مەلا بەختیار: ئێستا ئەو سەردەمە نەماوە سەرۆکی وڵات و تەنها رابەرایەتی حیزب بڕیار بدەن و هەموان ملکەچی بن

کوردستان 18/08/2024

رۆژی 18/8/2024 لە هۆڵی شەهید ئازاد هەورامی لە تۆڕی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر، خولێکی هۆشیاریی سیاسی بۆ ژمارەیەک لە مامۆستایانی زانکۆ و پەروەردە رێکخرا.
لە خولەکەدا مەلا بەختیار، سیاسەتمەدار و رۆشنگەر، بابەتێکی بە ناونیشانی (هونەری سیاسی لەنێوان رەسەنایەتی و مۆدێرنێتەدا) پێشکەش کرد.
لە سەرەتای قسەکانیدا، مەلا بەختیار باسی لە جیاوازی نێوان سیاسەتی دێرین و سیاسەتی مۆدێرنە کرد و وتی: سیاسەتی دێرین لە کورترین پێناسەیدا بریتیە لە سیاسەتی ستەمکاریی دەسەڵات، کە مێژوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست و تەنانەت بۆ سەردەمی کۆیلایەتی و پێش زایین، ئەوکات لە وڵاتانی ئەوروپا سیستەمی کۆیلایەتیان هەبوە بە تایبەتی لە رۆما، هەربۆیە لەوێش بۆ یەکەمجار راپەڕینی کۆیلەکان بە سەرکردایەتی سپارتاکۆس سەرهەڵدەدات، بەڵام دەسەڵاتی ستەمکار تەواوی کۆیلەکان و سپارتاکۆسیش دەکوژن، لە دوای ئەم سیستەمە ستەمکاریە، دەسەڵاتی دەرەبەگایەتی سەرهەڵدەدات، کە کەمێک پێشکەوتوترە لە سیستەمی کۆیلایەتی، بەڵام ئەویش هەر سیستەمێکی خراپە. سەردەمی دەرەبەگایەتی 1000 ساڵی خایاندوە، کە ئێستا پێی دەڵێن سەدەکانی ناوەڕاست، یان سیستەمی سەدەکانی ناوەڕاست، ئەم سەردەمە لە ساڵی 500ی زاینی دەستپێدەکات و 1500ی زاین کۆتایی دێت. هەر لەسەردەمی دەرەبەگایەتیدایە، کە دینی ئیسلام سەرهەڵدەدات. بەرهەمی کشتوکاڵیش بنەمای سەرەکی سیستەمی دەرەبەگایەتیە. لەناو ئەم سیستەمەشدا کام دەرەبەگ بەهێز و زاڵم بوە، زۆرترین زەوی داگیرکردوە، ئەمەش پەل دەکێشێت بۆ پەیدابونی میرنشینی، کە یەکەمین ناوکی دەوڵەتداریە لە دونیادا. واتا سیستەمی دەرەبەگایەتیش زادەی سیاسەتی کۆنە کە هەزار ساڵ دەخایەنێت و بە روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەردەمی دەرەبەگایەتیش کۆتایی دێت. دەرەبەگی لە ئەوروپا لە سەردەمی رێنیسانس کۆتایی دێت. رێنیسانس سەرەتا و بناغەی سیاسەتی مۆدێرنێتەیە. لەوە بە دواوە کەسانی وەکو ماکیاڤیلی و داڤنشی و زانستەکانی ئابوری و کیمیا و فیزیا و هونەر و جومگەکانی دیکەی ژیان پەرەدەسێنن، ناڕەزایی بەرامبەر بە دەسەڵاتی دونیایی و دینی بەهێز دەبێت و ناڕازیەکان رەتیدەکەنەوە دەسەڵات تەنیا لای کەسێک بێت، هەرئەوکات یەکێکی وەکو ماکیاڤیلی لە کتێبی (میر)دا باس لە سیستەمی کۆماری دەکات. هەروەها پوختەی کتێبەکەی ئەوەیە کە پاساو دەدات بە حاکمەکانی دەسەڵات لەپێناو پاراستنی دەسەڵات و حکومداریەکەیان هەموو رێگایەک بەکاربهێنن. ئەم فکرەی ماکیاڤیلی تا ئێستاش بەردەوامە، بەوەی هەر دەسەڵاتدارێکی سیاسی، رێگایەکی دیارکراو بەکاربهێنێت کە لەگەڵ قاعیدەی حکومڕانی نەگۆنجێت، یان بە فێڵ درۆ و تەڵەکە، بیەوێت دەسەڵاتەکەی بپارێزێت، پێی دەڵێن سیاسەتی ماکیاڤیلی.
