كؤتایی دەسەڵاتی بەعس و دامەزراندنەوەی عیراقی نوێ
بەشی یەكەم
پێشەكی
ئەو عیراقەی كە هەشتا ساڵ پێش ئێستا كۆلۆنالیزمی بەریتانیا درووستیكرد كۆتایی هات، لە ڕاستیدا عیراق وەك دەوڵەت و قەوارەی سیاسی، بەرهەمی هەڵەیەكی مێژوویی یان ڕێككەوتنێكی مێژووییە، نەك بەرهەمی ڕاستی یان پێداویستییەكی مێژوویی، هەروا بەرژەوەندی و ئیرادەیەكی دەرەكی درووستیانكرد، نەك بەرژەوەندی و ئیرادەی كەسێكی هاومێژوو و هاوكلتوور و هاوئامانج و هاوچارەنووس، عیراق لە كۆمەڵێك گروپی نەتەوەیی، ئینتیكی و مەزهەبی جۆراوجۆر درووستكرا، وەك عەرەبەكان خۆیان ناوی لێدەنێن(متحف الاجناس), بەبێ زەمینەی هاوبەشی مێژوویی و كلتووری، بەبێ ئەوەی هەست و ئینتیمای هاوبەش یان هاریكاری نەتەوەیی لە نێوانیاندا بووبێت، قەیرانی عیراقی پێش هەر شتێك لێرەوە دەست پێدەكات، ئەم دەوڵەتە لەبری ئەوەی ئەم قەیرانانە چارەسەربكات، هێندەیتر قوڵیكردەوە، بەدرێژایی مێژووی هەشتا ساڵەی خۆی نەیتوانی گەلانی عیراق لەدەوری بەرژەوەندییەكی هاوبەش و ئامانجێكی هاوبەش و پێناسەیەكی هاوبەش كۆبكاتەوە، دەوڵەت لەبری ئەوەی هەوڵ بدات پێناسەیەكی تایبەتی بۆ وڵاتێكی فرەنەتەوە و فرەكلتوور دابڕێژێت بەردەوام هەوڵیداوە پێناسەی عەرەبی بەسەر عیراق و گەلەكانیدا بچەسپێنێت، لەجیاتی ئەوەی پارێزەری بەرژەوەندی كۆی دانیشتوان بێت و بەپێی دەستوور ماف و یەكسانی هاووڵاتیان دەستە بەربكات تەنیا دەوڵەتی گروپێك، یان ڕوونتر كەمایەتییەكی عەرەبی – سوننە بووە، لەبەرئەوەی تەبایی و هاریكاری نەتەوەیی لەنێو گەلانی عیراقدا درووست و بەهێز بكات خۆی ئەوانەی زیاتر لێك دابڕیووە، كێشە نەتەوەیی و مەزهەبیەكانی نێوانیانی توندتركردووە، هەرئەمەش وایكردووە زۆربەی دانیشتوانی عیراق ئەم دەوڵەتەیان بە پارێزەر و بەرژەوەندی خۆیان نەزانیووە، بەم هۆیەوە توانای بەردەوامبوون و مانەوەی خۆی خستووەتە ژێر پرسیارەوە، لەو سیاقەدا چەندین حكومەتی تەمەن كورت درووستكرا, جگە لە دەسەڵاتی بەعس ئەویش تەنیا زەبروزەنگ و هێشتییەوە, گەرنا لە ماوەی دەسەڵاتیدا چەندین جار هەوڵی كودەتا درا بەڵام نەگەیشتنە ئامانج، دواتریش بەو شێوەیە ڕۆیشت كە هەموو بینیمان, زۆربوون ئەوانەی دڵشادبوون بەمەرگی سەدام ودەسەڵاتەكەی، كە دواجار نەیتوانی چەند ڕۆژێك ڕووبەڕووی هێزەكانی هاوپەیمانان و گەلانی ڕاپەڕیووی عیراق ببێتەوە، ئەمریكا بەر لە هاتنی هێزەكانی بۆ عیراق بیری لەوە نەكردبووە كە بەرەو ڕووی ئەو ڕادەیە بەرهەڵستكارییەی تیرۆیستان دەبێتەوە كە توانا و وزەیەكی زۆرتر بۆ ئەمریكا ئاشكرابوو, كە تەنیا كاری سەربازی تێری ئەوە ناكات كە سەركەوتنی سیاسی و دیبلۆماسی لە مەسەلەی عیراقدا بەدەست بێنێ نەك هەر سەربازی، بۆئەوەش كارە هەرە قورسەكە لە ڕووی سیاسیەوە مەسەلەی دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق بوو, بەهەرحاڵ بۆ ئەم مەبەستە چەند ئەزموونێك و پێشینەی فیكری هەبوون، كە ئەمریكا پرۆژەی دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقی لەسەر بیناكرد كە گرنگترین ئەو ئەزموونە فیكریانە ئەمانە بوون:
1- لە یەكچوواندنی حاڵەتی عیراق بە ئەزموونی ژاپۆن و ئەڵمانیای دوای جەنگی دووەمی جیهانی.
