڵکو رکابەرێکی سەرسەختی شێخ مارفی نۆدێیی بوو کە پێشەوای قادریەکانی ناوچەکە بوو. شێخ مارف دەستپێشخەری بەکارهێنانی نوسینی شێوە سلێمانیش بوو لە زمانی کوردیدا. لە دەستپێکی سەدەی نۆزدەدا، تائەوکات زاری هەورامی هەژموونی بەسەر نوسینی ئەدەبی و دەربڕینی کوردییەوە هەبوو، ئیدی هەریەک لە نۆدێو مەولانا دەستیاندایە نوسینی بەرهەمەکانیان بەشێوەی لۆکاڵی ناوچەکەیان کە بابانەکان لەسلێمانیدا ئەم نەزمەیان بەدروست زانی. ئیدی شێخ مارف دەستەواژەی کوردی عەرەبی هاوشێوەی خانی داڕشتەوە بەشێوەی شیعری وەزن و قافییەدار، دروست وەک نەوبەهاری خانی، هاوکات شێخ خالید عەقیدەتنامەی نوسی و بەشێوەی پەخشان دایڕشتەوە10 . ئیدی ئەو هەوڵەی ئەوان بووە زەمینە سازیەک تا شێوەزاری سلێمانی بسەپێت بەسەر دەوروبەرداو دوواتر وەک زاری سۆرانی ناسران وە لە کاتێکدا بوو پێش یەک سەدەبوو دیالەکتیکی کرمانجی لەباکوری کوردستاندا هاتبوە نێو نوسینی کوردییەوە11 . بەکورتی لەکۆتایی سەدەی حەڤدەهەم بەدوواوە، فۆرمە کوردییەکانی پەروەردەو فێرکردنی ئایینی بەرو پێش چوون، بەشێوەیەک سەرەتا لەباکوری کوردستان ، بەڵام لەباشوردا لەدەروبەری 1800 دا ئەم نەزمە دەستیپێکرا، کە نێوەندەکەی لە سلێمانیدا بوو. هەرچەند ئەو فۆرمی پەروەردەو پێناوە فێرکارییە ئاینییە یەکسان نەبوو بە پرسێکی ناسیۆنالیستی، وەلێ بەشداربوون لە پێکەوەنانی شوناسی نەتەوەیی کوردی مۆدێرندا.
سێهەم. سەدەی بیستەم: ئیسلامی کوردیی رووبەڕووی ناسیۆنالیزمی سێکیولار دەبێتەوە
لە کۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەمدا، ئەم ئایینە ریفۆرمخوازییە بەشێوەیەکی بەرچاو دوچاری ئاوێتەبوون و بەریەککەوتن بوویەوە لەگەڵ ئەو نەزمە نوێ و فۆمە تازەدەرکەوتووانەی ناسیۆنالیزمی سێکیولاردا. دیارە لە دەرهاویشتەکانی جەنگی رووس و عوسمانیدا (1878) ئیدی رەوگەی نەقشبەندی گوتارێکی نیشتیمانپەروەری و نەتەوەپەرستی نوێی لەخۆدا بەرجەستەکردو چەمکەکانی خۆشەویستی بۆخاک و بەرەڤانیکردن لەنەتەوە بوونە باوەڕێکی دامەزراو لەنێویاندا12 . هەر لەو قۆناغەدا ئەوە تێبینیدەکرا کە شێخە کوردەکان لەبەر ئەوەی توانیبوویان ببنە ناوەندگیرو شوێنگرەوەی ئەو ململانێ پەرەگرتووانەی کە لەنێوان تیرەو هۆزە کوردییەکاندا پەرەی سەندبوو، ئیدی بوونە خاڵێکی ناوەندی ئاشکرای هەست و هیوا ناسیۆنالیستییەکەی کورد. بەمشێوەیە ژمارەیەک لە راپەڕیین و شۆڕشی کوردیی سەریهەڵدا کە بۆ هەەوڵینجار لەلایەن شێخە نەقشبەندیەکانەوە رێبەرایەتیدەکرا، ئەو راپەڕینانە بەرامەیەکی ناسیۆنالیستی کوردیی تەواویان لێدەخوێنرایەوە. ئەوە بەو واتایە نییە کە تەنها رەوگە نەقشبەندییەکە ئاڵا هەڵگری شۆڕش بوون بەڵکو ئەوان گرنگترین رەوگە بوون کە دەستیان دایە جوڵانەوەیەکی نوێی ناسیۆنالیستی لەناو کوردا. لەراستیدا قادرییەکانیش کە زیاتر رۆچووبوون لە نەریت و روانین و وێردە ئاینییەکاندا، ئەوانیش بازویەکی بەهێزی شۆڕشەکانی سەدەی نۆزدەو بیستەم بوون. دیارترین جوڵانەوە ناسیۆنالیستییەکانی ئەوان شۆڕشەکانی شێخ مەحمود بەرزنجی بوون، بەهەمان شێوە لەمێژووی نوێیشدا تاڵەبانی و بارزانی هەمان باکگراوندی قادرییەکان دەیجوڵاندن بۆ تین و تاوی شۆڕشگێڕیی13 . هەموو ئەو تین و تاوە شۆڕشگێڕییەی ئیسلامی نەقشبەندیی لە کۆتایی سەدەی نۆزدەو سەدەی بیستمدا هەڵگری بنەماو باوەڕو ئایدیایەکی جیاو جیاواز بوو لە قۆرمی سەلەفیزمی ئیسلامگەرا و بەئاشکرا دژایەتی ئەوفۆرمە لە ئیسلامیشیان دەکرد. دیارە لە بڵاوکراوەکانی سەلەفییەکاندا نەیارییەتی رەوتی نەقشبەندی دەکرا، بۆنموونە رەشید رەزا، بەناوی (الامزهبیە) نا بۆ مەزهەب، لەکاتێکدا یەکێک لە باوەڕە سەرەکییەکانی نەقشبەندییەکان لە بیروباوەڕیاندا بەهادانان و بەهەند وەرگرتنی مەزهەبەکان بوو. ئەو بڵاوکراوەی رەشید رەزا راستەوخۆ نەقشبەندییەکان دەخاتە مەتەرێزو نەیارییەتی وەهابییەکانەوە. لەو نوسراوەدا وابەستەبوون بە مەزهەبێکەوە بە جۆرێک لەبەندایەتی و گوێڕایەڵییەکی کوێرانە نیشاندراوەو بە خرابترین جۆری بەندایەتی دەیچوێنێ و بەهاوەڵ برشیاردان بۆ خوای تاقانە لێکیدەدەنەوە. هەرچەند لە رووی پراکتیکییەوە وەهابیەکان بۆخۆشیان وابەستەن بە مەزهەبی حەمبەلییەوە. بەڵام ئایدیای دانەدوواوەی رەوایەتی مەزهەبەکان، ئەو راستییەی لە وەهابییەکاندا بەرجەستە کردووە کە گەرەکیانە پێناوێکی پتەو بدەنە نەزمی