پرۆسەی ڕاگواستن و تەعریب لە باشووری كوردستاندا
دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی, لە نێوان وڵاتانی براوەی جەنگدا هەندێ كۆنگرە و ڕێككەونننامە بەسترا, بۆ سەر لە نوێ داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست, بە پێی بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەكانی خۆیان كۆمەڵێك دەوڵەتیان درووستكرد، بەبێ گوێدانە خواست و داواكارییەكانی خەڵكی ناوچەكە, لە ساڵی (1925)دا بەپێی بڕیاری كۆمەڵەی گەلان ویلایەتی موسڵ لكێنرایە دەوڵەتی تازە درووستكراوی عیراقەوە، كە نەتەوەی كورد زۆرینەی دانیشتوانەكەی پێك دەهێنا، ئەمەش سەرەتایەك بوو بۆ درووستبوونی كێشەیەكی درێژخایەن لە مێژووی سیاسی عیراقدا، ئەویش كێشەی ماف و داخوازییە نەتەوایەتییەكانی كورد بوو، هەر بۆیە بە درێژای دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە ئاسایش بەرقەرار نەبووە و بۆ بە دەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی لە شەڕ و تێكۆشاندا بووە ، لە ئەنجامی شەڕ و ململانێ بە درێژایی مێژوو لە نێوان كورد و حكومەتە یەك, لە دوای یەكەكان و بە هۆی نەگەیشتنە كۆتایی چارەسەركردنی كێشەكان بە جەنگ و خوێن ڕشتن ، هەردوولا ناچار گفتوگۆ و دانوستان ئەنجامبدەن، سەرچاوەی سەرەكی نەگەیشتنە ئەنجامی گفتوگۆ ودانوستاندنەكان لە نێوان بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كورد و حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عیراقدا, كە بریتی بووە لە ململانێ لە سەر چەند ناوچەیەكی سنووری نێوان باشووری كوردستان و عیراق, لەكاتێكا چەندین بەڵگەی مێژوویی وجوگرافی یەكلایی دەكەنەوە كە ئەم ناوچانە دەكەونە سنووری باشووری كوردستانەوە, پێداگری حكومەتەكانی عیراق لە گفتوگۆكاندا لەسەر نەدانی ئەم ناوچانە، بەڵگەی گرنگی و بایەخی ئەم ناوچانە دەردەخات لەڕووی شوێنی ستراتیژی و بازرگانی و ئابوورییەوە، دەوڵەمەندی بە داهاتە سرووشتییەكانی وەك نەوت و بوونی زەوی و زاری بەپیتی كشتوكاڵی، سەرچاوەی ئاوی زۆر كە بایەخ وگرنگی زیاتری بۆ حكومەت دەرخستووە، دەبینین بەشێكی زۆری سەروەت و سامانە كانزاییە ستراتیژییە جیوپۆلەتیكییە گرنگەكانی عیراق و هەرێمی كوردستانیش لەم ناوچانەن، گەڕاندنەوەی بۆ نێو سنووری هەرێم ڕووبەری هەرێم زیاددەكات, هاوكات لە ڕووی ئابوورییەوە ئەو دراماتە سرووشتیانە هەرێم سوودی زۆری لێ دەبینێت، هەر بۆیە بۆتە ناوچەی جێناكۆك لە نێوان كورد و حكومەتەكانی عیراقدا, گەر پێناسەیەك بۆ ئەم چەمكە بكەین , ناوچەی جێناكۆك بریتییە لە ڕووبەرێك لە زەوی كە ناكۆكی لە نێوان وڵاتاندا دوو وڵاتی هاوسنوور لەسەر ڕووبەری زەوییەك, یان لە ناوخۆی وڵاتاندا زیاتر لەو وڵاتانەدا ناوچەی جێناكۆك هەیە، كە جیاوازی نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی لە نێوان دانیشتوانەكەیدا بوونی هەیە، ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان ئەو بەشەی باشووری كوردستانە كە هێشتا بەفەرمی حكومەتی هەرێم ئیدارەی ناكات، ناوچەكانیش كە بە ناوچەی جێناكۆك بەناوبانگە یاخود دەتوانین بڵێن ناوچە جێناكۆكەكان ئەو ڕووبەرە جوگرافیاییە یان یەكە ئیداریانەیە (شار، شارۆچكە، شارەدێ، گوند)لە خاكی كوردستان، كە بەشێوازی یاسایی و دەستوریی نەكەوتووەتە ناو سنووری دەسەڵاتی دانپێدانراوی كوردی، بەڵكو كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی ( فەرمانڕەوایی) داگیركەرە جیاوازەكانی كوردستان ناوچە جێناكۆكەكان لە نێوان كورد حكومەتەكانی عیراقدا ئەو سنوورە دەگرێتەوە كە دەكەوێتە نێوان كوردستان و عیراقەوە، كە ئەمەش ئەو ناوچانەی كە بەشێوەی شریتی لە مەندەلییەوە لە سنووری ئێرانەوە دەست پێدەكات بەرەو باكوور درێژ دەبێتەوە بەرەو ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە، هەتا دەگاتە شەنگار لە سنووری سوریا، ئەو ناوچانەی كە مایەی درووستبوونی كێشەن بریتین لە پارێزگای كەركوك و چەند یەكەیەكی ئیداری سەرپارێزگاكانی موسڵ و دیالە و سەلاحەدین و كوت, كە ئەوانیش بریتین لە شار و شارۆچكە و شارەدێیەكانی (كەركوك، دووز، دوبز, داقوق، پردێ, خانەقین ,مەندەلی، جەلەولا، قەرەتەپە، جەبارە, كۆكس, قۆرەتو, مەیدان, بەدرە، سەرگەڕان، شێخان، شەنگار, تەلعەفەر، مەخمور....هتد) چەندین ناوچەیتری هەرێمی كوردستان, سەبارەت بەم كێشەیە ڕۆژی ( 19/3/2003)دەستنیشانكرا لە لایەن هاوپەیمانانەوە بۆ سنووری دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان و میكانیزمی ساغكرنەوەی چارەنووسی ئەو ناوچانە لەڕێگەی یاساوە, پاشان بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ ماوەی گواستنەوە ڕێگە چارە بۆ ئەو كێشەیە دانرا, هەرلەم یاسایەدا لە بڕگەی (أ ی مادەی 53)دا سنووری دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو ناوچانەدا قەتیسكرا, كە تا پێش پرۆسەی ڕزگاری عیراق ( 2003) بەڕێوەی بردوون, دەبوو مادەی(58) بڕیار لێدراو جێبەجێبكرایە و ئەم كێشەیە چارەسەر بكرایە پێش نووسینەوەی دەستوور بەڵام وەك خۆی مایەوە, دواتریش گواستنەوەی ئەم مادەیە بۆ دەستووری هەمیشەیی عیراقی ساڵی (2005) و لە پەرلەمانی عیراق دەنگی لەسەردرا، لە دەستووریشدا بۆ ئەم ناوچانە ماددەیەك تەرخانكرا ئەویش مادەی (140)بوو، واتە لەو دەستوورەدا بە ناوچەی جێناكۆك ناسێنرا, شایانی باسە ئەو ناوچانەی كە ناكۆكیان لەسەرە قوڵایی ستراتیژی ئاسایش نەتەوەی كورد پێكدەهێنێت هەموو بەڵگەنامە مێژوویی و جوگرافیاییەكان كوردستان بوونی ئەو ناوچە و دەڤەرانە دەسەلمێنن و پشت ڕاستی دەكەنەوە پاشان لە كابینەی شەشی حكومەتی