2- بیناكردنەوەی سەرلەنوێی دەوڵەتی عیراق لە ڕێگەی كۆپیكردنی پرۆژەی بەریتانیاوە بۆ سەرەتای دامەزراندنی لەساڵی 1920دا.
3- نە خوێندنەوەی ئەو كێشانەی كە لەگەڵ دامەزراندنی عیراقدا ئامادەییان هەبوو.
گۆڕانی سیستەمی سیاسی عیراق ئەو ناهاوسەنگییە سیاسییە بوو, كە چەندین ساڵ لە عیراقدا پەیڕەوكرا، كە سوننەی عەرەب باڵادەست كورد و شیعە پلە دووبوون، ئەم گۆڕانەش كە هاوكات بوو لەگەڵ توانەوەی عروبە و كەوتنی سەنگەری یەكەمی جیهانی عەرەب بەرامبەر ئێران و تورك و خۆراوا، كە سەدام لە ساڵانی دوایی دەسەڵاتیدا، نوێنەرایەتی دەكرد، سەنگەرێك لە میسرەوە تا یەمەن پێشوازی و پشتیوانی لێدەكرا، لە سایەی ئەو دەسەڵاتە تۆتالیتاریزمییەی لە عیراقدا پیادە دەكرا، كورد و شیعە ڕووبەڕووی جینۆسایدی بوونەوە و قڕكردنی بە كۆمەڵ ڕووی تێكردن، بۆیە كەوتنی سەدام، ئەو ڕقە زیندوو بووەوە كە شیعە و كورد چەندین ساڵ لە ڕژێمە فاشیستەكەی بەعسیان هەڵگرتبوو .
هێرشی هاوپەیمان بۆسەر عیراق
هێزەكانی سوپای ئەمریكا بێ ڕووبەڕووبوونەوە گەیشتە مەدینەی سەدامی بەغدا، كە ناوچەیەكی شیعەنشینەوە دەكەوێتە باكووری بەغداوە، لێرەوە تاڵانكردنی دامودەزگاكانی عیراق لەلایەن خودی هاووڵاتیانەوە دەستیپێكرد، هەرچیەك بەردەستی خەڵك بكەوتایە لە وردەكارییەوە تاوەكو شۆفڵ و گڵابە و فیشەك دەیان برد، تەنانەت قاڵی و ئاردیشیان دەدزی، جیهان بەم دیمەنەی خەڵكی عیراق پێدەكەنی، بەوەی چۆن وا خەریكە عیراقییەكان شتەكانی حكومەتەكەی خۆیان دەدزن، لەو كاتەدا وێنەكانی لە( تەلەفزیۆن)ی جیهان پیشان دەدا كە چلۆنی خەڵكی عیراق سەرقاڵی خۆشی دەربڕینن لەكاكتێكا هێزەكانی ئەمریكا ڕووی لە ناوچەكانیان دەكرد و داگیری دەكردن، یەكێك سڵاوی لە سەربازێكی ئەمریكی دەكرد و ئەوتریش ماچی دەكرد، لەلایەكیترەوە كچێك لەولاوە هەوڵی بەشووكردنی سەربازێكی ئەمریكی دەدا، لە ملاشەوە عیراقیەك دەردەكەوت سەرقاڵی سووتاندنی وێنەیەكی سەدامە، ئەویتریش بەپێڵاوەكانی لە وێنەكەی سەدام دەدات, هاوكات هەزارانیش سەرقاڵی بەخێرهاتنی ئەمریكی و بەریتانییەكانن و گوڵیان بەسەردا دابەشدەكەن، ئەمانەش وایكرد بە نەمانی ئەم حكومەتە پاشاگەردانی تەواو لە هەموو وڵاتدا بڵاوبوویەوە و ئەوەی ناوی ئاسایش بێت نەما و لێرەوە بەدواوە قۆناخێكی نوێ هاتەكایەوە و پاشاگەردانی لەبری خۆشی بۆ وڵات هێنرا، ئارامی و ئاسایش بوونێكی نەما و بە ( 48)سەعات بەرلەكەوتنی بەغدا لە وێنەیەكی جوڵاودا سەدام دەركەوت، كە بەپێ لەنێو گەڕەكێكی شاری بەغدادا پیاسەی دەكرد، ئەمەش بۆ خۆ بەگەورە پیشاندان بوو، بەوەی ویستبووی بەهەمووان بگەیەنێت تاوەكو ئەم كاتەش هەرئەوە دەسەڵاتداری عیراقە و لە هیچ كەسێك ناترسێت، هاوكات ( جۆرج بۆش)بە پۆشینی جلی شەڕوانی فرۆكەوانەوە دەركەوت، لەم كاتەدا بۆش بەڕوونی وتی(بە بەكارهێنانی شێوازی نوێ و چەكی زۆر ورد لە پێكهێنانی ئامانجدا، دەتوانێت ئامانجەكانمان بپێكێن و هیچ زیانێكشمان بۆ هاووڵاتیانی سڤیل نەبێت), دوای ئەوەی ڕژێمی بەعسی فاشی بۆ دواجار لە (9نیسانی2003)دا بە دەستی هاوپەیمانان و سەركردایەتی ئەمریكا ڕووخا، گەلانی عیراق لە دڕندەترین دیكتاتۆری سەردەم ڕزگاریان بوو، ئەو ڕژێمەی كە (35) ساڵ بوو جگە لە كوشتن و بڕین، جگە لە زیادبوونی گۆڕی بە كۆمەڵ، جگە لە ئاوەدانكردنەوەی زیندانەكان بە خەڵكی تێكۆشەر و شۆڕشگێڕ، جگە لە ئاژاوەنانەوە و شەڕ فرۆشتن بە وڵاتانی دراوسێ و بە خەڵكی ئازادیخواز و دیموكراسیخوازی ناوخۆ، جگە لە پەرەپێدانی چەكی كیمیاوی و بەكارهێنانی دژی هاووڵاتیانی خۆی، جگە لە ئەنفالكردن و بێسەروشوێنكردنی تێكۆشەرانی كورد و عەرەب و توركمان، جگە لە تەعریبكردن و تەهجیر و تەبعیس, كارێكیتری ئەنجام نەدا، بۆیە بە لە ناوچوونی ئەم دیكتاتۆرە سەردەمێكی نوێ بۆ عیراقییەكان دەستیپێكرد، ئەویش سەردەمی كاركردنە بۆ هێنانەدی كایەی عیراقێكی دیموكراتی فیدرالی پەرلەمانی و فرە حیزبی، ئەمریكا بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان جوڵایەوە كەوتە هەوڵێكی شێلگیرانە بۆ ئەوەی بتوانن ئەزموونی عیراقیكی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بچەسپێنێ، عیراق بكرێتە نموونەیەكی نوێی دیموكراسی لە ناوچەكەدا، گەرچی وا بریاربوو (جەی گارنەر)ببێتە فەرمان ڕەوایی عیراق لە دوای جەنگ، كەچی تاوەكو (1ی نیسان)واتە دوانزە ڕۆژ دوای دەستبەسەراگرتنی بەغدا مایەوە، جەنراڵ (تۆمی فرانكس)مۆڵەتی هاتنە ناوەوەی عیراق پێ نەدا، گارنەریش پێداگیری نەكرد، كاتێك گەیشت بەغدا لە بشێویدا بوو، لەلایەن بەرپرسەكانیەوە دەسەڵاتەكەی بەرتەسك كرا و لاوازكرا و متمانە و ڕاستگۆیی لە دەستدا، لە (22ی نیسان)دا گارنەر لەگەڵ ئەندامانی گروپەكەی بەرەو (دوكان)بەڕێكەوتن، مەبەست لە چوونەكەی بینینی (جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی) بوو، بە مەبەستی هاوكاریكردنی لە پێكهێنانی حكومەتێكی كاتیدا، تاوەك لە ماوەی چەند هەفتەیەكدا بەرپرسیارێتی وڵاتەكەی بگرێتە ئەستۆ، دوای هەوڵێكی زۆر ئینجا ڕازیبوون، لە ( 28ی نیسان)دا لە هۆڵی كۆبوونەوەكان لە بەغدا بۆ گفتوگۆكردن دەربارەی حكومەتێكی ئایندە، گارنەر پێشوازی لە نزیكەی (350) كەسایەتی عیراقی كرد، كۆبونەوەكە كە ئامادەكارییەكی خراپی بۆ كرابوو، زۆر جێ ئومێد نەبوو، گارنەر بێ هیچ كارنامەیەك كۆبونەوەكەی ئەنجامدا هەوڵیدا لایەن گەلێكی زۆر جیاواز پێكەوە بگونجێنێت بەبێ ئەوەی ئەزموون و شارەزایی لە بواری