ئایدیۆلۆژیی خودی خۆیان و گەڵاڵەی داڕشتنەوەی باوەڕی ئیسلامی لە خۆیانەوە بێت. دیارترین بانگەشەی نەقشبەندییەکان لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا کە لە قەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانیدابوون، برێتی بوو لەوەی کە هەواڵگرێکی بەریتانی پەیوەندیکردووە بە موحەمەدی کوڕی عەبدولوەهابەوەو بانگهێشتی کردووە تا پێکەوە ویسکی بخۆنەوەو هاوکات کەمەندکێشیکردووە بۆ داڕشتنی پلانێک تاوەکو پێکەوە ئیسلامی راستەقینە بشێوێنن. ئەو بانگەشەیەی نەقشبەندییەکان چ بەشێوەی نوسراو و چ بەشێوەی گێڕانەوەی دەماودەم بەپانتایی دەوڵەتی عوسمانی و تەنانەت لە ئاسیای ناوەڕاست و بیابانەکاین باشوری ئەفریقایشدا بڵاوبوویەوە14 . وەلێ لە دەستپێکی سەدەی بیستەمدا نەقشبەندییەکانی ناو قەڵەمڕەوی عوسمانیین رووبەڕووی چەند تێکشکان و نسکۆیەکی بنەڕەتیی بوونەوە، هەرچەند ئەو شکستانە لەپڕو وەک کۆدەتایەک نەبوون، بەڵکو ئەوان لە ململانێ لەگەڵ ناسیۆنالیزمی سێکیولار و سەلەفیزمی دەستگرۆیی کراوی دەوڵەتیەوە دۆڕاندیان. سەرەتاو ساڵی 1925 چەکدارە وەهابییەکانی نێزیک بە خانەوادەی سعود توانیان دەستبگرن بەسەر مەکەو مەدینەداو پاشتر هەموو ئەو نەقشبەندییانەیان وەدەرنا، ئەوان لەو شارانەدا لەسەروی گوتاری نەتەوەییەوە پڕچەککرابوون و رێکخرابوون. هاوکات لەلایەن ناسیۆنایستە سێکیولارەکانی ئەتاتورکەوە چەند رێوشوێنێکی توندی یاسایی لەهەمبەر جڵەوگیرکردنی نەقشبەندییەکان گیرایەبەرو لەکۆماری نوێی تورکیادا بەتەواوی رەوگەی تەسەوف و نەقشبەندییەت پەلو پۆکرا. رێوشوێنە یاساییەکان برێتی بوون لە: داخستنی سەرجەم حوجرەو خانەقاکانی نەقشییەکان. هەروەها تەواوی قوتابخانەکانیشیان یاساغکران.هاوکات زمانی کوردی لەسەر ئاستی لۆکاڵی و گشتیدا قەدەغەکرا. بەمشێوەیە کۆماری نوێی تورکیا گورزێکی گورچکبڕی سرەواندا زمانی پەروەردەو فێربوون و زمانی لۆکاڵی کوردیی و رایەڵەی رەوگەی نەقشبەندیشی لاوازکرد، ئەو رەوگەیەی پەیوەستییەکی بەتینتری بەخشیبوویە کۆمەڵی کوردی لەو قۆناغەدا15 . بەڵام بۆ قۆناغێکی داهاتووی درێژ، ئەو رێوشوێنانەی تورکیای نوێ بوونە فاکتەری خۆ گونجاندن و خۆڕێکخستنەوەی نەقشبەندیەکان لەگەڵ ئەو ژینگەو ژیانە نوێیەدا. نەقشبەندییەکان لە رەوگەیەکی بەکۆمەڵ و هەیەجانێکی نێو گردبوونەوەکانەەو بوویە خواستێکی تاکەکەسیی و چەپێنراو، ئەوان ئیدی واخۆیان راهێنا لەنێو ژینگەی شارداو لەگەڵ یاساو رێسا سێکیۆلارییەکانی دەوڵەتدا بەرببەن و بەشێوەیەکی شاراوە کاری خۆیان بەسەرکەوتوویی ئەنجامبدەن. ئەوان ئیدی پەنایان بەردە بەر نوسین و چاپەمەنی و پەیامی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی.دیارترین نموونەی ئەم خۆگونجاندنەی نەقشبەندییەکان، سەعیدی نەوڕەسییە(1876-1960)ز، ئەو نوسەری دیاری پەیامەکانی نورەو جوڵانەوەکەیشی بە جوڵانەوەی نورجو بەنێوبانگ بوو. ئەو نەتەوەچییەکی پەرۆش و پاک بوو، هیچ ناکۆکییەی لەنێوان ئەجێندای ریفۆرمی ئیسلامی و کوردبوون و هەماهەنگیی نیشتیمانپەروەریدا نەدەبینی16 . بەگوێرەی بەڵگەنامەکانی ساڵی 1909، نەوڕەسی لە گەڵ هاوڕێکەیدا خەلیل خەیاڵی لە موتکی، بناغەیەکی زمانەوانی کوردییان داڕشتووە کە زانستی رێنوس و رێزمان و دارششتنی رستەی کوردیی لە خۆگرتووە. ئەوان لەو سۆنگەیەوە کاریان دەکرد کە ئاماژەیان دابوو بەوەی زمان برێتییە لە کلیلی داهاتووی هەرنەتەوەیەک. لە شوێنێکی تردا ناوبراو بانگهەڵدەداو داوادەکات شێرەکانی کورد لە خەوی پێنج سەدە بێئاگایی بەخەبەر بێن17 . نەوڕەسی بەئاشکرا دڵبەری خۆی بۆ ئەحمەدی خانی و مەلای جزیری و مەولانا خالید نیشانداوەو رێبازی ئەوان بۆ پەوەردەو خوێندن بەزمانی کوردیی لەپێشچاویگرتووەو تەنانەت داوایکردووە قۆتابخانەی زمانی کوردیی بکرێتەوەو داوای کردنەوەی زانکۆی رۆژهەڵاتی کردووە لە ویلایەتی وان بۆ ئاشنابوون و وپاراستن و فێربونی زمانی کوردیی. ئەو هەوڵانە تەنها لەو باوەڕەوە سەرچاوەی نەگرتبوو کە فێربوونی زمانی دایک بناغەی هۆشیاریی نەتەوەییەن بەلکو روانگەیەک بوو کە پیچی وابوو مەزهەبی شافعی لە ئیسلامی سوننیدا، ئایینزایەکی پەیوەستە بە نەتەوایەتی کوردەوە. وەلێ پرۆژە سیاسییەکەی نەوڕەسی لە دەستپێکی کۆماری نوێی تورکیادا بەشێوەیەکی لەناکاو کڵۆمدراو وەستێنرا. ئەوەبوو پاش سەرکوتی راپەڕینەکەی شێخ سەعیدی پیرانن ناوبراو