کوردەواریی و رۆشنگەری هاوچەرخ
.jpg)
شەماڵ بارەوانی
ناونیشانی کتێبێکیتری (٤٦٦)لاپەڕەیی بەڕێز(مەلا بەختیار) ڕۆشنگەروبیرمەندو سیاسەتمەداری کوردەو یەکەم چاپی لەساڵی٢٠١٨، لێ بڵاوبووەوە،ئەو کتێبەی بەڕێزیان وەک بەڕێز(ماجید خەلیل) لەپێشەکیەکەی کە بۆ کێبەکەی نووسیوە باسی دەکات"کەشێکی بەهارییە، بۆ سەوزبوونی چەندین پرسیاری نوێ و نواڕینی ناباو لەهەمبەر ئەو هێزە کۆمەڵایەتی و کەلتورییانەی کە رەورەوەو رەوگەی مێژویی و هەنوکەیی عەقڵی مرۆڤی کورد جڵەو گیردەکەن.(١٣)لەوکتێبەی بەڕێزمەلابەختیاردا "دیالۆگ و دنیابینی و کۆڕو کۆبوونەوەو وتارگەلێک هەن، کە لەسەر پڕسە سەرەکی و سەنگینەکانی بەردەم پێشکەوتن پەڕینەوەی دۆخی چەقبەستووی کۆمەڵی کوریدا وەستاون(١٣)ٚ.
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ"
دیالۆگ و ناکۆکی نێوان:
-ڕۆشنگەری-سەلەفیەت
-مۆدێڕنە- نەریت
-دیموکراتی-فەندەمێنتالیست
-عەقڵانیەت و بیری خوڕافیە.
مشتوماڵکردنی ئەندێشەو بیرو بۆچوونەکانە، مانیفێستی فێمێنیستی ڕۆشنگەری و کەتەلۆکی مرۆڤ دۆستی و پەرتۆکی دابڕانە،دابڕانێکی ئەپستمۆلۆژی،دابڕانێکی
رۆشنگەرانە، بۆ رووناکردنەوەی عەقڵی تاریک،بۆ ئازادکردی ئاوەزە داگیرکراوەکان و تێک و پێک شکاندنی کۆت بەندەکانی بەردەم ڕێگای مەدەنیەت، دابڕان "لەعەقڵە رزیوەکانی رابردوو! نەک لەهەموو عەقڵەکان،لەهەموو ئەو ئەندێشانەی،ئەندێشەی سەدەکانی ناوەڕاستەو ناگونجێ لەگەڵ سەردەمی جیهانگیری و ناگونجێ لەگەڵ ئامانجە بەدینەهاتووەکانی ئاییندەمان.. دابڕان لەپەروەردەی سەلەفی دواکەوتوو(٣٢٤) دابڕان له بیری نێرسالاری و مەزهەب سالاری و هەژمونی رەهای ئایین و ئایینسالاری، دابڕان لە عەقڵیەتی خێڵ،لەتاریک بینی، لەبیری ڕادیکاڵی و بناژۆخوازی.دابڕانێکی عەقڵانی لە عەقڵی خورافی و ئەفسانەگەرێتی. دابڕان لەنەریتی کۆنەپەرستی و پیرۆزکردنی ڕابردوو و بەبڤەکردنی رەخنە، دابران لەکولتوری ژن کوشتن و لەکەلەپووری ژەنگگرتوو.دابڕان لەمێژوویەکی خوێناوی و لە سڕێنەوەی جیاوازیەکان.دابڕان لەتوندو تیژی و تۆتالیتاریزمی ڕۆحی، دابڕان لەروح و دەرونی کۆیلەیەتی، لەهەڵاوێردی ڕەگەزی،لەچەوسانەوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و جێندری، دابڕان له ڕاسیزم و شۆڤێنییەت، لە کۆرنەرە تاریکەکانی چاخی ناوین،
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" کۆمەڵێک گوتارە بەڕێزیان تێیدا شرۆڤەو شیکاری دەکات بۆ کۆمەڵێک چەمکی وەکو: پلۆرالیزم(فرەیی)،پێکەوەژیان،ئیسلامگەرایی وسەلەفیگەرایی، ئازادی ،تۆلەرانس ،عەقڵانیەت،ڕێنیسانس، ڕۆشنگەری و مۆدێرنە، فێمێنیزم،هیومانیزم و گرنگیدان بەمرۆڤ و مافە بنچینەیی و سەرەتاکانی ..تاد.