مەلا بەختیار لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا، ئاماژەی بە سەرهەڵدانی شۆڕشەکانی دونیا کرد، کە لە ئەنجامی تەقینەوەی ناکۆیەکانی نێوان پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان و هێزی بەرهەمهێن دروست دەبێت، بۆیە لەسەردەمی دەرەبەگایەتیدا سەرئەنجامی گەشەسەندنی بازرگانی و پیشەسازی دەستکرد و بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی، ناکۆیەکان تەقینەوەو شۆڕشەکانیش سەریانهەڵدا. یەکەمین شۆڕشی دیموکراسی لە دونیادا، لە بەریتانیا سەرهەڵدەدات، نەک لە فەرەنسا، بەڵکو دواتر فەرەنسا دەگرێتەوە، بەڵام جیاوازی نێوان سیاسەتی شۆڕشی دیموکراسی فەرەنسی و بەریتانی ئەوەیە کە شۆڕشی بەریتانی لە نیوەڕێگادا لەگەڵ ئەرستۆکراتەکان سازشی کرد، بەڵام فەرەنسیەکان ئەمەیان نەکرد، تەواوی سیستەمی ئەرستۆکراتیان لەناوبرد. واتا: دەتوانین بڵێین بەهۆی رێنیسانسەوە، کەلتوری دیموکراسی، شۆڕش، هێنانەکایەی چینی نوێ دروستبوو، رێنیسانس خورافەی لە مێشکدا نەهێشت، دەستکەوتی زانستی زۆر گەورەی هەیە. هەربۆیە رێنیسانس توانی بناغەی سیاسەتی کۆن و دەربەگایەتی بگۆڕێت، گرنگترین دەستکەوتی رێنیسانس، بریتیە لە عەقڵ سەنتەری.
لەبارەی مێژوی سیاسی کوردستنایش مەلا بەختیار رایگەیاند: دوای هەموو شۆڕش و بزوتنەوە دیموکراسی و عەقڵیەکانی جیهان، هێشتا لە مێژوی ئێمەدا عەقڵ سەنتەری بەدینەهاتوە، ماوەیەک لەمەوبەر باسی دوو حەقیقەتی تاڵم کرد، یەکەمیان ئەوەیە بە درێژایی مێژوو، کورد خائینی لە تێکۆشەر زیاتر بوە، دووەم هەمیشە چەواشەکاری زاڵ بوە بەسەر راستیەکاندا. مەبەستمە بڵێم هێستا لای ئێمە عەقڵ نەبوە بە بڕیاردەر، تائێستاش فەلسەفەی میتافیزیک زاڵە بەسەر کوردا، من خۆم باوەڕم وایە دەبێت هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتی دونیایی و دەسەڵاتی رۆحیدا هەبێت. واتا دەسەڵاتی دونیایی نابێت رێگری لە لایەنی رۆحی و دینی بکات، دەسەڵاتی رۆحیش نابێت دەسەڵاتی دونیایی فەرامۆش بکات. بۆ نمونە ئەو پێشکەوتنانەی لە ئێران هەیە بەرهەمی عەقڵە نەک رۆح، سعودیە ئەو پێشکەوتنە گەورانەی لە بواری ئابوری و پیشەسازی و بوارەکانی تر بەدیهێناوە، لە ئەنجامی بەرهەمی عەقڵی ئەوروپی و ئەمریکی بوە، ئێستاش کەسێکی وەکو محەمەد بن سەلمان هاتوە دەرگایەیکی گەورەی گۆڕانکاری پێشکەوتنخوازی بۆ سعودیەکان کردۆتەوە. بەڵام ئێمەی کورد هێشتا ماومانە بگەینە عەقڵ سەنتەری.