دورخرایەوە بۆ ویلایەتی ئیسپارتا. ئیدی لەوێ نەوڕەسی دابڕا و بەوردیی چاودیچریی لەسەربوو، ئەو لەهەرچالاکیەکی سیاسیی ئیدی ئایینی بێت یان نەتەوەیی کوردیی دورخرایەوە. بەمجۆرە نەقشبەندیەکان لەتورکیاداو لەسەدەی بیستەمدا رووبەڕووی رەوشی دژوار بوونەوە، راستە بەشێوەیەکی ئاشکرا بەرچاو نەبوونن وەلێ وەک یافوز ناویان لێدەنێت بە منداڵدانی هەموو ئەو کەسایەتی و جوڵانەوە ئیسلامییانەی لە سەدەی بیستەمی تورکیا لەدایکبوون18 . گوتاری نەقشبەندی، دامەزاروەکان، پراکتیک و ڕایەڵەکان هەموو ئەوانە دەرهاویشتەیەکی لەباربوون بۆ پێگەیاندنی چەندین کەسایەتی لە تورکیادا لەوانە سەعیدی نەوڕەسین فەتحوڵا گولەن، نەجمەدین ئەربەکان، تورکوت ئۆزاڵ، رەجەب تەیب ئەردۆگان، ئەوان بەشێوەیک لە شێوەکان سۆفی بوونن هەرچەن کە دەشگوترێت سەیدی نەوڕەسی پاش دورخستنەوەی لەلایەن ئەتاتورکەوە دەستبەرداری رەوگەی سۆفیگەرییبووە. ئەم گوتارە راستە بەتەواوی تەواوی کوردستانی نەگرتەوە بەڵام بەجۆرێک لە جۆرەکان سروشتی زۆرێک لە جوڵانەوەکوردیەکانی داپۆشی بوو. بەشێوەیەک یەکێ لە کۆڵەرە کوردییەکان کە بۆخۆی هاوئاهەنگە لەگەڵ نەقشبەندیەتدا، وتبووی لە راستیدا کوردەکان تێکڕا نەقشبەندیین19 . لەراستیدا ئەو بانگەشانە زێدەڕەوینن بەڵام رۆڵی بەردەوامی نەقشبەندییەکان فەرامۆشناکرێت. بەڵام گەر ئەوڕۆ لە رێکخراو و دامەزراوەکان وردبینەوە تێدەگەین کە ئیدی نەقشبەندییەکان هێزێکی سەرەکی و کاریگەر یین لەنێو کۆمەڵی کوردیی و تورکیاو هەر شوێنێکی دیکەیشدا. هەریەک لەو وڵاتە عەرەبییانەی وەک ئێراق و سوریا کە کەمینەیەکی گەورەی کورد تێیاندا دەژین، زیاتر لەتورکیا لەهەمبەر فۆرمە ئاینییە رێکخراوەییەکاندا دارای تۆلێرانس و لێبوردەیین. هەرچەند کە لقەکانی پارتی بەعس لەهەریەک لەو دوو وڵاتەدا کاتێک ساڵی 1963 دێنە سەر تەختی دەسەڵات، هیچکام لەو پارتانە رەوگەکانی سۆفیزمی نەقشبەندی قەدەغەنەکرد، لەبری ئەوە ئەوان بە ئەجێندایەکی ناسیۆنالیستی عەرەبییەوە لەگەڵ خواستە نەتەوەییەکانی کوردا بەریەککەوتنیان هەبوو. لە ئێراقی بەعسییەکاندان عەرەبە سونییەکان کەمینەنن ئیخوان موسلمین وەک میسرو سوریا بەهێز نین و لاوازن. بۆیە ئایین دەکرێت لە رێکخستن و هێزی مرۆییدا رۆڵ ببینێت. بەڵام لە ململانێی نێوان شۆڕشگێڕانی کورد و دەوڵەتدا وەک روانگەیەکی ئایدیۆلۆژی کەڵک لە ئایین وەردەگیرا، ئەوان گوتاری ناسیۆنالیستیان بەرزکردبوویەوە نە ئاینی و مەزهەبیی. لەسوریایشدا رژێمی بەعسی ئەسەد زیاتر بەبەرامی عەلەویبوونەوە و بە باکگراوندێکی دێهاتییانەی عەلەوییەوە پەرژابوویە سەر جڵەوی خەڵکیو سوونەی عەرەبی لە شارەکانی وەکو حمس و حەلەب و حەمادا فەرامۆشکردبوو.بۆیە لەو شارانەدا ئۆپۆزسیۆن زیاتر هەڵگری گگوتارێکی سەلەفیگەرایی بوو، بەتایبەتی بنکەی جەماوەری ئیخوان موسلمین هەمیشە تێیاندا زیندوو بووە. هەربۆیە رژێم بەشێکی زۆر لەو کوردانەی کە باکگراوندێکی نەقشبەندییانەیان هەیە خستنییە نێو دامەزراوەکانی خۆیەوەو لەهەمبەر ئەو تەوژمە سەلەفییەدا بەکاریدەهێنانن ئەو تەوژمە سەلەفیەی کە بەرامەیەکی ئاینی نەتەوایەتییان لێدەخوێنرایەوە. دیارترین ئەو زانا کوردانە برێتی بوو لە ئەحمەد کفتارو ، ئەو دیارتین موفتی سوریا بوو تا وەکو ساڵی 2004 کۆچی دوایی دەکات. ئەروەها زانای ریفۆرمخواز سەعید رەمەزان بوتی، ئەو هێندەی سەرۆکی وڵات لە شاشەی تیڤیەکانەەو دەردەکەوتن ئەوەبوو لە مارسی 2013 دا لە مزگەوتی ئیمانی دیمەشق تێرۆرکرا. کفتارو لە خێزانێکی کوردی گەڕەکی کوردەکانی ساڵحییەی دیمەشق پەروەردەبوو، بوتیش وەختی خۆی لەچنگی کۆماری تورکیا هەڵهاتبوون و لە سوریادا ستاریانگرتبوو. هەردوو زانا ئاینیە کوردەکە بەراشکاوی وەفاداریی خۆیان بۆ رژێمی بەعسی سوریی نەدەشاردەوەو بە ئاشکرا هەمو ئەو توندوتیژیی و تێرۆرەیان سەرزەنشتدەکرد کە چالاکوانە ئیسلامیەکان پێیهەڵدەستان. بۆنمونە کفتارو کوشتاری خوێنکارانی سەربازیی ساڵی 1979ی حەلەبی بەتوندی سەرزەنشتکرد، ئەو کارەی کە ئیخوانەکان پێیهەڵسابوون. هەروەها ساڵی 1982 بەتوندی دژی راپەڕینی حەما وەستایەوە. بوتیش دژی هەمو ئەو راپەڕینە ئیسلامیە مەزهەبگەراییەی کە نەیاری رژێمی بەعسە وەستایەوە، بەتایبەتی ئەو جوڵانەوە ئیسلامییە شۆڕشگێڕییە پەڕگیرەی کە لە 2011 وە لە سوریادا سەریهەڵداوە. هەردوو زانای دیاری کورد باکگراوندو ریشەیەکی