دانوستاندن و گفتوگۆی سیاسیدا هەبێت، كۆبەنەوەكە هەرەسی هێنا و سەری كێشا بۆ بشێوی، هەمان ڕۆژ( تاڵەبانی و بارزانی) وەك دوو سەركەوتوو چوونە ناو بەغدا، لەگەڵ ئەوەشدا پنتاگۆن خوازیاری ئەوەبوو بە زووترین كات دەسەڵات بدرێتە دەست عیراقییەكان، ئەمەش بە مانای پێكهێنانی هاوپەیمانییەك دەهات لە نێوان كوردەكان و سەركردە پێشووەكانی تاراوگە, كە سەركردایەتی پارتە ئاینییە شیعەكانیشیان دەكرد, لەگەڵ نوێنەرایەتییەكی بەهێزی شیعە علمانییەكانی تاراوگە وەك ( چەلەبی و عەللاوی)هەرچەندە بۆش هێشتا بڕیاری نەدابوو پشتگیری لە پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی دەكا یان نا، تیمەكەی (گارنەر)لەو پەڕی بێسەر و بەردایە، نەسەركردایەتی, نەستراتیژییەت, نەهەماهەنگی لە ئارادایە, ئەم تیمە لە عیراقییە ئاساییەكان دابڕاون، بەڵام بە هیچ شێوەیەك سەر لەو ئەرك و كارە دەرناكەن كە پێیان سپێدراوە، بیریان لەوە كردەوە كەسێك لە شوێنی گارنەر دابنێن، بۆ ئەم مەبەستە (ڕامسفێڵد)پەیوەندی بە (پۆڵ بریمەر)ەوەكرد، كە بە( جێری) ناسر بوو بۆ ئەوەی هەڵسوڕاندنی كاروباری عیراقی دوای جەنگ بگرێتە ئەستۆ، هەرچەندە بەڕێوەبەرایەتییەكە دووپاتیكردەوە گۆڕینی گارنەر و جێگرتنەوەی بە فەرمانڕەواییەتییەكی جێگر و هەمیشەیی هەردەم بەشێك بووە لە نەخشەیەك بۆ بەڕێوەبردنی عیراقی دوای شەڕ، بریمەر لە كتێبەكەیدا (ساڵەكەم لە عیراق) باس لەوە دەكات ئەو كاتەی داوای لێكرا ئەركەكەی بگرێتە ئەستۆ، تەنها دوو هەفتەی بە دەستەوە بوو بۆ گەیشتنە بەغدا، لە پرۆسەی گواستنەوە لە گارنەرەوە بۆ بریمەر هەڵوەشێنرایەوە، لە (7ی ئایار)دا لەگەڵ سەرۆك بۆش و ئامادەبوونی (كۆڵن پاوڵ و ڕامسفیڵد و ڕایس)ی سەرۆكی دەستەی كۆشكی سپی كۆبونەوەیەكیان سازدا، تیایدا( بریمەر)دەستی واڵاكرد تاوەكو هەموو دەسەڵاتەكانی ( یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) لە عیراقدا پیادە بكات، بریمەر لە (12ی ئایار 2003)دا گەیشتە بەغدا، وەك حاكمی سیاسی دانرا و دەسەڵاتێكی فراوانیان پێبەخشی، لە 16ی ئایاردا ئەوەی بە ئەنجومەنی سەركردایەتی عیراق ڕاگەیاند كە نەحكومەتی كاتی دادەمەرزێت نەك بەم زووانەش دەسەڵات دەدرێتەوە دەست عیراقییەكان، ئەمە درووست (11)ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنەكەی گارنەر) هات، كە بەناوی حكومەتی ئەمریكاوە قسەی كرد، كاتێ ئەوەی ڕاگەیاند كرۆكی حكومەتێكی كاتی لە( 15ی ئایار)دا لە ئارادا دەبێت، لە هەمان ڕۆژدا بڕیاری ژمارە (1)ی دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانێتی دەركرد، هاوكات بریاری ژمارە (2)ی دەركرد، كە ئەم بڕیارە هەڵوەشاندنەوەی سوپای عیراقی لە خۆگرت لەگەڵ هێزە