دیموکراسی و دوژمنانی
بەشی دووەم و کۆتایی
نوسەری دیموکراسی و دوژمنانی لێمان دەپرسێت ئاخو چەندەتوانیومانە هەموو ئەو شەڕانەبکەین ،ململانێ شارستانی و زەروریەبکەین لەپێناوسەرخستنی پرۆسەی رۆشنگەری و دیموکراسیەت و شکست هێنان بە دوژمنانی دیموکراسی و پێمان دەڵێت"ٚئێمە چۆنمان مامەڵە لەگەڵ دیموکراسی کردووەو، چۆنمان بنەماکانی دیموکراسی تۆکمەکردوەو چەندیش پێشمانخسووە، بۆ ئەوەی رووبەری خەباتی(سیاسی-ئیسلامگەرایی) تەسک تر بکەین، چەندمان تەسک کردووە؟.١٩٨)و. چەندمان کارکردووە بۆ روبەروبوونەوەی ئەو نەیارانەی عەلمانیەت و دوژمنانی دیموکراسی کە چەواشەکاری لەبەرامبەر عەلمانیەتدا دەکەن،بەڕێزیان پێمان دەڵێت وەک پێویست کارنەکراوە نەخێر"کەم فشارمان بۆ بیروڕای سەدەکانی ناوەڕاست بردووە، ئێستا دەرکی خەبات کردن و ململانێ کردن لەگەڵ بیروڕای سەدەکانی ناوەڕاست لەلای ئێمە زۆر لاوازە.١٩٨)و"هەموو جۆرە بێباکی و خەمساردیەک دژی تیرۆرو کۆنەپەرستی لەقازانجی سەلەفیەکانە"و بۆیە "ئێمە دەبێ کارێک بکەین لەباتی ئەوەی شەڕی عەسکەری بێت، پێشەوەی شەڕی عەسکەری بێت، دەبێت شەڕی مەعریفی بێت،شەڕی فەلسەفی بێت، شەڕی یاسامەوزوعیەکانی ژیان بێت، شەڕی پڕۆژە گەورەکان بێت.١٩٩).لەململانێ و ڕووبەڕووبونەوەی ئەو ئیسلامگەرایانەی کەهەڵگری "پرۆژەیەکی پێچەوانەی پرۆژەی مۆدێرنێتەکردن، پێچەوانەی پرۆژەی ئازادی،پێچەوانەی پرۆژەی بەئەقڵانیکردنی کۆمەڵگا دەپێچنە تێکستی پیرۆزایەتی ئیسلام و بەتوندی دژی سەرهڵدان و نشونماکردنی دیموکراسی دەبێت.٣٣٠). ئەو ئیسلامگەرایانەی تائێستایش "هەیەتی پێی وایە ئۆروپا لەسەردەمی جاهلیەتە، کەچی هەموو هێزە ئیسلامگەراکان(٩٠٪)کە لێیان ئەقەومێت کەسیان ناچن بۆ وڵاتە ئیسلامیەکان ، هەڵدێن بۆ ئۆروپا، لەوێ ئەبن بەپەناهەندەو لەسایەی ژیانی ئەوپەڕی ئازادی و سەربەستی ئەوێوە موسڵمانی عەیارە بیست و چوارمان بۆ پەروەردە دەکەن. لەوێ ئازدن کتێبەکانی (سەید قوتب )و (حەسەن بەنا)و مورشیدەکانیان چاپ و بڵاو بکەنەوە..ئەوانەی کە لێره زۆرترین جنێومان دەدەنێ، جنێو بەفکرو فەلسەفەو مێژوومان ئەدەن، ئەوانەی خۆیان لەپەنای مەکەو مەدینەدا ناژین. بەڵکو وڵاتانی ئۆروپایان هەڵبژاردووە بۆژیان..ئەمانە لەنەرویج وسویدو بریتانیاوئەمریکا وئەڵمانیاو فەرەنسادەژین.٢٣٣-٢٣٤).ئەو ئیسلامگەرایە دوو ڕوو دەبڵ مۆڕاڵانەی مەلا بەختیار وتەنی لوغمی ئایندەو بۆمبی تەوقیت کراوی کاتی خۆیانن و نابێت کەمتەرخەمی لەبەرامبەریاندا بکرێت و خەمساردی بنوێندرێت، چونکەئەمانە باوەڕیان بەدیموکراسی نیە وەک عەلی باپیردەڵێت"خودی دیموکراسی دەبێ حەقمان بداتێ دژی دیموکراسی بین.