نەقشبەندییان هەیەو بەتەواوی نەیاری گوتاری سەلەفیزمی ئیسلامیین. بوتی لە بڵاوکراوەو نوسینەکانیدا هێرشی توند دەکاتە سەر سەلەفیزم و بە داهێنراوی دەزانێ بۆ نێو ئیسلام20 . لە تورکیایشدا ناکۆکیی و جیاوازی نێوان نەقشبەندییەکان و سەلەفییەکان هەیەو هەریەکەیان بەجۆرێک تێکهەڵکێشکراون لەتەک پرسی نەتەوەییدا. بەم شێوەیە لەنێوان کوردی ئێراق و سوریاو تورکیادا ئایدیاو هەڵوێستی نەقشبەندییەکان زیندوون. هەریەکەیان لە گۆشەو کەناری دامەزراوەو نەزمێکی جیادا بە شێوازی هەمەجۆر نومایان دەبن. لێرەوە تێدەگەین کە گەشەی دەوڵەتی نەتەوەی مۆدێرن لەم ناوچەیەدا بەشێوەەیکی تەواو وابەستەیە بە شۆڕبوونەوەو کارکردی ئایینی رێکخراو و ئایینی میللی نێو خەڵکیی.
چوارەم. لە هەشتاکانی سەدەی رابردوو بەدوواوە: هەورازو نشێوی جیهادیزمی سەلەفی کوردیی
لە هەشتاکانی سەدەی رابردوو بەدوواوە بۆ هەوەڵجار هزری سەلەفییەکان، فۆرمێکی سەلەفیی هەڵهێنجراو لە ئیسلامی سیاسیی لەنێوکوردا رەواجی پێداکرد. وەلێ بە ئێستایشەوە ئەو هێزو هزرە سەلەفییە بەشێوەیەکی کەنارگیرو پەراوێزخراو ماوەتەوە. ریشەکانی ئەم گەشەکردنەی هەشتاکانی سەدەی رابردوو، جارێکی تر جیاوازیگەلێکی بەرچاو لەنێوان ئێراق و تورکیا نومایان دەکات. لەو دوو وڵاتەدا تا ئەندازەیەک تێگەیشتنێک لەهەمبەر بە جیاوازییان هەیە. لە ئێران و سوریایشدا دیسانەوە تایبەتمەندی لەهەمبەر پرسی سەلەفیزم هەیە لەنێو کوردا. بەشێوەیەکی گشتی شۆرششی ئیسلامی لە ئێران زەمینەیەکی لەباری بۆ هێزو هزری سەلەفیزم رەخساند لەنێو کوردا. هەروەها جیهاد دژ بە ئەڤغانستانی ژێردەستی سۆڤییەت لەلایەن شۆڕشگێڕە سونییەکان، ئەوان لەلایەن تۆڕەکانی ئیخوانی میسر و کۆمەڵی ئیسلامی و کۆمەڵی زانایانی ئیسلام لەپاکستان پشتیوانیکران، هەروەها راپەڕینی سوننیەکانی دژ بە رژێمی ئەسەد لە حەفتاو هەشتاکانی سەدەی رابردوودا. هەموو ئەمانە زەمینەیەکنن هەرچەند ناتوانرێ چالاکی سیاسی و ئایینی کوردان لەو چوارچێوەی نەزمی ئەواندا بخوێنرێتەوە21 . چالاکیی کوردان لە تورکیادا بەشێوەیەک دارای تایبەتمەندی خۆیەتی و لەو قۆناغەدا هەلومەرجێکی نەتەوەیی لەخۆدا شوێنکردبوویەوە. لەنەوەدەکانەەو هەندێک رێکخراو کە باکگراوندێکی نەقشبەندییان هەبوو دەرکەوتنن دیارترینیان مەنزلیەکان بوون، ئەوان کاریان دەرچواندنی گۆڤارو بڵاوکردنەەوی پەرتوک بوو بەزمانی کوردیی. ئەمانە کاری ئاشتی خوازانەیان دەکرد. وەلێ لەنێو کوردی تورکیادا ئیسلامگەرای توندڕەو بونی هەبوو، بەرچاوترینیان و توندڕەوترینیان لە کۆتایی حەفتاکانەوە لە باشوری رۆژهەڵاتی تورکیا دەرکەوت، ئەوان رێکخراوێکی ئیسلامگەرای سیاسیی بوون بە ناوی حزبوڵڵا ناسرابوون. سەرەتا رێکخراوەکە لەسەر دەستی چەند پەرتوکفرۆشێکی ناوچەی باتمان رێکخرا، ئەوان دواتر بوونە چەند رەوتێکی جیاواز لەیەکتریی. یەکێک لەو رەوتانە کە بەدرێژایی هەشتاکان بوونی هەبوو، لەلایەن حسێن وەلی ئۆغلو(1952-2000) رێبەرایەتی دەکرا. ئەم گروپە بە پێچەوانەی ناوەکەیەوە ، هیچ پێوەندییەکی بە حزبوڵای لوبنانی نەبوو، ئەو پارتەی کە ئێران پشتیوانییەتی، یاخۆ پێوەندی لەتەک شیعەدا نەبوو. حسَین وەلی ئۆغلۆ و شوێنکەوتووەکانی لەژێر تاوی نوسینەکانی سەید قوتبو عەلی شەریعەتیدا بوونن ئەوان لەژێر کاریگەری شۆڕشی ئیسلامی ئێران و بەرەڤانی ئەڤغانیەکاندا بوون دژ بەسۆڤییەت و هەروەها کاریگەریی ئیخوان موسلمینی میسرو راپەڕینەکانی 1982ی حەمای سوریایان لەسەربوو، چوون لەو راپەڕینانەدا تین و تاوی ئیخوان گەیشتبووە لوتکە. نوسەران رەخنە لە ئەگەرەکانی پێوەندی حزبوڵاو هەر رێکخراوێکی سەلەفی نێونەتەوەیی دەگرن چ ئیخوان بێ یان تەنانەت رەوگەی نەقشبەندییەکانیش بێ، حزب واللە دەرکەوتەی رەوشی توندوتیژی کۆتایی هەشتاکانە، حسَن ئۆغلۆ هزری جیهادی و سەلەفیزمی لە ئەستەمبوڵداو لەوکاتەدا کە خوێنکاری زانستە سیاسییەکان بووە وەرگرتن لەو دەمەدا فۆرمەکانی توندوتیژی لەنێو چەپ و راستدا لە لوتکەدا بوون. لەو قۆناغەدا چالاکی سیاسی هەر سیکۆلارو چەپ نەبوون، بەڵکو ململانێی دژواری چەپ و راست و ئاینی و مەزهەبزاکانن عەلەوی و سوننی تێکڕا لە گۆڕێدابوون. وەلێ ئەو دەستەواژانەی کە لەو قۆناغەدا ململانێیان لەسەر دەکرا برێتی بوون لە مارکسیزمی سێکیولار و ناسیۆنالیستی راستڕەو واتە نەتەوەگەراکان، وەلێ دەستەواژەی ئیسلامی سیاسیی بەکار نەدەهات.
