دوڕیانــی دیموکــراســی و ســەلەفیــەت
نوسینی: شەماڵ بارەوانی
ناونیشانی کتێبێکی تری ڕۆشنگەرو بیرمەندی کورد: بەڕێز مەلا بەختیارە،و یەکەم چاپی بەتیراژی(١٠٠٠)دانە لەساڵی٢٠١٤ لێ بڵاوبووەوە، لەوکاتەی ڕێکخراوی داعشی تیرۆرست دەستی بەسەر پانتاییەکی زۆری خاکی کوردستان و عێراق و سوریادا گرتبوو،هەرچەندە من تازە کتێبەکە گەیشتە دەستم و خوێندمەوە.
دوڕیانی دیموکراسیەت و سەلەفیەت، بەڕاستی پەڕتۆکێکی جیاوازو پێویست و زۆر گرنگە ، بۆ هۆشیارکردنەوەی تاک و ڕووبەڕووبەنەوەی بیری تاریکپەرستی و خزمەتکردن بە پرۆسەی ڕۆشنگەری و دابڕان و کرانەوە.
ئەو کتێبە لەزنجیرەیەک لیکۆلینەوە پێکهاتووە، وەک بەڕێزیان ئاماژەیان پێداوە، لەسەر وڵامەکانی کاک موسەننا ئەمین، نووسەر لەو بەرهەمەناوازەیەی، بە پاگراوەندێکی قوڵی مەعریفی-فیکری-فەلسەفی و ڕۆشنبیری بەرامبەربەزێندا، لەشێوەی دیالۆگێکی هێمن و وڵامێکی زۆر لەجێ و پێویست و دەوڵەمەند ،وڵامی کاکە موسەنا دەداتەوەو لەمیانی وڵامدانەوەکاندا،تیشک دەخاتە سەرئیسلامگەراکان و ڕۆڵ بینینیان لەگۆشکردنی تاکی کورد بە کۆمەڵێک تێگەیشتنی کۆن و دۆگم و ئایدۆلۆجیای ناڕەسەن و نامۆ بەکۆمەڵی کوردی و تاکی کورد،و پێیان دەڵێت لەو سەردەمی جیهانگیری و پۆست مۆدێرنەدا، هەرچەندهەوڵدەن و تێبکۆشن بۆ پارێزگاری کردن لەنەریتی دێرینەو ڕێسا نەگۆڕەکانی شەریعەت و ئەو کلتورە دەستکاری نەکراوەی دەق و فقهو کەلەپووری ئیسلامی و هەوڵی ڕێگری بدەن لەدژی پرۆسەی کرانەوەی ئەقڵ و پێداچوونەوە بە تێکستەکان و ڕیفۆرم کردن لەئایین و کردنەوەی دەرگا داخراوەکانی هزری کۆمەڵایەتی، ئەوە دڵنیاتان دەکەمەوە،"وەکو کاسۆلیکەکانی ڕۆژئاوا، هەتا دوا توانا، بەرەنگاری پێشکەوتنی ڕاستەقینەو گۆڕانکاری بنچینەیی بکەن". لەکۆتاییدا دۆخەکە لەبەرژەوەندی بزاڤی ڕۆشنگەری و ئەقڵانیەت یەکلایی دبێتەوەو ئێوەیش
هەرشکست و خۆماندوبونێکی بێ هۆدە بەشتان دەبێت و "دەکەونە پەرێزی ڕووداوەکان و ناتوانن چیتر بە دەستەواژەی کۆن، گەمە بە زهنیەتی خەڵک بکەن، و کاریگەرییەکانی عەولەمه، تەواوی ئەو تابۆیانە، ئەو بتانە، ئەو دەرگایانە، بەرە بەرە دەشکێنێ،و سەرەنجام ویستی دیموکراسی لەسەرکەوتندایه،و سەرکەوتنی ئەمجارەی دیموکراتیخوازان و ڕۆشنگەرانی هاوچەرخ و مەدەنیخوازانن،و هەرگیز جارێکیتر مێژوو، ناگەڕێتەوە گۆشەی یەکەمی سیاسەتی گۆشەگیری سەدەکانی ناوەڕاست،و گەلان لەڕۆژهەڵاتیشدا، وەکو ڕۆژئاوا،..لەفۆرمی نوێخوازیدا، ئەرکی ئایینی و ئەرکی دونیایی لێک جودا دەکەنەوەو لەژێر هەژمونگەرایی مەزەب و نەریت و بیری کۆندا ڕزگاریان دەبێت و لەناو بازنەی داخراوی ئەقڵ و هزری ئاخێنراو بەبیری چەپێنراو، دواکەوتن دێنەدەرەوە".