١٩٧). بەو شێوایە بەدیموکراسی لەدیموکراسیەت ئەدەن و هەر هێندە باسی دیموکراسی دەکەن کە لەدەسەڵات نین و ئۆپۆزسیۆنن، هەر کە گەیشتن بەدەسەڵات و جڵەوی حوکمڕانیان گرتەدەست، دیموکراسی سەرکوت دەکەن ."یاحکومەتێکی وەک هەڵەبجە دروست ئەکەن، یا حوکمەتێکی وەک سعودیه، یا وەک ئێران ،یا وەک تاڵیبان دروست ئەکەن، خۆباشتر دروست ناکەن، ئەمانە نمونەکانیان، هەڵبەتە لەدنیادا هەرە باشەکەیان ئێرانە.٢٩٢)، بەو چەشنە بەگەیشتنیان بۆ هەڕەمی دەسەڵات،
ئیتر دەبێ ئەلفاتیحا بۆ گیانی پاکی خوا لێخۆشبوو دیموکراسی سەرلێ شێواو عەلمانی و کافرو زەندیک بخوێنینن و بە گۆڕستانی لەبیرچونەوەی بسپێرین،
ئیدی سەلەفیگەراو ئیسلامگەراکان، هەموو یاسا دیموکراسی و ڕێسا مەدەنیەکان، بەشەریعەت و کەلەپوری ئایینی دەگۆڕن و بنەماکانی عەقیدەو ئایدیۆلۆژیای خۆیان لەدەستورو سیاسەت و تەواوی کایەکانی ژیان جێگیردەکەن و دەسەپێنن و فرە ڕەنگی و پلورالیەت و تۆلەرانس دەسڕنەوەو یەک عەقیدەو یەک ئایین و یەک ڕوانین، دەکەن بەکابەی پەرستشی هەموان و سەنتەری بڕیاردان و ئیتر دەبێ هەموان ئیلزام و پابەندبن بەئیدۆلۆژیەت و سیاسەت و مەزهەبی ئیسلامگەراکانەوەو چدی مانایەک بۆ فرەڕەنگی فرەدەنگی و چەمکی ئازادی و ئەویتری نا ئیسلامگەراو کونجێک بۆ هەناسەی ئازادو بۆ جیاوازیەکان نامێنتەوەو تاقە ڕوانگەیەک و تاقەدیدێک و تا دۆکترینێک و بەزۆری و بە کۆمەڵێک پاساو بیانووی نامرۆڤانەو نادیموکراسیانەو دژە ئازادیانە دەکرێت بە ئایینی فەرمی دەوڵەت و عەقیدەی هەموان، ئەوەی کە مەلاختیار پێمان دەڵێت"لەدیدێکەوە، لەروانگەیەکەوە، لەفەلسەفەیەکەوە، تۆ بتەوێ ئەوەی خۆت بکەی بە ئیلزام بەسەر خەڵک، بەسەر عەقڵی خەڵک، ئەوە کارێکی زۆر خەتەرناک و بۆخۆی دژی مەدەنیەتە.٣٤٢).دژی مافی مرۆڤە،دژی ئازادیەکانە،دژی پێکەوەژیان و ڕێزگرتن لەخواست و هەڵبژاردنی خەڵکەو"ٚئائەمەیان،کۆنەپەرستی لێ ئەتکێ. بیری ئاوا لەسەر دیموکراتی و ئازادی و مەدەنیەت خەتەرناکە. ئەمە غەدرێکی گەورەیە قبوڵ ناکرێت.٢٣٢)