لەراستیدا حزبوڵا تاوەکو دەستپێکی نوەدەکان هێند ناوبانگی نەبوو، لەوێ بەدواوە سەرنجێکی زۆر لەسەر چالاکییە بناژۆ و توندویژەکانی چێبوو.
ئیدی لە 1991 دا چالاکییەکانی حزبوڵا خۆیان دەبینیەوە لە تێرۆر و کوشتن و رفاندنی چالاکوانانی کوردی سەربەپەکەکەو لەو میاندا رۆژنامەنوس و نوسەرو هەڵسوڕاوانی کوردیان کردبووە ئامانج. هاوکات سەرچاوەکانی سەربەپەکەکە ئەم هێزە بە رەوتێکی دروستکراوی سەر بە دامەزراوە هەواڵگیرییەکانی دەوڵەت دەزانێت، وەلێ وادەردەکەوێت کە زێدەڕۆییەک لە ناوزڕاندنیاندا کرابێت22 . چوون لە کۆتایی نەوەدەکاندا چالاکییەکانی ئەم رەوتە وەستێنرانو لەلایەن خودی میریەوە روبەڕووی گرتن و راوەدونان و یاساغبوون بوونەوە. لە 2000 دا سەرۆکی رەوتەکە ئۆغلو لەلایەن پۆلیسی ئەستەمبوڵەوە درایە بەر دەستڕێژی گوللە. بەڵام لە پاش 2004 جارێکی دی پارتەکە لەژێر ماسکێکی دیکەدا دەرکەوتەوە. دیارە پارتی دادو گەشەپێدانی باڵادەست (ئەکەپە) لەنێو تورکیادا دیمەنێکی سیاسی نوێی نیشاندا، ئەو پارتە پرۆسەیەکی نوێی لەمامەڵەکردن لەتەک کوردا هێنایە پێشێ، ئەو پرۆسەیە بە کرانەوەی کوردیی نێوی براو تێیدا مەبەست نێزیکبوونەوەبوو لە یەکێتی ئەورپاز لەم میانەدا رەوشێکی دەگمەن و بێپێشینە لەهەمبەر چالاکی سیاسیی کوردی لەدایک بوو، حزبوڵایش لەم ژینگەیەدا دەستی دایە کاری سیاسی و هەفتانەیەکی بەنێوی هەواڵی راستەقینە Dogru Haber دەرچواند. بەمجۆرە ژینگەی نوێی تورکیا بۆ ئیسلامگەراکانی کورد بەشێوەیەک زەمینەی بۆ رەخسا کە لە قۆناغەکانی پێشووتر هەرگیز وەهاکارێک نەکراوە، بۆیە حزبوڵا بەشێوەی چالاکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی هاتەپێشەوەو ئیدی وەکو پێشووتر نەیپەرژایە سەر کاری تێکدەرانەو توندوتیژیی دەرهەق بە کوردانی نەتەوەیی و سێکیولار. چالاکییەکانی وەکو کۆبوونەوە جەماوەرییەکان و یادکردنەوەی یادی لەدایکبوونی پەیامبەرو ناڕەزایەتی دەربڕین و خۆپیشاندانن بۆنمووە خۆپیشاندان دژ بە کاریکاتێریستە دانیمارکییەکان لە 8/7/2008 دا. بۆنموونە بەگوێرەی راپۆرتەکان زیاد لە نیوملیۆن هاوڵاتی لەو خۆپیشاندانانەدا بەشداربوون. هەروەها دژ بە گۆڤاری چارلی ئەبدۆی کۆمیدی فەڕەنسی خۆپیشاندانیان کرد کە 100 هەزار هاوڵاتی کورد تێیدا بەشداربوون. لەگەڵ ئەو نمایشە بەهێزانەی ئەو هێزەدا، وەلێ پێگەی ئەم هێزە لە هەڵبژاردنەکاندا بەو شێوەیە نییە. چوون لە 2012 دا وەکو پارتێکی سیاسیی بەنێوی هودا پار دامەزران. لە 2014 دا تەنگژەیەکی فرە کوردستانی تورکیای گرتەوە. لەو قۆناغەدا کاتێک کە دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) گەمارۆی کوبانێی دابوو، ئەوە رەنگدانەوەی لە ململانێ نێوخۆیەکانی کوردی تورکیا هەبوو، هودا پار بە ئاشکرا هاوسۆزی خۆی بۆ داعش نەدەشاردەوەو لەگەڵ کوردە نەتەوەییەکانی سەر بە پەکەکە کەوتنە ململانێ و پشێوییەوە. ئەوە وایکرد هەوادارانی پەکەکە هێرشیانکردە سەر بارەگاکانی هوداپار و بەلایەنی کەمەوە 35 کەس کوژران کە زۆرینەیان لە ئیسلامیەکان بوون. بەتایبەتی لە شارۆچکەی سیعرت دا چەندین چالاکوان لە ململانێکاندا بونە قوربانی23 . بەکورتی لەگەڵئەوەی کە هاوسۆزی بۆ جیهادییە سەلەفییەکانی دەرێ نەدەشاررایەوە، وەلێ هێشتا ئیسلامیە کوردەکانی تورکیا دارای تایبەتمەندی و بیرکردنەوەی تایبەت بەخۆیان بوون. بەڵام لە