هەرێمدا وەزارەتی كاروباری ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم هەڵوەشێنرایەوە، دەستەیەك دامەزرێنرا بەناوی (دەستەی گشتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو ناوچانەی ناكۆكیان لەسەرە) بەڵام دواتر (نوری مالیكی) لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا زاراوەی ناوچە تێكەڵاوەكانی بۆ ئەوە ناوچانە بەكارهێنا، دواتریش وەك كاردانەوەیەك بۆ ئەم لێدوانە سەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمانی كوردستانیش بەپێی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی (2013) بە زۆرینەی دەنگ بڕیاردرا كە دەسەتەواژەی ( ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم) بۆ ئەو ناوچانە بەكاربهێنرێت، بێگومان ئەم ناوانەیش لە ڕووی زمانەوانەیی و جوگرافییەوە گونجاوە چونكە پێویستە لەم سۆنگەیەوە تەماشا بكرێت كە ئەم ناوچانە بەپێی بۆچوونی هەرێم كوردستانین، وەلێ كەوتووەتە دەرەوەی هەرێم، لەبەرئەوەی لە ڕووی جوگرافی و مێژویی و دیمۆگرافییەوە سەلمێنراوە، هەرچەندە لە ئێستادا كەوتەوەتە دەرەوەی هەرێم, هۆكارەكەشی دیارە كە لە ڕێگەی داگیركاری و زەبروزەنگەوە بووە، ئەم پیلانە لە بیری ستراتیژی بەعسدا شوێنێكی دیاری هەیە، چونكە بەعس خاكی عیراقی بە بەشێك لە نیشتمانی عەرەب دەزانی , كوردیش بێ خاك و نیشتمان بە میوانی ئەو خاكە، هەر بۆیە بە لای بەعسەوە بە عەرەبكردن كارێكی پێویست بوو، بۆئەوەی عەرەب بتوانێ ئەو خاكەی گەلی كوردی لەسەرە بخاتە ژێر دەسەڵات و قەڵەمڕەوی خۆییەوە، گەرچی میژوو گەلێ نموونەمان دەربارەی هەوڵی توانەوەی نەتەوە و گەلانی دونیا و تەفروتونا كردنیان بۆ دەگێریتەوە، بەڵام بە دەگەمەن نموونە دەبینینەوە كە نەتەوەیەك لەنێو نەتەوەیەكیتردا توابێتەوە و خەسڵەتە تایبەتییەكانی خۆی زمان و كەلەپوور و فەرهەنگی لە دەست دابێت، تا ئێستاش قیبتییەكانی میسر و بەربەرەكان لە باكووری ئەفریقا خۆیان بە عەرەب نازانن بەڵكو خۆیان بە خاوەن مێژوو زمان و فەرهەنگی تایبەتی خۆیان دەزانن، جگە لە مانەش عەرەب نەیتوانی ( كورد و فارس و بەلوج و ئەفغان و ئازەر ) لە نێو بەرێت و بیان توێنێتەوە، مێژوو بە تەواوەتی ئەوەی سەلماندووە, كە نەك گەلانی دواكەوتوو لە ڕووی شارستانییەتەوە نەیانتوانیووە و ناشتوانن لە ڕێگەی زەبروزەنگ و توندوتیژییەوە بیسڕنەوە, گەرچی خاوەن شارستانییەتی باڵاشبن چونكە بۆ توانەوەی ئەو گەلانە كۆمەڵێك فاكتەر پێویستن:
1-دەبێ نەتەوە باڵا دەستەكە خاوەن شارستانییەتێكی باڵاتر بێت .
2-هێزێكی مرۆیی زۆرتر و ئابووری بەهێزتری هەبێ.
3- قەناعەتێكی ئایدۆلۆژی و سایكۆلۆژی لای نەتەوە بچووكەكان درووست ببێت كە توانەوەیان لەناو ئەوانەدا دەبێتە هۆی پێشكەوتنیان پلەیەك بەرەوە ژوورتر دەچن، باریان باشتر دەبێ.