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" قسەکردنە لەسەر دوو دنیای دژو جیاواز،دوو جەمسەری پێچەوانەو ناکۆک، جیهان بینی رۆشنگەری و جیهانیبینی سەلەفیەت،ناکۆکی نێوان دوو ڕوانگەی ئەنت،ڕوانگەیەکی عەقڵانی و مرۆڤ دۆست و ئازادیخواز، لەگەڵ ڕوانگەیەکی ترادیشیۆنالیستگەرای پاتریارکی و کۆنزەرڤاتیڤ و کۆنەخواز،
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ"رامان و قوڵبوونەوەو لێوردبوونەوەو قسەکردنە لەسەر چەمکی دیموکراسی و خەباتی رۆشنگەری ئیسلاحی ئایینی لەنێو کۆمەڵی کوردیدا. لەڕێگەی ڕامانێکی ئەقڵمەندانەوە، نووسەر بەوردی لەو کتێبە بایەخدارەیدا تیشک دەخاتە سەر گەلێک لایەنی ژیانی پەنهانی ئەوڕۆ، کە ئەقیدەو بیرو باوەڕی ڕدیکاڵی و بناژۆخوازو دۆگمایی سەلەفیگەرایی و ئیسلامگەرایی تێیاندا زاڵە.
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ"پێمان دەڵێت نابێت چیتر بێ بیرکردەنەەو لێکدانەوەو بێ بەراوردکاری و هەڵسەنگاندن و بەکوێرانە ئایین وەربگرین"ئیسلام خۆی لەسەردەمی کوێرەوەریدا سەریهەڵداوە، کە عەرەب پێیدەڵێ سەردەمی جەهیلی.(٤٣٨)و کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت"
گوتارەکان بەهەڕەشەو گوڕەشە،پێشکەش مەکەن، دین بەجوانی ، بەعەقڵ، بەکراوەیی پیشانبدەن. وابکەن، مرۆڤ ئاسودەبێت،مرۆڤ سیخناخ مەکەن لەتوڕەیی، لەململانێی لاوەکی، سیخناخی مەکەن بۆ شەڕکردن، لەسەر بۆچوونێک، لەسەر چەمکێک، کە ئێستا جێگای نابێتەوە(٣١٢).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت: عەقڵی چەقبەستوو هەر مەزهەب و ئایین نییە،عەقڵی عەشایەری،پەیوەندی خێزانی،سیستەمی پەروەردە چەقببەستێت،هەر چەقبەستنە،عەقڵی باوکسالاری و ژن کوشتن چەقبەستنە،چەقبەستن زۆرە، یەک ئاقارو یەک چەق نییه، جۆرەهای چەقی هەیە،چەقبەستن، ئەبێت بچین بەگژ هەموو چەقەکانا، کەچەقئەبەستن لەبەردەم تێگەیشتنی دیموکراسیدا،لەبەردەم تێشگەیشتنی مەدەنیدا،لەبەردەم گوڕانکاری لەهزردا، لەڕەخنەیا، لە ئاڕاستەکاندا، لەململانێکاندا،لە،هاوکێشەکان و لەچۆنیەتی هاوکێشە کۆمەڵایەتیەکاندا.. (٤٠٥)و"بیری چەقبەستوویی لاواز بکەین لەکوردستانداو بیرێکی وشیارو ڕەخنەگرو پێگەیشتوو لەژیان پەروەردە ببێت(٤٠٨).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت" بەبێ ڕەخنەی بنیاتنەر، عەقڵانی، زانستی، لەهەموو بوارەکانی ژیان مەحاڵە بتوانرێ پرۆسەی دیموکراسی تەواو بکرێ.(٩٥).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت"هێشتا سەرچاوەکانی هەژمونگەری ئیسلامی، مەزهەبی، دواکەوتنی کۆمەڵایەتی، ئەقڵیەتی باوکسالاری و کۆیلەی روحی.ئەندێشەی سەلەفیەتی میانڕەو،یان توندڕەو لەوڵاتی ئێمە ماوە،هەتا هەموو ئەو سەرچاوانە نەگۆڕین(٢٦٧).