کوردستانی باشووردا گروپە ئیسلامیە کوردییەکان کە لە هەشتاو نەوەدەکاندا دەرکەوتن ، پێوەندییەکانیان لەتەک رەوتە جیهادییە سەلەفییەکانی دەرێ فرە روونتر و لەپێشچاوگیراوتربوو. لەنەوەدەکاندا دیارترین رەوتی ئیسلامی برێتی بوو لە بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستانی ئێراق، ئەم پارتە بە رابەرایەتی مەلا عوسمان عەبدولعەزیز بوو، ئەو بەگوێرەی زانیارییەکان لە وەختی خوێندنیدا لە زانکۆی ئەزهەری میسر، پێوەندیی لەتەک ئیخوان موسلمیندا چێکردووە( مەلا عوسمان لە زانکۆی ئەزهەر نەیخوێندووە، پێوەندییەکانی لە رێگەی لقی ئیخوان موسلمینی ئێراقەوە بوو لە پەنجاکاندا کە لەلایەن ئەمجەد زەهاوییەوە پێوەندی پێوەکرابوو/ وەرگێڕ)، هاوکات لەگەڵ کۆمەڵی ئیسلامی پاکستان و موجاهیدەکانی ئەڤغانستانیشدا بەتایبەتی لەتەک بورهانەدین رەبانیدا پێوەندیی چێکردبوو. لەم بارەیەوە وتەبێژی بزووتنەوەی ئیسلامی وتبووی: ئەگەر چی مەلا عوسمان بۆخۆی دارای خوێندنەوەو زانیاریی تایبەت بەخۆی بو، بەڵام لەروانگەی جیهادییە سەلەفییەکانیش کەڵکی فرەی وەرگرتبوو، هەربۆیە نێزیکایەتی ئەوانی دەکرد24 . پاش مەرگی مەلا عوسمان لە 1999 دا ئیدی بزووتنەوە دابەش بوو بەسەر چەند رەوتێکدا. یەکێک لە دیارترین ئەو رەوتانە رەوتی مەلا کرێکار بوو ( نەجمەدین فاتح فەرەج) ئەو پێوەندییەکی تۆکمەی لەتەک جیهادیەکان هەبوو ، بەتایبەتی لە پیشاوری پاکستاندا چاوی بە عەبدوڵا عەزام کەوتبوو، تەنانەت دەوترێت کە پێوەندیی بە ئوسامە بن لادنیشەوە کردووەو لەگەڵیا گردبووەتەوە. لە 2001 دا گروپی جوندولئیسلام دروست بوو، ئەم گروپە دوواتر لەگەڵ چەند رەوتێکی دیکە یەکیان گرت و بوونە ئەنسارولئیسلام کە خودی مەلا کرێکاریان وەک ئەمیری خۆیان ناساندبوو. ئەم هێزە جیهادییە نوێیە لەگەڵ یەکێتی نیشتیمانی کوردستاندا چەندین رووبەڕووبوونەوەی ئەنجامدا، دواتر پاش هێرشەکانی یازدەی سێپتەمبەر، یەکێتی توانی هاوپەیمانان تێگەیەنێت کە ئەم هێزە زنجیرەیەکی ونبووی نێوان سەدام حسێن و ئوسامە لادنن. دوواجار لە بەهاری 2003 دا ئەنسارولئیسلام بە هاوکاری هێزی ئاسمانی ئەمریکا، تەواوی پێگەکانیان کە هەڵکەوتوو لە سنورەکانی ئێران و ئێراقی نێزیک بە هەڵەبجە بوون خاپورکران و لەو شوێنانەدا هەڵکەنران. کرێکاریش لە 2002 دا لە فڕۆکەخانەی ئەمستردام دەستگیرکراو برایە نەرویجن ئەو لەوێ لەسەر تۆمەتی هێرش بۆسەر سیاسیی و چالاکوانە سێکیولارە کوردەکان توندی بۆماوەی چەند ساڵێک توندی زیندان کرا25 . یەکێکی تر لەو رێبەرە کوردە ئیسلامییانەی کە رۆڵی سیاسیی دیارەن برێتییە لە عەلی باپیرن ئەویش پاش جودا بوونەوەی لە بزووتنەوەی ئیسلامی، پارتێکی نوێی بەناوی کۆمەڵی ئیسلامی راگەیاند. پاش لێدانی ئەنسارولئیسلام، عەلی باپیریش لە 2003 دا لەلایەن هێزەکانی ئەمەریکاوە قۆڵبەستکرا و پاش دووساڵ زیندانیکردن لە 2005 دا ئازادکرا. بەگوێرەی وتەکانی خۆی لە زینداندا توانیویەتی ژمارەیەک لە بەندکراوە بەعسییەکان لە باوەڕی خۆیان پاشگەزبکاتەوە26 . ئەم پارتە لەدروستبوونیەوە بەشداربووە لە نەزمی سیاسی هەرێمی کوردستاندا و چەند جارێکیش لەتەک پارتەکانی وەک یەکگرتووی ئیسلامی و پارتی سرشیالیست و هتد پێکەوە وەک بەرەیەک بەشداربوونە لە هەڵبژاردنەکان و لە دەستپێکی 2015 دا توانی 6 کورسی لە پەرلەمانی کوردستاندا بەدەستبهێنێت.