بێ بوونی ئەو فاكتەرانە مەحاڵە توانەوەی نەتەوەیەك لە بۆتەی نەتەوەیەكیتردا ڕووبدات، هەرچەندە بوونی ئەو هۆكارانە مانای ئەوە ناگەێنیت كە پرۆسەی توانەوە دەگاتە دوا ئەنجام، بەڵكو تەنها هۆكارێكی كاتین بەڵام یەكلاكەرەوە نیین بۆ ڕوودانی پرۆسەكە، هەر هەلێك بۆ زەبروزەنگ توانەوەی نەتەوەیەك لە لایەن دەسەڵاتەوە خەونێكی نەزۆكە و هەمیشە كاردانەوە درووست دەكات لە بەرانبەردا وەك شۆڕشەكانی كورد كە تێكڕا دژی زەبروزەنگ و بۆ بە دیهێنانی ئامانجە نەتەوەیی و دیموكراتییەكان هاتنە بوون, ئاشكرایە لە سەردەمی بەعسدا سیاسەتی قڕكردن و جینۆساید و سڕینەوە و سیاسەتی بە عەرەبكردنی باشووری كوردستان و كورد سێكوچكەی تەعریب و تەرحیل و تەبعیس، كە ڕوو لە هەڵلوشینی خاكە كوردستان و توانەوەی نەتەوەی كوردە، كە پیلانی داڕێژراو بوو بۆ ئەوەی نیشتمانی كورد بكاتە خاكی مێژووی عەرەب بەشێك لە كورد بە عەرەب لە قەڵەم بدا، گەر بۆی بلوایە باشووری كوردستانی هێندەیتر پارچە پارچە دەكرد و نەخشەی دیموگرافی باشووری كوردستان و عیراق دەگۆڕێ و بەشێك لە نەتەوەی كوردی دەكردە عەرەب، هەرچەندە سیاسەتی بە عەرەبكردن هەر زادە و بیری لەیەكدانەوەی بەعس نییە، سیاسەتێكی نوێ و داهێنراوی دەستی كارەبەدەستە بەعسییەكانی عیراق نییە، بەڵكو سیاسەتێكی لە مێژینەیە كاربەدەسەتە سیاسی و سوپاییەكان و حكومەتە یەك لە دوای یەكانی عیراق و بگرە پێشتریشە، بەڵام بەعس جیاواز لە ڕژێمەكانیتر، لە ڕێگەی ستراتیژییەوە بۆ مەسەلەی بە عەرەبكردنی گەلی باشووری كوردستان چووە، هەمەلایەنەتر بیری لێكردووەتەوە، هێڵە گشتییەكانی جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتەی داڕشتووە توندوتیژ و دڕندانەتر پراكتیزەی كردووە, وەك دەر دەكەوێت پێوانەی خاكی باشووری كوردستان دەكاتە ( 86)هەزاركم2، واتە ( 19,62%) ی خاكی عیراق پێكدێنێت، زیاتر لە ( 36684)كم2 بەر شاڵاوی ڕاگواستن كەوتووە، كە دەكاتە زیاتر لە 42,66%) ی ڕووبەری باشووری كوردستان، كە لە ڕووی كارگێڕی و سیاسییەوە بەسەر دوو ناوچەدا دابەشكراوە: ناوچەی ئۆتۆنۆمیدار و ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی مەركەزدایە
یەكەم - ناوچەی ئۆتۆنۆمیدار: ئەو ناوچانەیە كە بەگوێرەی یاسای ئۆتۆنۆمی لە 11/3/1974)دا، دیاریكراوە و پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك دەگرێتەوە، كە ڕووبەرەكەی ( 36347) كم2یە، بەو پێییەی ئەم ناوچەیە (42,26%)ی باشوری كوردستان پێكدێنێت ( 53,74%)ی ناوچەی ئۆتۆمیدارە ڕاگوێزراوە، بەمجۆرە تەنها ( 23247) كم2 بەكردەوە لەسەر ناوچەی ئۆترنۆمییەوە.
دووەم - ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی مەركەزدایە
53,74%) ڕووبەری باشووری كوردستان دابڕاوە بۆ دەسەڵاتی ناوەندی بەغدا، ئەویش بەسەرچەندین پارێزگادا دابەشكراوە كە ئەمانەن: نەینەوا، كەركوك، سەڵاحەدین، دیالی، واست، میسان، مەبەست لەم دابەشكردنە بە پلەی سەرەكی ئەوەیە كورد لەو پارێزگایانەدا كەمایەتی و كوردستانیش پارچە پارچە بكەن، تابتوانن ئاسانتر نەخشەكانی خۆیان لەمەڕ ڕاگواستن و بەعەرەبكردن جێبە جێ بكەن.