"هەتا عەقڵ لەژێر کاریگەری رەهای ئایین و مەزهەبدابێت و بەخەباتی پێشکەوتن، ئازادی و دیموکراسی، نوێگەری و مۆدێرنەتە عەقڵ ئازاد نەکرێ و نەخرێتەگەڕ(١٣٦)
ئەوە تەواوی دستکەوتەدنیاییەکان بەدینایەت.هەتاژیانی کۆمەڵاتیمان بە فەلسەفەو هزرمان بەڕەخنەو کەلتوری ڕۆشنگەری و ئەندێشەمان بەماف و ئەرکەکانی مەدەنی بەڕەخنەی بونیادنەرانە موتوربە نەکەین، ناتوانین بیری کراوە بخوڵقێنین و بیری چەقبەستوکۆتایی پێ بێنین و ئەرکەکانی ڕۆشنبیری بەدیبهێنین،
هەتا "ئازایەتی نەنوێنین لەخستنەگەڕی رەخنەی ئــەقڵانی و شکاندنی قفڵی ئەقڵی دواکەوتوو، بۆ قبوڵکردنی فەلسەفەی راستەقینەی ئازادی تاک و کۆی کۆمەڵ و دەسکەوتە داهێنراوەکانی زانستەکان و سۆسیۆڵوژیای هاوچەرخ، و هەژموونە زیانبەخشەکانی دێرنەخوازی لە ژیان و ئەندێشە میتیفیزیکییەکان لەچەقی بیرکردنەوە لانەبەین، ژیانی مرۆڤ لەمۆتەکەی خورافات و روحی لەکۆیلایەتی سەرفیراز نابێت و ئاسودەیی رۆحیش لەسایەی ئازادیدا نەبێت بەدی نایەت(٣٦٢-٣٦٣).
هەتا"روشنگەری نەکەین بەکەلتوری باوی خەڵک، هەتا مۆدێرنەتە نەکەین بە کەلتوری زاڵی خەڵک(١٧٧)و زەمینەی زهنی و سایکۆلۆژیەتی سەلەفیگەرایی لەناو تاک و کۆی کۆمەڵایەتیدا دەستکاری نەکەین(١٤١)هەتا" ژینگەی نەشوونمای سەلەفی دەستکاری نەکەین،ئەم ژینگە سەلەفی و خۆپارێزییەی چ گورزێک لە لەپێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی، لەرۆشنگەری و لەهەموو بوارەکان دەوەشێنت(٤٢٣)ئەوە کومەڵێکی مەدەنی ڕۆشنگەرو مۆدێرن و ئارام درووست نابێت، ئەو سەلەفیگەرایەی شەوڕۆژی خستوەتەسەریەک و بەوپەڕی ئازادی بیری ناتۆلێرانس و دژە ئازادی و ئەنتی ژن و پێچەوانەی بنەماکانی پێکەوە ژیان و چەمکەی دیموکراسی بڵاودەکاتەوەو" تۆزقاڵێکیش سڵ ناکاتەوە بۆ ئەوەی چاڵاک بێت، چاپ بکات، بنوسێت. بێتە سەرتەلەفزیۆن،کەناڵ بکاتەوە، گۆڤار و رۆژنامە دەربکات.(٤٢٣).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" لەمەترسی و هەڕەشەی بیری ئیخوانیزم و سەلەفیزم ئاگادارماندەکاتەوەو پێمان دەڵێت ئەوان تەنها لەچوارچێوەی چەند پارتێکی ئیسلامی سیاسی و کۆمەڵەیەکی رێکخراو ئاراستەکراوی وەک سەلەفیگەراکاندا، کارناکەن، بەڵکو ئەوان شۆڕبوونەتەوە بۆ نێو هەموو کایەو کونج و کەلەبەرێکی ژیان لەو وڵاتەداو بوونەتە دیاردەیەکی ئاشکراو زق و بەرچاوی بازنەی کلتووری کوردەواری، ئێستا میتۆدو میزاجی مردوڕەنگی ئیخوانیزم و سەلەفیزم لەنێو خێزانەکانمان، لە نێو هۆڵی قوتابخانەو زانکۆو پەیمانگاکان و لەهەموو شوێنێکدایە.