مەلا بەختیار پێمان دەڵێت " هەتا حزبەکان لەسەر ئەساسی ئایینەکان، لەسەر ئەساسی مەزهەبەکان بن،ئەمانە دژوارە پرۆژەی دەوڵەتێکی دیموکراسی مۆدێرن قبوڵ بکەن،ئەمانە بۆ ئەوە دروست بوون سوپاو پرۆژەی خۆیان بهێننە سەرحوکم.٣٣٥-٣٣٦).ئەوانەحیزبی نەتەوەیی نین و بۆ خەمی خاک و دەوڵەتی نەتەوەیی و خەمە نەتەوەییەکان دروست نەبوون"هەموو ئەو لایەنانەی کە لەژێر کاریگەری ئیخوان موسلیمەکان، لە وڵاتانی ئێمە دروست بوون،بچن سەیری مێژوویان بکەن، لاپەڕەیەکم بۆ بێنن لەمێژووی خۆیاندا،یەک لاپەڕە، پرۆژەیەک دوورو نزیک، پڕزەی مەسەلەی نەتەوەیی و پرۆژەی دەوڵەتی نەتەوەیی لەدوایانەوە هەبێ، پڕزەیەکیشی تیانیە، ترۆسکاییشی تیا نیه، هەرگیز تیا نیە.٣٣٠).
ئەوانە" دیموکراسی ناکەن به پرۆژەی ستراتیژی خۆیان، بەڵکە ئیستغلالی ئەو دیموکراسیە دەکەن بۆ ئەوەی بتوانن بێنە سەرحوکم، کەهاتنە سەر حوکم مەگەر خۆیان و خوای خۆیان بزانن چیمان لێ ئەکەن ئەوانە.٣٣٠).
بۆیە مەلا بەختیار پێمان دەڵێت پێشەوەی تراژیدیاکە بقەومێت و ئەمانە بگەن بە هەڕەمی دەسەڵات و لوتکەی هێزو بیروباوەڕی خۆیان بسەپێنن و دۆزەخێک لەو دنیایە، بەناوی بەهەشتەکەی ئەودیوەوە، لێرە بسازێنن، ڕوبەروویان ببینەوەو لێنەگڕێن چیتر گەنج و جەوانی کورد لەخشتەببرێن و بکەونە تەڵەی ئایدۆیۆلۆژیای ئیسلامگەراییەوەو بەکتێبەکانی محەمەد قوتب و بەکتێبی (بۆگەنجان)ی حەسەن بەنا گۆش و تەلقین بکرێن ،ئەو کتێبەی وەک بەڕێز مەلا بەختیار دەڵێت"ئەسڵەن گەنج وا لێدەکا ئامێرێک بەولاوە هیچیتر نەبێ، نەک ئازادی نییە، بگرە ئامێری ئیسلامی سیاسیەو بەس؛بۆ غایەتێک بەکاردێ، کە غایەتی ئیسلامی سیاسیە.٣٥٩). بۆیه مەلا بەختیار لەسۆنگەی پەرۆشی بۆ برۆژەی رۆشنگەری و دڵسۆزی و خەمخۆری بۆ پرۆسەی دیموکراسیەت و ژیان و ئاییندەی گەنجەکان پێمان دەڵێت نابێ چیتر مەترسیەکانی ئەو هێزە ئیسلامگەرایانە بەهێندو لەبەرچاو نەگرین ،کە بەداخەوە لەڕابڕدوو زۆر کەمتەرخەم بووین لەڕاپەڕاندنی ئەرکە رۆشنگەریەکان لە ڕووبەڕووبونەوەی ئیسلامگەراو سەلەفیگەراکاندا و لەم بارەوە بەڕێزیان پێمان دەڵێت"عیلمانیەت مەسەلەیەکی زۆر گرنگه کە جارێ نەچەسپێندراوە لای ئێمە، جارێ وەکو جیهانبینیەکی لێبڕاو، وەکو جیهانبینیەکی رادیکاڵ، بەڕنامەیەکی عیلمانی لێبڕاو کە بڵێین لەبەرامبەر پرۆژەکان لەبەرامبەر خیتابەکانی دژە عیلمانیەکان،ئێمە خیتابی عیلمانیەکی لێبڕاوی گەڵاڵە کراوی دامەزراومان نییە..زەرورەتی سیستەمێکی عیلمانی و پرۆژەو ستراتیژی عیلمانی، تێکەڵاو بەمەسەلە دیموکراسیەکەی لای ئێمە نەکراوە.١٩٦-١٩٧).و