قەزای خانەقین بە نموونە
خانەقین شارۆچكەیەكی جوانە دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی ناوەندی لیواكە (بەعقوبا), كە (108)كم دوورە لێیەوە, هاوكات لە بەغداوە (167)كم دوورە بەستراوە بە هێڵی ئاسنی درێژەوە لە نێوان بەغدا و كەركوكدا, لقێكی دەست پێدەكات لە دووڕیانی (قەرەخان )ەوە لە باكووری خانەقین كۆتایی دێت كە درێژییەكەی (28) كیلۆمەترە, لە باكوورییەوە لە دووری (10)كم مەخفەری مەنزەرییە, كە دەكەوێتە كۆتایی سنووری عیراق لە ڕۆژهەڵات و سەرەتایی سنووری ئێرانە لە ڕۆژئاواوە, فەرمانگەی پاسەپۆرتی تێدایە و یەكێكیتر بۆ گومرك و بنكەیەكی بچووكی پۆلیسی عیراقی تیادایە, لە بەرامبەریدا باڵەخانەیەكی قەشەنگی پۆلیسی ئێران هەیە بەناوی خوسرەوی, ڕووباری ئەڵوەن بەناو شارۆچكەكەدا تێپەڕ دەبێت, كە لە ئێرانەوە دێت و دەیكاتە دوو بەشەوە: بەشێكیان درێژ دەبێتەوە لە كەناری ڕۆژاواوە بەناو شاردا, بەشەكەیتری بە ناوی (حاجی قرە) دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتەوە, یەكەمیان زۆر كۆنە و لەوانەیە بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەكان, دووەمیان نوێیە لە ساڵی (1729) دەستكرا بە بنیاتنانی, هەردوو بەشەكە بە پردێكی جوان دەبەسترێتەوە, كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی درووستكردنی شارۆچكەكە, هەروەك هەندێ لە سەفەرنامەكان باسیان كردووە, پردەكە داڕووخا و لە جیاتی پردێكی دیكە درووستكرا, كە بریتییە لە (11) چاو بە هەمان بەردی پردە كۆنەكە, لە دووری (30)كم لە شوێنەواری قەڵایەكی كۆن هەیە و (فەرمانگەی زانستە ئیسلامییەكان) دەڵێت: مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەكان و كیسرای دووەم پاشای فارسەكان كە نوعمانی پێنجەمی پاشای (حیرە)ی تێدا زیندانی كردووە, لە هەردوو دیووی ئەڵوەن كە باسی لێوە كرا, باڵەخانەی زۆر جوان و بینای هاوچەرخ و قەشەنگ دیمەنێكی جوانی پێدەبەخشن, لە خانەقین بازاڕی ڕێك و پێك و شەقامی ڕاست و قیرتاو لە لێوارەكانیدا داری هەمە جۆر هەیە, هەروەها خانەی سینەمای تێدایە, كۆشكی قەشەنگ و زۆرباش و ژێرخانی هاوچەرخ و دامودەزگای حكومی هەمە چەشنی تێدایە, لەگەڵ ئەوەشدا مزگەوت و حوسەینییە و تەكیە و كەنیسە و گەرماو و چایخانە و باخچە و قیسەری و ئوتێلی تێدایە, دانیشتوانەكەی ئاوی پاڵێوراو دەخۆنەوە, بەڵام قورسە لەبەرئەوەی هەندێ كەرەستەی (مەواد)ی ئەندامی تێدایە, وەلێ كەش و هەواكەی زۆرباشە, ژمارەی دانیشتوانی (15000) كەس تێدەپەڕێنێت, كە بە چوار زمان قسە دەكەن (كوردی, عەرەبی, توركی و فارسی)زۆرینەی دانیشتوانی كوردن, لە نێوانیاندا كۆمەڵێك كۆچەری هەن لە هۆزەكانی فارسی ئێران, نەتەوەكانی تریشی تێدایە, سەرژمێری ساڵی( 1947) ئەوە پیشان دەدات كە ژمارەی دانیشتوانی قەزاكە (56769) كەسە, بواری بازرگانی لە