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت:بۆ ئەوەی لەدوای داعش، داعشی تر،جوند ئیسلامی ترو ئەنساری ترو سەلەفی کۆنەپەرستی تر دروست نەبن..دەبێ فلتەرەکانی بیرکردنەوە،فەلسەفە، ڕەخنە،پێشکەوتن و یەکسانی ژن و پیاو پاکبکەینەوەو ئەو سەرچاوەیەی بۆتە مایەی سەرهڵدانی بیری ناو بەناوی کۆنەپەرستی و سەلەفی خۆکوژی ، وردە دردە کوێریان بکەینەوە.(٣٧٥).
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت: چیتر "کۆئەندامی زاوزێ نەکەن بە بنەمای بیروباوەڕو دەسەڵاتەکان و مافەکان،نەکەن بەهاندەری قوڵکردنی ناکۆکییە کۆمەڵایەتییەکان،لەسەر جیاوازی ڕەگەزی، لەسەر تێزی بێ پێزی نێرینەیی، لەسەر ئەقڵییەتی رزیوی پیاوسالاری..یاسا بابەتییە کۆمەڵایەتییەکان پێشێل مەکەن،چەمکی هاوچەرخ و جیهانبینی نوێگەری و یەکسانی راستەقینە بکەن بە پێوەری پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکان.(٣٥٧-٣٥٨).
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت:دەبێ چیتر"ئەرکە دنیاییەکان بگەڕێنینەوە بۆ عەقڵ و فەلسەفەی دونیایی، فەلسەفەی دانراو عەقڵ حوکممان بکات، نەک تێکست (١٣٦).
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت:پێویستە ئەندێشەی سەدەکانی ناوەڕاست نەهێڵین و بازنەکانی کرانەوەی عەقڵ فراوان بکەین(٣٨٢) پێویستە عەقڵی کۆمەڵی کوردی و تاکی کورد بەڕۆحی تۆلەرانس و وزەی پلۆرالیەت و هزری ئازاد و فەلسەفەی ڕۆشنگەری گۆشکەین،پرەنسیپەکانی دیموکراسی بکەین چەقی خەبات و هەنگاوی بەردەوام و بەدروشمی کارکردنمان.
"کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت"کە ڕۆشنگەری و کوردەواری دوو دیوی بەیەکەوە بەستراوی چارەنوسسازن،بەبێ ڕۆشنگەی لەکوردەواری دیموکراسی بە چەمکە کۆمەڵایەتییەکەی نابێ، بەبێ ڕۆشنگەر لەکوردەواری، ئازادی بەمافە هەمەلایەنەکەی نایەتەدی،بەبێ ڕۆشنگەری لەکوردەواری مەدەنیەتی ڕاستەقینە نابێ، بەبێ ڕۆشنگەری لەکوردەواری تەواوی مافەکانی تاک و کۆمەڵ بەدینایەت.(٣٩١-٣٩٢)
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" ڕاچەنینێکی گەورەو ڕامانێکی گرنگ و قوڵ و ڕەونەقدارە، هۆشیاری نامەیەکە لەپێناو پرۆسەی دابڕان و وشیار کردنەوەی تاک و مرۆڤی کورد لە پەتای ئیسلامگەرایی و سەلەفیگەرایی، لەو سەردەمەی کەوەک بەڕێز مەلا بەختیار ئاماژەی بۆ دەکات"بەداخەوە، هێشتا عەقڵی زۆرینەی خەڵکەکەمان، عەقڵی داخراوە(١٢٣).و "مینتالیەتمان هێشتا عەقڵی سەدەکانی ناواڕەستە عەقڵی نەروروژاندنی پرسیارە...عەقڵێک زۆری دەوێ تا تفاعل دەکا تا موتوربە دەبێ لەگەڵ هزردا، لەگەڵ بیرکردنەوەدا(٢٣٣).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت"تاکەی بەدیار رابردووەوە سەرسام بین؟ بە بێ ئەوەی لەپرسیارە نوێیەکان وەڵامی نوێمان لێوەرگرتبێ، لێکدانەوەی نوێمان هەبێت، بەبێئەوەی ئەقڵمان کردبێتەوە بۆ ئەوەی رەخنەی نوێ بگرین، لەهەو هەموو داسەپاندنە سەرفیرازبین و بیری ئێمەش لەبیری رابردووە، لەبیری پاشماوەی سەدەکانی ناوەڕاستەوە، بگوازینەوە بۆ بازنەی شارستانییەتی نوێ، بگوازینەوە بۆ ناو مۆدێرنەتەو پرۆسەی دیموکراسی، بۆناو ئازادی ویژدان، بۆ پرۆسەی یەکسانی ژن و پیاو(١٢٢)ٚ
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ"پێمان دەڵێت: گەر بخوازین چیتر گەنج و جەوانی کورد سەرلێ شێواو سەرگەردان نەکرێت و لەبەها جوان و بەرزەکانی کوردەواریدا دانەشۆرێت و دانەماڵدرێت و بەبیری ئیسلامگەرایی تەلقین نەدرێت و ڕەسەنایەتی و سیماو نەریتی ڕەسەنی کوردەواری لەدەست نەدەین،
گەر بمانەوێ پێشبکەوین و لەشەمەندەفەری شارستانیەت دوا نەکەوین و لەرەورەوەی ژیان جێ نەمێنین و چیتر لەناو بۆتەی کۆنەخوازی و نەزانی و چەقبەستووییدا گیرنەخۆین و لەدەست بیری سەلەفی سالاری و پەتای فەندەمێنتالیستی و ڕادیکاڵییەت و بناژۆخوازی رزگارمان بێت، بببن بەخاوەنی کۆمەڵێکی مەدەنی ڕۆشنگەرو دیموکرات و ئازاد، ئەوە"ئازادبوونی عەقڵ، عەقڵی بەکۆمەڵ، نەک عەقڵی دەستەبژێر، مەرجی بنچینەیی سەرکەوتن و گۆڕانی کۆمەڵایەتی، سیاسی، فەلسەفی، دیموکراسی و ئازادییە لەمێژوودا..(٦٦).و دەبێ ئیتر "عەقڵ بکەین بەچەقی بیرکردنەوە،نەک خورافیات وەکو رابردوو چەقی بیرکردنەوە بێت!.زانست و زانیاری ، جێگەی خورافات بگرێتەوە، نەک تەحەکوم لەدەرەوەی عەقڵ بەعەقڵ بکرێت، بە بێئەوەی عەقڵ لەبنەڕەتەوە، ئەو تەحەکومە ناعەقڵانییە قبوڵ بکات!.. حوکمە رەهاکان بگۆڕێ بەپرسیارە رێژەییە ئازادەکان.(٧٠)