نووسەر
لەبەشێکیتر تیشک دەخاتە سەر ئەمە کەئیسلام گەراکان خاوەنی میتۆدێکی میکافیلیانەن و زیرەکن لەفریوان و چەواشەکاری تاوەکو "زهنیەتی خەڵک لەڕاستەڕێی گۆڕانکارییەوە، بۆ چەوتە ڕێی سەدەکانی ناوەڕاست هەڵبگێڕنەوە..ئەوان کار لەسەر دەستەمۆکردنی ڕۆحی تاک و ترۆرکردنی کەسایەتی دەکەن و زوخاوی بڕواو باوەڕو،دۆگم و ئایدۆلۆجیایەکی مەترسیناک"بێ پرس و بێ ڕاوێژ و ڕەزامەندی، دەئاخننە ناخ و سایکۆلۆجیای تاک"، و هۆش و بیریان بەو قەناعەت و دۆگم و ئایدۆلۆجیەتە ترسناکە باوگاوی دەکەن و بەو چەشنەوەک نووسەر ئاماژەی دەدات"بەناوی پاراستنی پیرۆزییەکانەوە،سەدان چەمکی حەڵال و حەرامیان دەخوارداوین و سنووری پۆڵاینیان بۆ بیرکردنەوە داناوین. سەپێندراوەتە سەرمان، بۆمان هەبێ بیر لەچی بکەینەوەو بۆمان نییە بیرلەچی نەکەینەوە، بێ ئەوەی بەخۆمان بزانین، بیرکردنەوەمان بەدرێژایی تەمەنمان لەزگماکەوە بۆ گۆڕ، دەستەمۆ کراوە،بیرکردنەوەی دەستەمۆکراویش مەترسیدارترین دوژمنی سەربەستی و ئازادیە."
لەبەشێکیتری کتێبەکە بەڕێزمەلا بەختیار ئیشارەی بۆدەکات کە ئیسلامیەکان دەخوازن بەتەواوی مرۆڤ بخەنەژێر کۆنتڕۆلی خۆیەوەو تەنانەت" لەوخەوبینینیشدا بەڕێوەمان ببەن.. منداڵ لەزگماکەوە دەسپێرنە سەری بکرێتە ئاییندار و مەزەهەب پەیڕەو".
هەروەها نووسەر لەدرێژەی نووسینەکە پێماندەڵێت "ئیسلامگەراکان ناهێڵن نیشتمانەکەمان و فەلسەفەجوانەکانی ژیانمان خۆش بوێ. ناهێڵن هونەرمان خۆشبوێ،.ناهێڵن ئەدەب و داهێنانمان خۆش بوێ. جلوبەرگی جوانمان لەبەرچاودەخەن. سەیرانمان لێ تاڵ دەکەن. خۆشەویستیمان لێ قەدەخە دەکەن.ئێستاش دەیانەوێ وەکو کۆیلەکانی سەرەتای فتوحات-داگیرکردنەوە بین "و ناخ و ئەقڵ و هەموو کەسایەتیمان دەست بەسەردابگرن".
ئەو ئیسلامگەرایانەی وەک بەڕێزیان دەیڵێت " بە ئاستەمیش ، باسی ڕەخنە، یان کرانەوەی ئەقڵ، یان بەئەقڵانی کردنی ئیسلام ،لەناو مزگەوتەکان"
نووسەر
زیاتر لەسەر ئیسلامگەراکان دەدوێت و لە دووڕیانی دیموکراسی و سەلەفیەت دا پێمان دەلێت ئیسلامەگەراکان خەریکی کۆمەڵێک پرسیارو بابەتن
"کە سەدان ساڵە تەپوتۆزی ڕۆژگاریان لێنشتووە..پرسیاری گەلێ ساردو سڕو مردوو دەجونەوەو بە وڵامی بێ گیان،ڕۆحی مرۆڤ تەنها لەناو گۆڕستاندا قەتس دەهێڵنەوە.هەروەک بڵێیت دوا پرسیاری گەردون ، تەنهاو تەنها ئەو پرسیارە مردووانەی سەدەکانی ناوەڕاستن لەمەڕ:حەرام، حەڵاڵ،دەستنوێژ،تارات،دعای شوکردن و تەڵاقدان، زیانەکانی خۆشەویستی و قازانجەکانی مارەیی..تاد."