خانەقین زۆر بەربڵاوە بەپێی پێگەی جوگرافی ئەو كاتە لەدەست جولەكەكان بوو, هەرچەندە ئەوان كەمینەیەكی زۆر كەمبوون, بەڵام كە كۆچیان كرد بەرە و فەلەستین لە سەرەتای ساڵی 1950 كەوتە دەست موسڵمانەكان, لە نزیك وێستگەكەی دامودەزگای زۆر جوان هەیە كە هی كۆمپانیای نەوتی (فارسی – ئینگلیزی) كە نەوت دەپاڵێورێت و خاوەندارییەتی گەڕایەوە بۆ عیراق لە زەوییە گوێزراوەكان بە ناوی نەفتخانە, كە دەخرێتە ناو تەنەكەوە بۆ ئەوەی بەكاربهێنرێ لە هەموو عیراقدا, لە باشوورییەوە لە دووری (4)كم گوندێكی جوان هەیە پێی دەوترێ (عەلیاوە) كۆشكێكی بەرزی تیایە كە مەلیك فەیسەڵی یەكەم بونیاتی ناوە لە ناوەڕاستی كێڵگەیەكدا, لە نێوان خانەقین و مەنزەریە و بەغدادا جادەیەكی بەرین هەیە قیرتاوكراوە كاریگەری زۆرباشی هەیە لە ئاسانكاری هاتوچۆ لە نێوان عیراق – ئێران دا لە ڕێگەی خانەقینەوە، ئەمەی كە ئاماژەی پێكرا لە كتێبی (العراق قدیما و حدیپا)ی عبدالرزاق الحسنی دا هاتووە, ئەم قەزایە دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی پاریزگای دیالەوە، سنوورەكەی بە چیای (بەمۆ) لەوپەڕی باكوورەوە جیا دەكرێتەوە لە پارێزگای هەڵەبجە، لە باشوورەوە چیای حەمرین كە جیای دەكاتەوە لە قەزكانی مەندەلی و شارەبان ، سنووری ڕۆژاوای ڕووباری سیروان جیا دەكاتەوە لە قەزاكانی كەلار و كفری، لە ڕۆژهەڵاتیشەوە وڵاتی ئێرانە, ڕیچ لە گەشەتەكەیدا لە ( 21ی ئازاری 1820)دا بە خانەقین و سەعدیەدا تێپەڕیووە، لەو بارەیەوە دەڵێت خەڵك لە سەعدیە و خانەقیندا بە زمانی كوردی و توركی قسە دەكەن و زمانی فارسیش لێرە باوە، بەڵام لێرە كەسێك نییە زمانی عەرەبی بەكاربێنێت، لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق، هاوكات بەریتانییەكان كۆمپانیایی نەوتیان دامەزراند و بەهۆی دامودەزگاكانی حكومەتەوە زمانی عەرەبی كەوتە ناوچەكە، كە كرێكاری عەرەبی بەغدا و بەسرەیان دەهێنا بۆ كۆمپانیاكە، ئینجا كردنەوەی قوتابخانە و خوێندن بە زمانی عەرەبی ڕۆشنبیری عەرەبی بڵاوبووەوە، (شمس الدین سامی) لە ( قاموسی الاعلام) فەرهەنگی ناوداران دا،كە بە زمانی توركی دایناوە دەڵێ: خانەقین كەوتوەتە باكووری ڕۆژهەڵاتی ویلایەتی بەغدا، لەسەر ڕێگەی هەمەدان – خۆراسان لە سنووری ئێرانەوە نزیكە و زێی ئەڵوەن بە ناوەڕاستیدا تێدەپەڕێ ناوەندی قەزایە و سەر بە بەغدایە، دوو ناوچە هەیە بنكورە – قزل ڕەبات، لەسەردەمی پاشایەتییدا خانەقین یەكێك بووە لە شارە گرنگەكانی كوردستان و عیراق بووە، دووەمین قەزا بوو لە دوای قەزای نەجەف لە گەورەیدا بەر لەوەی نەجەف ببێتە پارێزگا، سەرژمێرییە فەرمییەكان دانیشتوان كە باسی ڕێژەی دانیشتوانی شارنشین دەكەن، لە شارەكانی كوردستان لە دوای شاری كەركوك، شاری خانەقین دێ بە پلەی دووەم كەوا ڕێژەی شارنشین تیایدا لە 32% بووە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1947 