پێنجەم. ئەنجامگەلێکی تیۆریی
لەسەدەی بیست و یەکەمدا رێبازەکانی نەقشبەندی و قادری وەکو چوارچێوەیەکی رێکخراوەیی نەبوونە داینەمۆی راچەنینێکی جەماوەریی بەرفراوان، تەنها ئەوەندە هەیە کە نەقشبەندییەکان و سروشتی نەقشبەندیبوون لەنێو تایبەتمەندیی رێکخراوگەل و پارتگەلێکی دا نومایان دەبێت، بۆنموونە لەنێو تورک و کورد و چەند نەتەوەیەکی دیکەی تریشدا. هەر ئەو سروشتەیە کە وادەکات وەک ئاڵنگارییەک بۆ ئیسلامی فەندەمێتاڵ کەڵکیان لێوەربگیرێت. ئۆلیڤەر روای نوسەری بەنێوبانگی فەڕەنسی پێی وایە کە ئیسلامی سیاسیی پرۆژەیەکی شۆرششگێڕییە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی ئیسلامی، ئەم پرۆژەیە لە بەرایی نەوەدەکانەەو هاتووەتە پێشێ و وەکو نیو فەندەمێنتالیزم نێویان دەبات، ئەوانە هێزێکن بۆ بەئیسلامکردنەوەی کۆمەڵ و سەرلەنوێ بەهێزبوونەوەی ئیسلام. بەڵام ئەم خواستە لەنێو ئیسلامیەکاندا وەختە بەرکەناربکرێت بۆنموونە لە نێو کۆماری ئیسلامی ئێران و لە میسری پاش موبارەکدا، ئێستە ئیسلامیەیکان ئەوانەی کە ئاتاجیان بە سێکیۆلاریزمی لیبراڵی نەبوو، هەمان ئەو پارتە ئاینیانە پێیان وایە پێویست بە دەستەواژەو دەربڕینە ئاینییەکان نییە لە سیاسەتداو هەنگاوێکی نوێیان لە بەشداریی سیاسیدا ناوە. تەنانەت ئۆلیڤەر روا پێی وایە ئیسلامیزمی نێونەتەوەییە بەرە بەرە کایەی لەبەردەما کورتبووەتەوەو زیاتر رەوتە ئیسلامییەکان بوونەتەوە بەرەوتی هەرێمی و چاویان تەنێ لەدەوڵەتەکەی خۆیانە. لەئێستادا دیارترین رەوتی ئیسلامی نێودەوڵەتی بریتییە لە رێکخراوی قاعیدە. کە توندڕەوترین و دیارترینیانە27 . ئۆلیڤەر پێی وایە لە سەدەی بیست و یەکەمدا سەلەفیزم تەنها بژاردەیە بۆ ئەو فۆرمی گلۆباڵییە لە ئیسلامدا. سەلەفیزم روانگەیەکی هەیە کە تەواوی فۆرمە فەرهەنگییەکان و نەریت و دیاردە لۆکاڵییەکان دەسڕێتەوەو یەک رەنگ و یەک شێوەو یەک بەهای هەیە بۆ هەموو سنورەکانی دنیای ئیسلام. هەموو سیما کلتورییەکانی دی بە دیاردەیەکی جاهلی و بیدعەو هاوەڵبڕیاردان بۆ خودای تاقانە لێکدەدەنەوە. لەم بارەیەوە تَزەکەی ئۆلیڤەر ئێزگار بەبایەخ و جێسەرنجە، لەوێوە دەتوانین گرفت و جیاوازییەکانی ئیسلامی هاوچەرخ لە نێو کوردا بخەینە روو. لەراستیدا زۆرێک لە کۆڵینەوەکان ئەوەیان لەیادکردووە، کە ئیسلامیە کورد و تورکەکان دارای تایبەتمەندی نەقشبەندییانەن، ئەوان لە رەوتەکانی گولەنی و نورجووەکاندانن ئەم جوڵانەوانەیش هەوێنێکی نەقشبەندییان هەیەو ریشەکەیان لەو سەرچاوەیەوە هاتووە. هەربۆیە بەتەواوی روانگەیەکی دژ بە سەلەفیزمیان هەیە28 . هەربۆیە ئەوەی داعش دەیخوازێ ریشە سەلەفییەکەیە کە ئیسلامێکی نێونەتەوەیی دەوێ، ئەوەیش کە لە ئیسلامگەرایانی وەکو نورجو گولەندایە ئیسلامێکی لۆکاڵییە و بۆ هەرفەرهەنگێک خواستێکی کۆمەڵایەتی دەوێ و بەدووی دەوڵەتدا ناگەڕێ. سەلەفیزم پرۆژەیەکی سیاسییەو دەیەوێت دەوڵەت دابمەزرێنێت. راستە پرۆژەکەی ئیسلامێکی نێو نەتەوەیە بەڵام پراکتیکی داعش لە جوگرافیایەکی دیاریکراودا بوو. راستە داعش هەڵگری پرۆژەیەکی دەوڵەتداریی بوو لەژێرناوی خەلافەت دان هاوکات بانگی ئەوەی هەڵدابوو کە ئومەتی ئیسلامی یەکبخاتەوە، بەڵام لەرووی پراکتیکییەوە داعش مۆرکێکی رەگەزیی پێبوو، لەوێدا دیارە کە لە جوگرافیایەکی دیاریکراو بوو، زۆرینەی عەرەبی سوننی بوون، تەنانەت ئەوانەی لە لیبیاو بیابانی سینا بەڵێنیان دابوویە داعش ناکاتە ئەوەی کە ناوەندگەرایی لە داعش بسێنێتەوە، هاوکات داعش نەتەوەکانی دی لەنێویدا دوچاری فشارو پەراوێزخستن بوونەتەوە. بەگوێرەی ناوەندی نێونەتەوەیی بۆ توێژینەوە لە توندڕەوی (ICSR) لە دەستپێکی 2015 دا ئاماژە بەوە دەکات کە لەناو 20 هەزار جەنگاوەری داعشدا زۆرینەی هەرە زۆریان سەر بە وڵاتە عەرەبییەکان بوون29 . ئەو ژمارانە وا دەردەخەن کە 20 هەزار چەکداری بیانی کەمێک لەو چەکدارانە زیاترن کە چوونە جەنگی ئەڤغانستانن خۆلەجەنگی ناوخۆی ئیسپانیا 40 هەزرا چەکداری دەرەکی بەشداربوون30 . کەواتە پرسی داعش بۆ پرسێکی رەگەزیی و تایبەتییەو ئایدیۆلۆژیاکە بەکارهێنراوەن چوون زۆرینەی داعش کە پێکهاتبوون لە سوری و ئێراقییەکان پێکهاتبوون کە خودی قەڵەمڕەوەکەشیان هەر لەوێدابوو. بەواتایەکی تر داعش دەرهاویشتەی بڕیاری عەرەبی سوننە بوو لە ئێراق و سوریادا31 . لەراستیدا بەڵگە گەلێکی ئەوتۆ لەبەردەستدا نیین کە تورکیا رۆڵی لە زیندوراگرتنی داعش هەبووبێ، تەنانەت ئەو تورکانەی لە ریزەکانی داعشیشدا ئێجگار کەمن. هەروەها ژمارەیەکی کەمی کوردان لە تورکیاو سوریاو ئێراق و ئێرانەوە چوونەتە ناوداعشن هێشتا پاڵنەرو هاندەری ئەوانە روون و بەرچاو نییە. تەنێ ئەوە هەیە زۆرێک لەو کوردانەی کە چوونەتە ناوداعش لە هەڵەبجەوە چوون ، هەڵبەجە پێشتر بنکەی هێزە ئیسلامییەکان بوو، هاوکات لە دەسەڵاتی سێکیولاری کوردی و رێبەرەکانیان بەگلەیی و گازەندەو نائومێدن. ئەو کوردانەی تورکیایش زۆرتر لە باتمانەوە چونەتە ناوداعش، ئەوێیش بۆ ماوەیەکی دووردرێژ مەیدانی چالاکی ئیسلامگەراکان بوو. هێشتا گوتاری داعش گوتاری ئیسلامێکی گڵۆباڵ بو، خۆیان بەشانازییەوە باسیان لە تێکشکاندنی ئەو سنورانەی سایکس بیکۆ دەکرد کە بەسنوری رەگەزیی و نەتەوەییان دەزانین. لەراستیدا ماوەتەوە بوترێت کە وێنەی کچێکی گەریلای کوردی چەکبەدەست، هەروەها کچانی کۆیلەو کەنیزی نێو بازاڕەکانی داعش لە مامەڵەکردن لەتەک وردان راستی جوڵانەوە رەگەزیەکەی داعش نیشاندەدات .