"سەیرەکە لەوەدایە،هێزە سیاسیەکان، بەدەسەڵات و بەرهەڵستکاریشەوە، لەڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی سکولاریزم(عەلمانیەت) لەبەرامبەر هێزە ئیسلامگەراکاندا، هەتا کۆتایی نەوەدەکانیش، سەرەڕای ئەوەی باوەڕیان بەعەلمانیەت هەیە، بەڵام تا ئێستاش لەبەرنامەکانیاندا باسی عەلمانیەتیان بەرۆشنی نەکردووە. لەوەش سەیرترئەوەیە:ئۆرگانە روناکبیریەکان و روناکبیرانیش. لەم بارەوە کەئەرکێکی چارەنوسسازی دیموکراسی،فەلسەفی و مەعریفی سەرشانیان دژایەتیکردنی سەلەفیەت و سەلەفیەکانە، بەتایبەت ئیسلامگەراکانیان، کەچی بە پێچەوانەوە، زۆربەیان هێندەی دژی حیزبە سکولاریستەکان بوون، نیو هێندە دژی سەلەفیەکان نەبوون.٨) . نەک هەر ئەوە، بگرە"کاتێک باسی سکولاریزمیش دەکرا، کۆنخوازەکانی ناو حیزە عەلمانیەکان، نەک پێیان قوت نەدەچوو، بەڵکو ئەمانیش بە ئەندێشەی میتافیزیکیەت و زمانی رۆژەوە! دژایەتی باس و کۆڕەکانیشان دەکرد.٩). بۆیە "دیموکراسی و دوژمنانی" پێمان دەڵێت چیتر کەمتەرخەمی نواندن و بێ موبالاتی لەبەرامبەر ئەو هێزە فەندەمێنتالیست و کۆنخوازانە بەزیاندەشکێتەوە بۆ ئاییندەی دیموکراسی و بێگومان لە لەبەرژەوەندی سەلەفیگەراکانیشدایە،ئەوسەلەفیگەرایەی"لەجیهاندا لەتەشەنەدایەو مەترسیدارە بۆ سەر دیموکراسیەت و مافی مرۆڤ و ئازادی،بەئازادی ئایینیشەوە،بەتایبەتی پەڕگیری و دەمارگیری ئەم بزوتنەوە سەلەفیەئیسلامیانە، کەبە هەموووزەو توانایانەوە دژایەتی عەلمانیەت دەکەن و حاشا لەبوونی دەکەن و خۆشیان بە ئەلتەرناتیڤێک دائەنێن بۆ ئەوجۆرە حوکم و دەسەڵاتە سیاسیەی کە بەحوکمی ئایینی بەڕەوای خۆیانی دەزانن.١٥٨).
ئەو سەلەفیگەرایانەی هێشتا لەخەوی غەفلەتی سەدەکانی ناوەڕاست هۆشیارنەبونەتەوە،لەو سەردەمی ئێنتەرنێت و جیهانگیری و مۆدێڕنێتەدا،دەیانەوێ بمانگەڕێننەوە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست، ئەو قۆناغەی کە بەڕێز مەلا بەختیار لەبارەیەوە دەڵێت" گەڕانەوە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست، کۆمەڵێک رق لەبەرامبەر پێشکەوتن و مۆدێرنێتەوە دەوروژێنێ کە هەرگیز لەگەڵ گۆڕانکاریەکان ناگوجێت. چۆن دەکرێ بەزۆری و زۆرداری، بەتیرۆر هەڕەشە، بەتۆقاندی رۆحی، بیروڕای سەدەکانی ناوەڕاست بسەپێندرێتە سەردمی ئەنتەرنێت و جیهانگیری؟ ئەم یاسایە هەزارو چوارسەت ساڵ هەڵگێڕیتەوەو لەسەردەمی مۆدێرنێتەو سەتەلایتدا، لەسەردەمێکدا کە ژیان پێشکەوتنەکەی مایەی سەرسوڕمانە، یاساو نەریتی هەزارو چوارسەت ساڵ لەمەوبەر بسەپێندرێتەوە، ئەم کێشە چارەسەر نەکراوە، خەمێکی گەورەیە لەمێژووی ئێستادا، بێگومان رێگە لەبەردەم گۆڕانکاری ئاییندەگرتنیش، خەمێکی ئێجگار گەورەترە.٢٣١).