نووسەر
لەبەشێکی تر گلەیی لەهێزە دیموکراتخوازو نیمچەسیکۆلاریستەکان دەکات و بەسازشکەر و شەرمنۆک ناویان دەبات و نووسەر ئۆباڵی ئەوەیش دەخاتەئەستۆی ئەوان کە لەبەرامبەر ئیسلامگەراکان کەمتەرخەمن و وەک پێویست بە ڕۆڵی خۆیان هەڵنەستاون و هێشتا خاوەنی ڕۆئیاوستراتیجیەتێکی دیموکراسی و ڕۆشنگەری نین، لەبەرامبەر ستراتیژی ئیسلامگەراکان.
تاوەکو بتوانن ململانێی ئیسلامگەراکان بکەن، ئەو هێزانەی هێندە سەرگەرمی شەڕو دژایەتی یەکتری و،یەکتر شکاندن و ناو زڕاندنی یەکترین، نیوەی ئەوە ململانێ لەگەڵ ئیسلامگەراو سەلەفیگەرا و بنچینەکانی ئەندێشەی سەدەتاریکەکانی ناوەڕاست ناکەن" ئەوەش لەدەرەنجامدا زیانێکی ئێجگار مەزنی داوە لە تێگەیشتی ڕای گشتی و هۆشی کۆمەڵایەتی و پەروەردەکردنی خەڵک.
نوسەر پێمان دەڵێت کە پێویستە ئیتر " بناخەو بنچینەیەکی مەعریفی و ڕەخنەیی بۆکرانەوەی ئەقڵ داڕێژین و مۆدێڕنیتەشی لەسەر بنیانت بنێین، تاوەکو دۆخەکە بەقازانی دیموکراسی و زەرەری ئیسلامگەراکان بشکێتەوە،یان هەرهیچ نەبێت کاریگەری ئیسلامگەراکان کەم بکاتەوەو کەمتەرخەمی لەبەرامبەر ئیسلامگەراو بەتایبەتی سەلەفیگەرا، چەند ترسناکەو چەندیش کۆی دەستکەوتەکانی ئازادی و ئاوەدانی دەخاتە مەترسییەوە،"
بەڕێز مەلابەختیار
درێژە پێدەدات و پێمان دەڵێت نابێت خەمخۆرانی پرۆسەی ڕۆشنگەری "هیچ بەربەستێکی ئایینی و کۆمەڵایەتی و ئایدۆلۆژیی، لەبەردەم تەوژمی ڕەخنەی زانستیانەدا، ڕایانگرێت و دەقی پیرۆز بکەنە کۆسپی بەردەم ڕەخنەی ئەقڵانی ...دەبێ ئەقڵ بکەنە چەقی بیڕکردنەوەو ..لەکاتی ڕەخنەی هەر تێکستێکی ئایینی و مەزەبی و لاهۆتی دەگرن، نابێت لەسەر ڕق و هەڵچون و کاردانەوە ئەو ڕەخنەیە بگرن، بەڵکە دەبێت و ئەرکە بە پێڕەوی کردن لە میتۆدێکی زانستی و لۆژیکی و ئەقڵانی ڕەخنەکانیان بگرن...و بەدیالۆگ و سەلماندن و پێ سەلماندنی زانستیانەش، دەتوانین خزمەتی ڕۆشنگەری هاوچەرخ بکەین.
و ئاڕاستەی ململانێ و ڕەخنەکان، لەدژی ئەو سەلەفیەتەتۆتالیتێرەتاکڕەهەندو ئەندێشەی خوڕافی تێکبشکێنێت و پرسیارگەلی بڤە بوروژێنێت و وڵامی ناباو بداتەوە. پڕەنسیپەکانی جەوهەری بیرەکۆنەکان دەستکاری بکرێت..سنوری هەموو قەدەغەکان ببەزێنێت و پەرژینی هەموو تابۆکراوەکان بڕوخێنێ. و چەقی بیرکردنەوەی غەیبگەرایی، بۆ دونیا گەرایی بگۆڕێت و خەیاڵی فەلسەفەی ئەفسانەگەرایی و میتۆلۆجیاگەرایی بکات بە فەلسەفەی ئەقڵگەرایی. مەلا بەختیار لەکۆتاییدا
پێمان دەڵێت:"هەتا تەواوی کۆسپ و لەمپەڕە بێ کەڵک و ڕزێوەکانی ئەندێشەی سەدەکانی ناوەڕاست، لەدەسەڵاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی وکەلتوریدا، لانەدەین، دور لەپاراستنی زهنیەت و مێنتەڵێنت و کولتوری سەدەکانی ناوین،
گەلەکەمان .ناخرێتە ناو پەڵکەزێڕینەی شارستانیەتی نوێوە،نوێ بەهەموو مانا جوانەکانی نۆژەنی، هەتادەستکاری لۆژیکەکانی سەردەمی کۆیلەیەتی نەکەین،سەوابتەکان دەستکاری نەکەین و موتوربەی فەلسەفە دانراوەکان و، فەلسەفەی دونیاگەرایی نەکەین،
خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانە ئاڕاستەی ئایین نەکەین، هەتانەشتەرگەری ئەقڵانی کۆی کلتورو نەریتی باوی ئایینی ودونیایی نەکەین،
هەتا فکر..ئازاد نەکرێ؛ هەتا پرسیاری ناباو نەکرێ؛ هەتا دەقە دەقاو دەق سەپێنراوەکانی بڕوا نەگۆڕەکان نەشکێندرێ؛ مەحاڵە ئازادی کۆمەڵایەتی ڕاستەقینە بێتە دی. مەحاڵیشە ئازادی سیاسی و ئازادی ویژدان دەستەبەر بکرێ. هەرگیز ناتوانین بگەین بە دووڕیانی وەرچەرخان و فکر ئازاد و پرسیاری ئازاد و دەق شکێن بین؛ ئەگەر لەکەلەپوری ئیسلامی و کۆمەڵایەتی دەستکاری نەکراو،ئەقڵانیانە ڕزگارمان نەبێ،ڕزگاربونیش بەبێ شەڕە چارەنوسسازە فکری و فەلسەفی و سیاسییەکان، خەیاڵە".