ناوبراو بەشێکی دیکەی باسەکەی تەرخان کرد، بۆ قسەکردن لەسەر مۆدێرنێتەی ئەم سەردەمە و مۆدێرنێتەی رابردوو، لەوبارەیەوە وتی: مۆدیرنێتەی رابردوو کلاسیک بوو، چونکە تەکنەلۆژیا و ئابوری و هاتوچۆ گەشەی نەکردبوو، مۆدێرنێتەی کۆن کە لە فەرەنساوە سەرهەڵدەدات، گەشەسەندنێکی گشتی و کۆمەڵاتی و تەکنیکی بوە، بەڵام مۆدێرنێتەی نوێ، گەشەسەندنی تایبەتمەندیشە. دوو لێکدانەوەش بۆ مۆدێرنێتە هەیە، لێکدانەوەیەکیان کە رەهەندیەکان لە ساڵانی نەوەدەکاندا پاڵپشتی بوونم پێیانوابوو مۆدێرنێتە تەواو بوەو ئێستا سەردەمی پۆست مۆدێرنێتەیە. مۆدێرنێتە لەگەڵ مانەوەی دەوڵەت و  حزب بوو، لەگەڵ ژێرخان و سەرخان و سیستەمدا بوو، بەڵام پۆست مۆدێرنە لەگەڵ هەڵوەشانەوەی حزب و دەوڵەت و پەرلەمانە، زیاتر لەگەڵ دەسەڵاتی لۆکاڵیە. ئەم گفتوگۆیە لەناو بیرمەندە گەورەکانی وەکو ئالان تورێن و یۆرگن هابرماس هەبوە، لەناو بیریارانی مۆدێرنیتەدا، فەیلەسوفێکی گەورەی وەکو هابرماس هەیە، کە دژی پۆست مۆدێرنەکانە، ئەو دەڵێت مۆدێرنێتە بەردەوامە بەڵام بە رەخنەلێگیراوی، منیش باوەڕم بەمە هەیە، پێموایە سیاسەت و سیستەمیش بەردەوامن، بەڵام بە رەخنەلێگیراوی. ئێستا ناتوانی سیاسەت داببڕی لە پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای پەیوەندی، دایببڕی لە سۆشیال میدیا، واتا سیاسەتی کلاسیکی کۆتایی هاتوە، هەڵوەشاوەتەوە، سەرلەنوێ فۆڕمات کراوەتەوە، بۆیە هەر حاکم و دەسەڵاتدار و سیستەمێک لەمە تێنەگات، لەسەردەمی دیجیتاڵ تێنەگات، ئەو سیستەمە دوادەکەوێت و بۆگەن دەکات و بەرەو لەناوچون دەچێت. حیزب و دسەڵاتدار تێیبگەن باشە، بەڵام لەم سەردەم تێنەگەن، کارێکی خراپە. ئەو سەردەمە نەماوە سەرۆکی وڵات و حیزب بڕیار بدەن و هەموان ملکەچی بن. بەڵکو دەبێت رەچاوی کەلتور و پیشکەوتن و گۆڕانکاریەکانی کۆمەڵ بکرێت. دیکتاتۆرەکانی وەکو معەمەر قەزافی، حوسنی موبارەک، سەرۆکی یەمەن، ئەمانە بۆ شکستیان خوارد؟ چونکە لە لۆژیکی سەردەمەکە تێنەگیشتن کە چی بکەن بۆ خەڵک. کاتێک سیاسەتی هاوچەرخ ناکەیت و سیستەمی سیاسی لەگەڵ گۆڕانکاریەکاندا ناگونجێنیت، بێگومان گۆڕانکاریەکان دەتخنکێنن. بۆیە سیاسەت لەم سەردەمەدا پڕاوپرە بە دیموکراسی، دیموکراسیش پڕاوپرە بە ئازادی، دیموکراسی و ئازادیش بەبێ مەدەنیەت مەحاڵە بێنەدی. بۆیە دەڵێم سیاسەتی مۆدێرنە، گونجاندنی دەسەڵات، حزب، ئایدیۆلۆژیا، سەرۆک و سەرکردەکانە لەگەڵ گۆڕانکاریەکانی سەردەم.