بۆیە ئیتر کاتیەتی و" پێویستەچەندین کۆڕ، نوسین، کتێب، مونازەرو تەوەری رۆژنامەیی دەربارەی سازبکرێ، تا ئەو چەمکانە روون بکرێنەوە(هەردوو چەمکی عەلمانیەت و ئاییندەی دیموکراسیە)و .
کۆڕو گفتوگۆو لێدوان بکەین دەربارەی هەردوو چەمکی عەلمانیەت و ئاییندەی دیموکراسیەت، لەپێناو پیادەکردن و پەیڕەوکردنیاندا ئەرکی دیموکراتخوازان و خەڵکی عەلمانی و پێشکەوتن خوازە کە بێنە مەیدان.. بەمەبەستی بەرەنگاربونەوەی بزوتنەوەی ئیسلامی ئسولی لەکوردستان داو برەو دان بە پەیڕەکردنی عەلمانیەت لەحوکم و دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستان..بۆ برەودان بەدیموکراسی و دابین کردنی مافی مرۆڤ و بەگژداچونەوەی شەپۆڵی تیرۆر
.١٥٨).و گۆڕەپانەکە بۆ ئیسلامگەراکان جێ نەهێڵین. بۆ ئەو سەلەفیانەی"هەڵساون بەخوارو خێچی، بەچەواشەیی ، بە ئاڵۆزکراوی عەلمانیەتیان بردۆتە مێشکی خەڵک، هەتا هەستی ئایینی ئینسان و کۆمەڵ ببزوێنن و زەمینەیەک بۆ دژایەتی بیرو باوەڕی پێشکەوتنخوازی بڕەخسێنن.١٦٢).
ئەو ئیسلامگەرایانەی بەهەڵەو چەواشەکارانە، دیسان بەمەبەست بۆ لێدان لەعەلمانیەت،کۆمۆنیست و ماتریالیست تێکەڵ دەکەن. و عەلمانیەت هاوتای بێ دینی و یەکسان بە ئیلحادو بێ بڕوایی دەکەن. ڕاستە"کۆمۆنیستەکان بەڕاشکاوی ئەڵێن ئێمە بڕوامان بە بوونی خواو ئەو شتانە نییە.. ئەمەکۆمۆنیستەکان وادەڵێن، بەڵام عەلمانیەت لازم و مەلزومی کۆمۆنیست نیە، ڕاستە کۆمۆنیزم زۆر باوەڕی بەعەلمانیەتەو،پەیرەوی لەعەلمانیەتیش دەکات،بەڵام عەلمانیەت و کۆمۆنیزم تەواوکەری یەکترنین، دەبێ ئەو ڕاستیانە وەک خۆی تێبگەین.. زۆربەی حیزبە گەورەکانی دنیا عەلمانین، حیزبی لیبرال مەسیحی لەعالەما، حیزبی سۆسیال مەسیحی لەعالەما عەلمانین، ئەمە دان پیانانێکی زۆر گەورەیه،کەواتە مەسەلەکە ئەوە نییە کفرو ئیلحاد بێ، کە وەکو کەسەلەفیەکان پڕوپاگندەی بۆ ئەکەن
.١٦٣).و بۆ ئەمەش" دەیان دیراسەی زۆر وردو درێژ،نەک هەر هی مەسیحی یەکان، نەک هەر هی ئەوروپی یەکان، بگرە هی خودی ئیسلامیەکانیش، کەنوسەری زۆر گەوره گەورەن، توێژەری کۆمەڵایەتی زۆر گەورە گەورە هەن، دەیان کتێب و لێکۆڵینەوەیان هەیە لەسەر ئەو مەسەلەیە،لێکی ئەدەنەوە کە بەهیچ شێوەیەک عەلمانیەت کفرو ئیلحاد ناگەیەنێ.١٦٥).