. For a recent collection of papers on these various groups, including Christian ones, see Khanna Omarkhali
(ed.) Religious minorities in Kurdistan (Berlin: De Gruyter 2014)
2. 2 For a notable exception, see e.g. Martin van Bruinessen & Joyce Blau (eds.) ‘Islam des Kurdes. Les
annales de lautre Islam, no. 5 (1998). Paris: INALCO. See also the papers collected in Van Bruinessens
Mullas, Sufis, and heretics: The role of religion in Kurdish society (Istanbul: ISIS Press 2000).
3. Thus, I will also avoid discussion of how, especially in more secular nationalist circles, the Yezidi faith
has come to be construed as a branch or offshoot of Zoroastrianism, and, as such, the Kurds original, preIslamic
religion.
4. Iranian Studies 47, no. 5: 713-733. See also Zeynelabidin Zinar,
Xwendina medresê (Stockholm 1993)
I5. Weismann & F. Zachs (eds.), ‘Foreword, Ottoman reform and Muslim regeneration: Studies in honor
of Butrus Abu-Manneh (London: I.B. Tauris 2005), p. 10.
5. Martin van Bruinessen, Agha, Shaikh, and State: The social and political structures of Kurdistan (London
1992), esp. pp. 224-234
6. Yitzak Nakash, The Shiites of Iraq (Princeton NJ 1994), esp. pp. 25-48)
7. Butrus Abu-Manneh, ‘The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in the Ottoman lands in the early 19th century.
Die Welt des Islams XXII (1982): 1-36.
8. Abu-Manneh (1982: 34-35).
9 The Ehmedî has been reprinted regularly, and is still available in most bookstores in Iraqi and Iranian
Kurdistan. The text of the Eqîdetname, based on a 1877 manuscript, was published by Muhammad Mala
Karim in 1981 as Aqîday kurdiy Mawlânâ Khâlidî Naqshbandi (Govârî korî zanyârî ‘îrâq-dastay kurde 8:
199-222); this edition was reprinted in Kemal Reûf Muhammad, Eqîdey ‘îmân – ‘eqîdey kurdî (Arbil
2004)
10. Cf. my ‘Between local rivalries and transnational networks: Mawlana Khalid as a linguistic pioneer,
paper presented at the international conference on Mawlânâ Khalid Naqshbandi, Sulaimaniya, 2009.
11. Serif Mardin, ‘The Nakshibendi order of Turkey, in M. Marty & S. Appleby (eds.) Fundamentalisms
and the State (Chicago: Chicago University Press 1993), p. 205; quoted in Yavuz (2003: 138, 298n).
12. On the Qadiris in Kurdistan, see especially Martin van Bruinessen, ‘The Qadiriyya and the lineages of
Qadiri shaykhs in Kurdistan, Journal of Sufi Studies 1 (1999): 131-149; cf. Van Bruinessen (1992: ch. 4,
esp. pp. 216-240)
13. In contemporary Turkey, a recent version of this story is available in several different languages, in
English as Confessions of a British Spy (Hakikat kitabevi, n.d.); available at
http://www.hakikatkitabevi.net/book.php?bookCode=018 (accessed February 7, 2015).
14. Clandestinely, however, Kurdish-language medrese education continued for decades, even if on a much
smaller scale; cf. Leezenberg (2014)
15. 6 Rohat Alakom, ‘Said Nursi entre lidentité kurde et lidentité musulmane. Les annales de lautre Islam,
no. 5 (1998): 317-331.
16. Said Nursi, Divan-ı harbi örfi (Istanbul: Tenvir Nesriyat 1992), p. 59-61,
17.. Alakom also notes how in later editions of Nursis work, the references to Kurdistan, Kurds, Kurdish
identity., etc., and Kurdish national awakening have tacitly been changed to more neutral terms like
‘Eastern Anatolia and ‘citizens, or even omitted altogether
18. See Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey (Oxford University Press 2003), in particular ch.
19.. Abdurrahim Alkis, speaking at the Nûbihar symposium ‘Ziman û dîn û nasname, Diyarbakır, September
2013.
20. A portrait of Shaykh Muhammad Saîd Ramadân alBûtî,
Islam and Christian–Muslim Relations 9 (1998): 149-16
21.. , see Olivier Roy, Islam and Resistance in Afghanistan (Cambridge: Cambridge University Press
1989); on the salafi-jihadi ‘movement (which never was a unified or centrally led organization anyway),
see in particular Gilles Kepel, Jihad: Expansion et déclin de lislamisme (Paris: Gallimard 2000).
22.. F. Bilgin & A. Sarıhan (eds.) Understanding
Turkeys Kurdish Question (London: Lexington Books 2013), pp. 167-178.
23.. ‘How Cizre became a combat zone?, al-Monitor, January 15, 2015, http://www.almonitor.com/pulse/security/2015/01/turkey-syria-kurds-kobane-cizre.html#
(accessed February 7. 2015)
24.. Interview, London, June 2000. On IMIK, see my ‘Political Islam among the Kurds, in F. Abdul-Jabar &
H. Dawod (eds.) The Kurds: Nationalism and Politics (London: Saqi Books, pp. 203-227), esp. pp. 216-
223.
25.. In 200, Krekars memoirs appeared in Norwegian as Med egne ord (Oslo: Aschehoug).
26.. Olivier Roy, The failure of political Islam (Harvard University Press 1994); Globalized Islam: The
search for a new Ummah (Hurst 2004)
27.. Olivier Roy, The failure of political Islam (Harvard University Press 1994); Globalized Islam: The
search for a new Ummah (Hurst 2004)
28.. http://icsr.info/2015/01/foreign-fighter-total-syriairaq-now-exceeds-20000-surpasses-afghanistanconflict-1980s
29. Hugh Thomas, The Spanish Civil War (4th ed.) (Harmondsworth: Penguin 2001), p. 941.
30. . http://web.stanford.edu/group/mappingmilitants/cgi-bin/groups/view/75 (accessed February 7, 2015)
31 On this topic cf. my ‘Iraq, IS and the Kurds: Redefining political, religious, and sexual boundaries,
keynote lecture, ACMES convention, University of Amsterdam, January 2015