كەچی ئەم ڕێژەییە لە شارەكانیتر نەبووە یان زۆر نزمتر بووە، ناو شاری خانەقی و گوندەكانی بەرلەوەی دەستی پاكتاوكردنی ڕەگەزی بگاتێ زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانەكەی كوردبوون، لە باشووری ڕۆژاوای شاری خانەقین هەردوو ناحیەی جەلەولا و سەعدیەدا ژمارەیەكی بەرچاو عەرەب هەیە، لەگەڵ چەند خێزانێكی توركمان هەروەها چەند خێزانێكی لە كوردی ڕەسەن لە عەشیرەتی زەهاوی و باجەڵان و زەنگەنە، وا ڕاهاتوون بە زمانی توركی قسە بكەن لەگەڵ ئەوەشدا شانازی بە كوردبوونی خۆیانەوە دەكەن, ڕووبەری ئەم قەزایە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1977 ( 4043) كم2 بووە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1987 (3915)كم2 بووە، ژمارەی دانیشتوانی (102298) كەسە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1977، زۆر بەتوندی كەوتوەتە بەر شاڵاوی بە عەرەبكردن تا ئەو ڕادەیەی هەبوونی كورد لە هەندێ ناوچەدا بۆ نیشتەجێكراوانی عیراقی نامۆیە، بەو شێوەیە ڕێژەی كورد لە سەرجەم دانیشتواندا لە نێوان ساڵانی 1965 ەوە تا ساڵی 1977 بۆ ( 55% بۆ 37%) دابەزی واتە 18% كەمی كردووە كەچی نەتەوەی عەرەب لە ( 36% بۆ 62%) زیادی كردووە واتە 26% بەرزبووەنەوە، ڕێژەی نەتەوەی كورد بێت حەوتەمین شوێن لە نێوان قەزاكانی دیكە گرتووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ڕاگواستنی كورد و نیشتەجێكردنی عەرەب و نانووسكردنی كورد بە عەرەب، لە سەرژمێری ساڵی ( 1977)دا دەیان گوند ناویان نەما و لەبری ئەوانە بە دەیان ناوی تازەی عەرەبی لە نێوان گوند و موقاتەعەكاندا پەیدابوون كە پێشتر نەبوون, زادەی سیاسەتی پاكتاوكردنی ڕەگەزی ئەدەبیاتی نوێی حزبی دەسەڵاتدار بووە, گەر سەیری سەرژمێری ساڵی (1987) بكەین پرۆسەی تەعریب بە خەستی دەردەكەوێت, ڕێژەی كورد دابەزیووە بۆ( 45,8%)لە ناو شاردا و (24,16%)لە هەموو قەزاكەدا, لە كاتێكدا پێش كودەتای( گەلاوێژی 1968) پێكهاتووە لە(72,1%)لە ناو شار و (54,6%)لە قەزاكەدا, بەپێی سەرژمێری هەمان ساڵ دانیشتوانی قەزاكە بەم شێوە بووە, ناوەند (39246) كەس و جەلەولا(37489)كەس و سەعدیە (24662)كەس, كە كۆی دانیشتوانی قەزاكەش دەكاتە(101397)كەس, هاوكات بەپێی سەرژمێری (1997) هێندەیتر كورد كەمی كردووە بۆ ( 19699) كەس لە بەرامبەردا عەرەب زیادی كردووە بۆ (37327) كەس , بەڵام لە دوای پرۆسەی ئازادی ئەم ئامارانە پێچەوانە دەبێتەوە بە شێوەیەكی بەرچاو لە ئاستی ناوەندی قەزا ڕێژەی كورد بەرزبووەتەوە بە گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان, هاوكات عەرەبە هاوردەكان ئێرەیان بە جێهێشت, هەرچەندە ئەم زیادبوونە لە ناحیەكانی (سەعدیە و جەلەولا) وانییە بە تایبەت كاتی هاتنی داعش و دوای (16ی ئۆكتۆبەر) تادێ ڕێژەی