لەکوتاییدا بەڕێز مەلا بەختیار لە"دیموکراسی و دوژمنانی"دا پێمان دەڵێت"لەدوا ئەنجامدا، تاقه چارەسەر، سیستەمی دیموکراسی و عەلمانیەتەو بەس.سیستەمی عەلمانی ئێجگار گرنگە، بەبێ سیستەمی عەلمانی مەحاڵە قسە لەسەر سیستەمێکی دیموکراتی بکەیت.٢٣٥). "سیستەمی عەلمانی دەستەبەری بەدی هێنانی ئازادی و ئەرکەکانی دیموکراسی یە... سیستەم کە سیستەمێکی عەلمانی نەبێ، مەحاڵە ئەرکەکانی دیموکراسی تیا بێتە دی، مەحاڵە ئازادیەکانی ئینسان بەدی بێت، مەحاڵە مافە نەتەوایەتیەکان، مافە کەمایەتیەکان،مافە پیشەییەکان، مافە دیموکراسیەکان، هەمووی بێنە دی، هەر وڵاتێک عەلمانی نەبێت، هەربەوڵاتێکی پاشکەوتوو دەمێنێتەوە، وڵاتێک جۆرها یاسای مەزهەبی و میتافیزیکی و ئایدیالیستی، بەهۆی تێکەڵاوکردنیان بەدەسەڵات و یاساو بەرژەوەندیەکانەوە،ئەبن بەکۆسپ لەبەردەم گەشەکردنی کۆمەڵایەتی،گەشەکردنی دەوڵەت،گەشەکردنی ئابووری، گەشەکردنی شارستانی، ئەو ووڵاتانەی(دیموکراسی-عەلمانی)نی، هەر لەتاریکستان ئەژین، ئازادیە ڕاستەقینەکانی تیا نایەنەدی..کورتیەکەی وڵاتێک عەلمانی نەبێ، دیموکراسیش نابێ،هەرناوێکی لێ بنێی سەرەنجام ئەوووڵاتە بمانەوێ و نەمانەوێ ئەبێتە ووڵاتێکی دواکەوتوی دیکتاۆری.١٦٩).
کەواتە"باشترین شت ئەوەیە دەسەڵاتی دینی و دەسەڵاتی دنیایی بۆ بەڕێوەبردنی ژیان و سیستمی دیموکراسی لەسەر پرنسیپی عەلمانیەت دابمەزرێ، کەعەلمانیەتیش چەسپی مرۆڤ ئازاد ئەبێت تەنانەت لەهەڵبژاردنی مەزهەب و تێرخواردن لەکەشی مەزهەب و ئایینیش، زۆرتر ئاسودە دەبێ.٢٣٢).و ئیسلامگەرایان هەرچەندە هەوڵدەن" بۆ ئەوەی ڕێگە لەێرەوی دیموکراسی بگرن و هەڵیبگێڕنەوە..بێگومان ئیتر هەتا هەتایە قیتاری گۆڕانکاری تێپەڕێت و سەرکەوتنی بەیەکجاری بەدەست دێت.٢٩١). و "دڵنیام ئایندەمان سەرکەوتنی زۆری دیموکراسی و ئازادی ،بەئازادی ئەقڵەوە ئەبێت. زەمەنی شکستی هەموو ئەو ئەقڵانە ئەبێت، کە ئێستا توانایان هەیە خەڵک چەواشە بکەن. هیوادارم هەموومان ئازاد بین. لەپێشەوە ئەقڵمان ئازادبێت.٢٤٦).