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت" دەبێ "بیری مرۆڤایەتی لەبیری میتافیزیکی و سەدەکانی ناوەڕاست و لەخورافیاتەوە بگۆڕین و بیبەستینەوە بە ڕاستییەکانی کومەڵایەتی، بەگۆڕانکارییەکان، بە عەقڵی مرۆڤەکان و بە ڕووداوەکانەوە.. بە دیدێکی ماتریالیستانەی ڕاستەقینەو(دوور لەئایدیالیستانە)، بەشێوەیەکی فراوان بیر لەژیان، کومەڵ، دەسەڵات، لەسیستەم، لەحوکم، لەعەقڵ و لەمەعریفە بکەینەوە.(١٣٤)و لەوسەردەمی جیهانگیریەدا پاشەکشێ بەبیری خورافەگەرێتی نازانستی و ئەفسانەگەرێتی بکەین و عەقڵ بکەین بە سەنتەرو چەقی بیرکردنەوە، "بەبڕیاردەرو بە بنەمای ئازادی بیرکردنەوەو رەخنەگرتن،ئەمەش گرنگترین دەسکەوتە کە ڕۆشنگەری لە مێژووی خۆیدا، بۆ مرۆڤایەتی بەدیهێناوە،ڕۆشنگەری مرۆڤی لەهەموو هەژموونەکانی رابردوو رزگارکردو عەقڵی لەهەموو کاریگەری پاشماوەکان ئازادکرد، عەقڵی کرد بەبڕیاردەر لەچارەنووسی مرۆڤ، کۆمەڵ و پێکهاتەکان و سەرەنجام دنیاگەرایی و فەلسەفەی دانراوی بۆ ژیان، فەلسەفەی گۆڕانکارییەکان و فەلسەفەی دیموکراسی کرانە ئامانجی دونیایی، هەتا گەیشتە ئەوەی شۆڕشی دیموکراسی سەرکەوتنی بەدەست هێنا (١٣٥-١٣٦)
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت"دەبێ هەموو ئەو قەناعەتانەی لەسەدەکانی رابوردووەوە نەوە دوای نەوەو پشتاوپشت بۆمان ماوەتەوە، هەموو ئەو پێوەرانەی ، ئەو بنەمایانەی کە ئێمەو باو باپیرانمانی پێ پەروەردە کراون.. هەژموونی ئایین، هەژموونی پەیوەندیەکۆمەڵاتییە دواکەوتووەکان، هەژموونی مەزهەب، هەژموونی هەموو ئەو شەریعەت و یاسانەی کە ئێستا کاریان پێدەکرێت(١٢٢)دەبێ ئیتر لێکدانەوەی زانستییان بۆ بکرێت و ڕەخنەیان لێ بگیرێت و شەن و کەوبکرێن،
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت" بۆوەی لەو تونێڵەتاریکەی دواکەوتوویی و زۆنگاوی جەهالەت و چاڵی خورافەو لەشمشێری مەزهەبگەرایی و کولتوری خێڵ و بیری نێرسالاری و دەسەڵاتی سیۆقراتی و دیکتاتۆریەتی ڕەهای ئایین و هەژموونی کەهنوت و سێبەری پیاوانی ئایینی ڕزگارمانبێت،
دەبێ "وشیاری دیموکراسی بەرینە ناو جومگە سەرەکیەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی(٣٨٨)و "عەقڵ پەروەردە بکەین.. هەموو پاشماوەکانی بیری سەلەفی و پاشماوەکانی بیری چەقبەستوو لەناوبەین، کە کۆسپن لەبەردەم تێگەیشتنی دیموکراسی و خەباتی مەدەنی،لەبەردەم یەکسانی ژن و پیاو،لەبەردەم سەربەستیەکان، لەبەردەم وەرچەرخانی کۆمەڵ، لەکۆمەڵێکی دواکەوتوەوە بۆ کۆمەڵێکی پێشکەوتوو... عەقڵێک دەرگاکان بکاتەوە بۆ عەقڵی هاوچەرخ و عەقڵی رەخنەو بەدوای وڵامی پرسیارە بنیاتنەرەکانی ژیان(٤٠٣-٤٠٤).
کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت" لەگەڵ توندڕەوی نین، لەگەڵ شەوارەی تیۆری نین، لەگەڵ جنێودان نین، لەگەڵ نەفی کردنی دین و ئازادی تاک نین!(٣٣٢). بەڕێزمەلا بەختیار پێمان دەڵێت" توندڕەوی لەبواری رۆشنگەری لەرەخنەگرتن لەبەرامبەرئاییندا، زیانی زۆرتر لەتوندڕەوایەتی لەبواری سیاسیدا. دەبێ رەخنەکان ، تەنها لەسەپاندنی ئایدۆلۆژیەتی ئایینی و مەزهەبی و فیقهی بگیرێ، نەک لەئازادی ئایینی و ئاسودەیی رۆحی لایەنە پۆزەتیڤەکانی ئایین. ئازادی، تەنها بۆ ئازادی دونیایی نییە. بەڵکو بۆ ئازادی ئایین و مەزهەب و ئایینزاو خەڵکانی لائیکیشە.(٣٦٤).
لەکۆتاییدا بەڕێز مەلا بەختیار لەکتێبی "کوردەواری و رۆشنگەری هاوچەرخ" پێمان دەڵێت: هەڕەشەو گوڕەشەی تاریکدیدان نامانترسێنێت و"میللمەترێک لەئەرکەکانی دیموکراسی، مۆدێرنەتە، ئازادی عەقڵ و رۆشنگەری هاوچەرخ بۆ دواوەمان نابات(١٧٤)و "ئەوەی دەترسێ کە کۆنەپەرست و کۆسپی بەردەم پێشکەوتنەو نازانێ لەچ سەردەمێکدا دەژی!(٣١٤)
" دروشمی ئایین بۆتاک و نیشتمان بۆ هەموان، هی ئێمەیەو تائەو رۆژەی کوردەواری دەبێ بەکۆمەڵێکی تێگەیشتوو ڕۆشنگەر، ئەرکمانە خەبات بکەین و
بەسەرکوتکردن و هەڕەشەکردن وازناهێنین ،هەموو ڕۆشنگەرەکانی دنیا واز ناهێنن و بەردەوام دەبین. بێئەوەی ئازادی یەک کەس زەوت بکەین(٤٤٩)و لەپێناو ئەو ئەرکە پیرۆزەو گەیشتن بەئامانج، دەبێ بەرنامەی گۆڕاومان هەبێ بۆ ئەوەی کارلێک لەگەڵ گۆرانکارییەکاندا بکەین..دەبێ" بناغەیەکی مەعریفی ، سیکۆلاریستی، رۆشنگەری و هەمەلایەنە دابڕێژین،بۆ ئەوەی بتوانین لەمەولا، رەهەندەکانی ئەم ململانێ مێژووییە، لەگەڵ ئیسلامگەراکان، لەگەڵ سەلەفییەکان، لەگەڵ هێزە کۆمەڵاتییە کۆنەپەرستەکان، ئەو رەهەندانە،بە دورنمای تیۆری، بەدورنمای فەلسەفی، بە دورنمای پرنسیپی هاوچەرخ، بتوانین ململانێکانمان بەشێوەیەکی عەقڵانی ، دوور لەبڕیاری سەرپێی و پچڕ پجڕ، بە پرۆژە، بە لۆژیک، لەپێناوی بەدیهێنانی ستراتیجی دیموکراسی بەدیبهێنین.(٢٨٩).