ماوەتەوە بڵێم
قەڵەمە ڕۆشنگەر و بوێر و خەمخۆر و دڵسۆزەکەی بیری حەداسەت و پڕەنسیپەکانی عەلمانیەت ، ئەو قەڵەمەی ساڵانێکی زۆر و دوور ودرێژە، شەونوخۆنی دەکات و ئێشک دەگرێت، لەپێناو بەدیهێنانی خەونەکانی دیموکراسیەت و بنەماکانی مەدەنیەت،
خۆزیا لەکوردستان دە سیاسەتمەداریتر ،لەو سیاسەتمەدارانەی ئەو پێیان دەڵێت "سیاسەتمەدارە خۆپارێزانەی کەناوێرن دەست لەسەر کڵاوی کۆمپانیاکانیان هەڵبگرن، نەکا بای سەلەفیەت بیباو حیسابی بانکەکانیان ئاشکرابێ" وەک بەڕێز مەلابەختیار هەبوان لەخەمی پرۆسەی کرانەوەو دابڕان و ڕۆشنگەری و بەمۆدێرنیزەکردنی کۆمەڵی کوردیدا بونایە، ئێستا دۆخەکە شێوازیکیتر بوو، مەلا بەختیار قەڵەمێکی جیاواز و ماندونەناسە، قەڵەمەکەی کردووەتە چەتر و قەڵغانێک بۆ پارێزگاریکردن لەچەمکەکانی فێمێنیزم و یەکسانی جێندەری و مەدەنیەت و ڕۆشنگەری، قەڵەمێک نەدەترسێت و نەسازش و موساوەمە بەبیرو باوەڕە رۆشنگەرەکەی و پڕۆژە مۆدێڕنەکەی دەکات،
نەیش هیچ هێزێکی تاریک پەرست و فەندەمێنتالیست سەرەڕای چەندین جار هەوڵی تیرۆرکردن و کوشتنی، دەتوانێت چۆکی پێدابدات و بیوەستێنێت، ئەو قەڵەمێکە، نە بەفشاری سایکۆلۆجی ئیسلامگەراکان و نەیش بەکاردانەوەو ناڕەزایەتی ڕێکخراوەکانیان و نەبەشکات و دادگاو تۆمەت هەڵبەستن، لەڕێبازی ڕۆشنگەری ساردو پاشگەزنابێتەوە هەرگیز،
ئەو قەڵەمەی بە حزبەکەی وت ناچارم بکەن،لەنێوان ململانێ لەگەڵ هێزە ئیسلامگەراکان و پلەوپۆستەکەم، یەکێکیان هەڵبژێرم، بێگومان واز لەحزبایەتییەکەم دێنم،
ئەو پیاوەی تەمەنێکە، لەڕێگەی ڕۆژنامەو گۆڤارو دیبات و دیالۆگ و چاڵاکیەکانی ترەوە، درێغی نەکردووە، لەبڵاوکردنەوەی ئەندێشەی ڕۆشنگەری و بیری مەدەنییەت، بۆ باسکردن و قسەلەسەرکردن لەسەر هەموو ئەو "چەمکانەی لەنەریتدا،لەکەلەپوردا، لەئەندێشەدا،بلۆک بلۆک هەڵچێنراوون و هەست و هەڵوێستمان لەژێر بلۆکەکاندا،نرکەیان دێ."