عەقڵ و نەقڵی دیموکراسی
هاوڕێ توانا
سەرەڕای کەلێن و کێماسیەکان و ڕەخنە و بۆ چوونە نەرێنیەکان ، جا چ ڕەخنەی ئایدۆلۆژیستەکان یاخود ئەوانەی ڕەخنەلەسەر جۆر ومۆدێلە جیاوازەکانی دیموکراسی دەگرن، بەڵام خۆ ھێشتا سیستەمی دیموکراسی باشترین و گونجاوترین سیستەمێکە کە زۆرینەی میللەتان بە خواستی خۆیان خوازیاری پیادەکردنین ، تەنانەت ئەمڕۆ ئەستەمە ڕژێمێکی سیاسی ھەبێت ئەگەر لە ڕیاڵیەتیدا چەندە دیکاتۆرو خۆسەپێنیش بێت ئەمما ئیدعای ئەوەنە کات کە لە ھەوڵ ھەڵپەی ئەوە دایە پەیڕەوی
لە نیزامێکی دیموکراسی بکات، بەس ڕاستینە لەوەدایە دیموکراسی بوون پێش ھەر شتێک کردەوەو ھەڵوێستە، نەک تەنیا بۆچوون زانینی تیۆری یان بڕوا بوونی زارەکی و درووشمی بۆش و بەتاڵی سیاسی،واوەتریش دەبێت بگوترێت دیموکراسی بوون پرۆسەیەکی ژیاری و گشت لاینەیە بە ئارەزوو وحەز ناێیتە دی،
لەوانیە ھەبن پێیان وابێت تاقە کەسێک یان سەرکردەیەک یان ھێزێکی سیاسی بە ئارەزووی خۆی ئەتوانێت ڕەوتی مێژوو بگۆڕێت و باز بەسەر کەندو کۆسپەکانی سەرە ڕێی دیموکراسیدا بدات، یان وەک ھەرکاڵ و کەلوپەلێکی ڕۆژاوای ھاوردەی دیموکراسی بکات!بەڵام دیموکرسی بوون ،کەلتورو ھەل و مەرج و کەشەو ھەوای خۆی دەوێ، وەک چۆن ھێلکە بەبێ پلەی گەرمی بۆ ماوەیەکی پێویست ھەڵنایە چاومان بە زڕنەقوتە ناکەوێت، ھەر ئاواش دیموکراسی بە ھەونتە و لە خۆڕا نایێتەدی تاوەکو زەمینەو پێش مەرجەکانی ئامادەگیان نەبێت. یەکێ لە ھەڵە حاڵی بوون و خۆش خەیاڵیەکانی ڕۆژھەڵات لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئەتوانێت وەک ھەر ئامرازو پێداویستی و کاڵایەک بەھاکانیش ھاوردە"نەقڵ بکات " بێ چەند و چۆن باز بەسەر قۆناغ بەندی ڕوکنەکانی مێژوودا بدات.
دەی ئاخر ڕۆژھەڵاتێک کە جارێ لەگەرمەی گەرموگوڕی شەڕی مەزەھەبگەرا و ململانێی ئیتنیدا خنکا بێت، ھێشتا خێڵ کاییەی سەرو کایەکانی دەوڵەت و یاسا بێت، ھێشتا ڕژێم گەلی ستمکارو کودەتاچی ڕەواج و ئەھلیەتیان زیاتربێت و کۆمەڵگای مەدەنی و ئازادی فیکرو ئازادی و سەربەستی ژن لەژێر ئەمرو نەھی موفتی و مەرجەعی ئاینی و مەکتوبچیەکانی دەسەڵات دا بێت ، ڕۆژەھەڵاتێک ئەگەر سیاسەتی ڕوناکبیری و مەدەنی لە ستراتژی ڕەوەتی دواکەوتوو دواکەوتوو تربێت و هەروا دیمۆکرات خوازەکانی لە کۆنە پەرەست و تۆتالیتارەکان فاشل تر و دەسەڵات ویسترو کورسی پەرستتربێت ئیدی چۆن شتڵ و فەریکە نەمامی دیموکراسی باڵا ئەکات و بەر ئەگرێت ؟
ھەڵبەت لە ڕۆژ ھەڵاتی ناوەڕاست تەنیا دوو وڵات وەک نموونەی دیموکراسی جێگیر ناویان دەھات ئیسرائیل و تورکیا. نموونەی دیموکراسیەتی ئیسرائیل بە دەرەوەی خۆیدا بریندارە و قابیلی تانە لێدانە، دیقەت بدەن ئەڵێم (بە دەرەوەی خۆیدا ) بەڵام ھی تورکیاش لە ئێستا دا لەوە عەیب دارترە وا وێنا بکرێت کەوڵاتێکی دیموکراسی بێت،ئەگەرچی ڕوکنی یەکەمی دیموکراسی دەستەو دەستکردنی دەسەڵات و پلۆریالیزمی سیاسیە. ئەمما ئەوە ناکاتە دیموکراسیەتی تەواو.
ھەر بۆ نموونە لەزەمانی خۆی مستەفا کەمال (ئەتاتورک ) ١٩٢٣/ ١٩٣٨ / زۆری ھەوڵدا وێنای غەربزەدەیی و ئەفەندێتی کۆمارەکەی بەڕێگاپێدانی حیزبێکی ئۆپۆزیسیۆن ڕوون ڕەوان بکات ، بەڵام ھەر زوو لێی پەشگەز بوویەوە،تاکو ئەرککە کەوتە سەرشانی عیسمەت ئینینۆ، ئەویش لە دوای جەنگی جیھانی دوومەوە و دەورانی تاک حیزبی جەھەپەی کۆتای پێ ھێناو جاڕی فرە حیزبی دا، بەڵام چونکی دیموکراسیەتی تورکیا کێشەی بونیادی ھەبوو، ئەم وڵاتە ھەر نەبوو بەوڵاتێکی دیموکراسی ئیدی ئەم ڕەوشەی ئێستا کە ئاکپارتی و تەیب ئەردۆغان خوڵقاندیەتی زادەی بەرنەگرتنی ئەو نەمامەیە کە ئاماژەم پێدا، لە کۆتایدا گرنگە ئەوە له کۆزەینی گشتیدا بەتەواوی جێکەوت بکرێت، کەبوون ونەبوونی دیموکراسی تەواو پڕۆسەیەکی زاتیەو موکین نیە تا عەقڵ لە دەست کەلتوری دواکەوتوو کۆنە پەرست ئازاد نەکرێت و ئەگەر ڕەوتێکی ڕاستگۆو خاوەن پرەنیسپی دیموکراسی و بوێرو بت شکێن لە وڵاتدا نەبێت لەولای محاڵە نەمامی دیمۆکراسی بەربگرێت.