كورد كەم دەبێتەوە, لە زۆربەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمدا, لێرە پێوستە نوێنەرانی كورد لە بەغدا و حكومەتی هەرێم و وەزارەتی كاروباری ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم, چەند نووسینگەیەك لە شارەكانی هەرێم دابمەزرێنێ یان لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی ئاماری شار و شارۆچكەكانەوە بە مەبەستی كۆكردنەوەی زانیاری دەربارەی ئەو خێزانە ئاوارانەی كە تا ئێستا لەم ناوچانە ماونەتەوە و نەگەڕاونەتەوە, لەكاتی سەرژمێریدا مافی خۆیانە مافی بەشداریی كردنیان پێبدرێت, لە بەرامبەردا نەهێڵن ئەو عەرەبە هاوردانە و ئاوارانەی كە لە ناوچە جێناكۆكەكان ماونەتەوە بەشداری بكەن, بەتایبەت لە دوای پرۆسەی ئازادی عیراقەوە ژمارەیەكی زۆری عەرەب هاتوونەتە ئەم ناوچانە بەهۆی شەڕی قاعیدەوە و داعش و ناسەقامگیری ئاسایشی پارێزگاكانی ناوەڕاستی عیراقەوە, لەسەر ئاستی ڕاگەیاندنیش پێویستە گرنگی زیاتر بدرێت بەكێشەی تەعریب پلانی تایبەت هەبێت لەڕێگەی لایەنی پەیوەندیدارەوە, لە هەموو ڕاگەیاندنەكانی حكومی و حیزبی و ئەهلییدا بەرنامەی تایبەت هەبێت, حكومەتیش یاداشت بداتە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی پاشماوەی تەعریب كۆتایی بێت, ئەگەر نا پرۆسیسی تەعریب كۆتایی نەهاتووە و درێژەی هەیە, ژمارەیەكی زۆری كوردیش ئەو ناوچانە بەجێدێڵن هەرلە سەردەمی داعش و دواتریش دوای شازدەی ئۆكتۆبەر دێنە ناوچەكانی هەرێم.
سەرچاوە
1-د خلیل اسماعیل محمد, التعریب والتهجیر فی كردستان العراق, مكتب الفكر والتوعیە للاتحاد الوگنی الكردستانی, السلیمانیە, 2003
2- الدكتور خلیل اسماعیل محمد, قچا‌و خانقین, منشورات, مركزكردستان للدراسات الاستراتیجیە, السلیمانیە, 2002
3- السیدعبدالرزاق الحسنی, العراق قدیما و حدیپا, دار الیقچە العربیە , بغداد گبعە السابعە, 1982
4- ئەمین قادر مینە, ئەمنی ستراتیجی ی عیراق و سێكوچكەی بەعسییان, بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی ی كوردستان, چاپی دووەم, سلێمانی, 1999
5- حەمید عەبدوڵڵا ساڵح, سیاسەتی تەعریب لە شاری كەركوك, بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی ی كوردستان, سلێمانی, 2008
6-هەورامان كەماڵ میرزا, تاریق ڕەئوف محەمەد, ناوچەكانی ململانێ لەنێوان كوردو حكومەتەكانی عیراقدا,چاپ دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی, سلێمانی 2008
7- بشیر صادق , ناوچە جێناكۆكەكان, چاپ رۆی لگباعە و النشر/العراق, 2016
8- محەمەد سەعید سۆفی, گۆڤاری كەركوك ژ4, ساڵی چوارەم, بەهاری 2003
9- مەسعود دارا خان, گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی ی , ژ4, ساڵی شانزەهەم , تشرینی دووەمی 2008
10- محەمەد سەعید سۆفی , گۆڤاری كەركوك, ژ 4, ساڵی چوارەم, بەهاری 2003