شەوی جۆزەردان هەڵبژاردەیەك لە شیعری فرانسی
موحسین ئەحمەد عومەر
وەك ئەنجامی مۆدێرنیتێ،
ڕاستەوخۆ هەر لە ساڵانی پێش شۆڕشی فرانسییەوە، كە بە سەردەمی ڕۆشنگەری یان ڕۆشنایی
ناسراوە، شیعری فرانسی بە تایبەتی و ئەدەبی فرانسی بە گشتی، لە كۆت و پێوەندی كلاسیكی
و ئەریستۆكراسییانە ڕزگاری دەبێ، بە هۆی ئازادیی ئەقڵی و ئازادیی مرۆڤەكان شیعری
ئازادیش لەدایك دەبێ، ئەم ئازادییە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی شیعری ڕۆمانتیكی كە مرۆڤ
بەرەو سروشت و گەردوون و بەرەو خودی خۆی دەگەڕێنێتەوە، وای لێ دەكا بە چەشنێكی دی
و بە وێنایەكی شیعری دی لەم جیهانە ئاڵۆز و پڕ لە پەنهانە بڕوانێ، سەرەنجام ئەم هەڵكەوتە
بەردەوام دەبێ، دەگەینە ناوەڕاستی نیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەم، كۆمەڵی فرانسی لە دەیان
جەنگ و ململانێ و سەركێشییەكانی ناپۆلیۆن ڕزگاری بووە، حكوومەتێكی كەمێك ئاقڵتر وڵات
بەڕێوە دەبا، ئەنجام وڵات دەبووژێتەوە.
زۆری پێ ناچێ، كۆمەڵی
فرانسی سەردەمی ڕۆمانتیكی بەجێ دەهێڵێ، لێرەوە بە هۆی وەرچەرخانە كۆمەڵایەتی و سیاسييەكان،
سەرەتاكانی كۆمەڵی پیشەسازی و سەرەتای كۆلۆنیزاسیۆن و مۆدێرنیزمی ئەدەبی و هونەری
دەردەكەوێ. هەر لەناو ئەم هەڵكەوتەش كۆتایی بە ڕۆمانسیزم دێ، دەچینە ناو سەردەمی ئەدەبی
ڕیالیزم و دواتر شیعری پەرناسیزم، كە بە چەشنێك دەتوانین بڵێین كوودەتایەكی ڕیالیستییانە
بوو دژ بە ڕۆمانسیزم. ڕوخسارە گرینگەكانی ئەم سەردەمە بریتیین لە دەیان شاعیر و
نووسەر، وەك لامارتین، ئەلفرێد دو مووسێ، ڤیكتۆر هوگۆ، ستەندال و بەلزاك و لۆكۆنت
دولیل و پاشان فلۆبێر و بۆدلێر، تا دەگەینە ئەزموونی مەزنی ئارتور ڕامبۆ لە نیوەی
دووەمی سەدەی نۆزدەم، وەك ڕوخسارێكی مەزنی شیعری سەمبۆلیزم، كۆتایی بە هەموو ئەو ئەزموونە
مەزنەی پێش خۆی دەهێنێ، یان بە چەشنێكی دی، وەك لووتكە و دوندێك بۆ ئەو ئەزموونە خۆی
دەنوێنێ.
لێرەوە ئێمە لەناو كۆمەڵی نوێین، لەنێو پەیوەندييە كۆمەڵایەتييەكانی سەردەمی
مۆدێرنین، زۆر شت گۆڕاوە، ئەزموونێكی ئەدەبی و بە تايبەتی ئەزموونی شیعریی زۆر دەوڵەمەند
لە ئارادایە، ڕاستەوخۆ لە كۆتایی سەدەی نۆزدەم تا سەرهەڵدانی سوریالیزم، كۆمەڵی
فرانسی لەناو دەوڵەمەندییەكی زۆر ناوازە دەژیێ، كۆلۆنیزاسیۆن و هەڵكشانی زمانی
فرانسی لەوپەڕی بەهێزییە، فرانسا وەك وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمڕۆیە، زلهێزێكی سەرمایەداری
گەورەیە و نیوەی گۆی زەوی لە بەردەستە، نیوەكەی دیكەش لە بەردەستی ئینگلستانە، ئەو
سەردەمە بە "سەردەمی جوان"ی فرانسی ناسراوە، لەم سەردەمەش ڕاستەوخۆ ئەدەبیات
و شیعری فرانسی دەكەوێتە ناو نوێبوونەوەیەكی دیكەی سەرسوڕهێنەر، لێرەوە ئێمە ئەزموونی
ئەدەبی پروست و ئەناتۆل فرانس و مالارمێ و ئەپۆلینێر و ئەزموونی شیعری دانسقە و هەرە
پوختەی پۆل ڤالیری-مان هەیە، كە یەكێ لە تێكستەكانی ئەو لەناو ئەم كۆمەڵە شیعرە دەخوێنينەوە.
پاش جەنگی دووەمی جیهانی، وەرچەرخانێكی دیكە لە ئەدەب و هونەر و شیعری
فرانسی ڕوو دەدا، ئەمەش وەك شۆڕشێكی نوێ بوو، نوێ لە هەموو ڕووێكەوە، وەك شێواز و
بابەت و ئایدیا، وێنای شیعری و زۆر لایەنی تر، ئەمەش لە دادایزم و سوریالیزم و ئەدەبی
پێشەنگ ڕەنگی داوەتەوە، كە كاریگەری خۆیان بە هەموو جیهان بڵاو دەكەنەوە، لە كۆتایی
سەدەی بیستەم ئەم كاریگەرییانە لە ئەدەب و شیعری كوردی دەردەكەون.
لەوساوە ئەم ئەزموونە
ڕۆژ بە ڕۆژ لە هەڵكشان و نوێبوونەوە و دەوڵەمەندییە، تا ئەمڕۆش بەردەوامە، لە سەدەی
بیستەم، وەرچەرخانە هونەری و ئەدەبی و فەلسەفییەكان، بە تایبەتی فەلسەفەی فينۆمينۆلۆژی
و وجوودی و تەندانسی بنیاتناسی و پۆست بنیاتناسی و ڕەخنە و تیۆری نوێی ئەدەبی و ئەدەبی
ئەبسێرد و كاریگەریی نووسەری مەزن ئەلبێر كامو، هەموو ئەمانە ئەزموونی شیعری فرانسییان
زۆر دەوڵەمەند و زۆر جۆربەجۆر كردووە.
لەم كۆمەڵە شیعرە، كە ئێمە بە عەشقەوە وەرمانگێڕاوە، ئەوپەڕی وردەكاریی
زمانەوانی، كاری شێوازناسی و ڕوونبێژی و ڕەوانبێژی لێ بەكار هاتووە، فۆرم و ناوەڕۆكی
شیعرەكان پارێزگارييان لێ كراوە، تا ڕادەیەكی زۆریش زۆربەی وەرگێڕانەكان هەمان
ژمارەی وشەی كوردییان وەك فرانسییەكە هەیە. ئەم كۆمەڵە شیعرە، لە بەراییەكانی هەندێ
شیعری ڕۆمانتیكی لامارتین و ئەلفرێد دو مووسێ و ڤیكتۆر هوگۆ-ی تێدایە، لەگەڵ شیعرێكی
پارناسی لۆكۆنت دولیل، ئەوانی دی، هەموو شیعری نوێی سەدەی بیستەمە. شيعری فرانسی دەوڵەمەندە
بە شێوازی هونەریی جۆربەجۆر و فۆرم و ئايديا و وێنا و چەشەی ناوازەی گەڕان لە جوانی
و هەقيقە