دەریاییەكەی و هێزە ئاسمانییەكەی و پۆلیس نهێنێ و دەزگا هەواڵگرییەكان و پاسەوانی كۆماری و میلیشیاكانی حیزبی بەعس و وەزارەتی بەرگری، كە لە ڕێگەی ئەم هێزانەوە بۆ ماوەی هەشتا ساڵ سوننەكان پارێزەری یەكێتی خاكی عیراق بوون، هاوكات شیعەكان سوپای عیراقیان بە دوژمن لە قەڵەمدا، ئەوان تەنیا سەركوتكەران و كوشتنی بە كۆمەڵیان لە سوپا و دەزگاكانی ئاسایشەوە بەدیكردبوو، هیچ كام لە دوو پێكهاتە ڕازی نەدەبوون دووبارە سوپای عەرەبە سوننەكان بگەڕێتەوە، كە كورد و شیعەكان لە (80%)دانیشتوانی عیراق پێكدێنن، هەڵەوەشانەوەی ئەم دەزگا سەركوتكەرانە و گۆڕینی دەوڵەتی عیراق لە دیكتاتۆرییەوە بۆ دەوڵەتی دیموكراتی فیدراڵی نموونەیەكی نوێی دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوێن دێنێتە گۆڕێ, كە دەشێت ببێتە مۆدێلێكی گونجاو بۆ وڵاتانیتر, كە زۆربەیان دەوڵەتی فرە نەتەوە و فرە كلتوورن, كەچی بەزەبروزەنگ كراونەتە دەوڵەتی زۆرایەتی, لە هەمان كاتدا دەرەتانێ نوێی گۆڕان و پێشكەوتن لە عیراق و كوردستاندا دەڕەخسێنێت, بەڵام لەبەرئەوەی كۆمەڵی عەرەبی عیراق و كۆمەڵی كوردستان لە دوو قۆناخی مێژوویی جیاوازدان و ڕووبوونەوەی دوو جۆرە گرفتی جیاوازن ئەوا دەوڵەتی دیموكراتی فیدراڵ ناواتێ ئەو فریادڕەسە بێت, كە بەیەك ئەندازە گرفتەكانی هەردوو كۆمەڵ چارەسەر بكات, چونكە گەلی كورد لە باشووری كوردستان هەشتا ساڵە كێشەیەكی نەتەوەیی لەگەڵ دەوڵەتی عیراقدا هەیە, ئەم كێشەیە لە ناوەڕۆكدا كێشەی زمان و خاك و پێناسەیە, بۆیە دیموكراتی لە باشترین حاڵەتدا دەتوانێت دەرفەتی نوێ بڕەخسێنێت بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە, وەلێ پرسی دیموكراتی هێشتا پرسێكی نامۆیە لای كۆمەڵگەی عیراقی پێویستی بە زەمینەسازی هەیە, هێشتا لای سیاسییەكانیش نەتوانراوە مەسەلەی نەتەوە و ئاین تێپەڕێنن, گەر ئاوڕێ خێراش لەم ساڵانەی ئەزموونی سیاسی و دۆخی ئاسایشی پڕ لە قەیرانی دەسەڵاتی نوێ بدرێتەوە، ئەو ناكۆكی و ململانێ و نەگونجاندنە بە ڕوونی دەبینرێت، هەروەك هاوكاری دەوڵەتانی وەك عەرەبستانی سعودی بۆ گروپە چەكدارە سوننە مەزهەبییەكانی عیراق، داڵدەدانی ئوردن و یەمەن بۆ بەعسییە هەڵاتووەكان و پێشوازی میسر و قەتەر و مەغریب و لیبیایش لە باڵە سیاسییە ئۆپۆزسیونە توندڕەوەكەی نێو عیراق كە ئەمانە بە ئاشكرا بەدی دەكرێت، پرۆسەی گواستنەوە لە گارنەرەوە بۆ بریمەر هەڵوەشێنرایەوە و دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانی دامەزرا وجێگەی گرتەوە, ئەو كێشانەی كە لەگەڵ دامەزراندنی عیراق ئامادەییان هەبووە، بەتایبەتی لە ساڵانی حوكمڕانی بەعسدا خەستبوونەوە و چڕبوونەوەیان بە خۆیانەوە بینیووە، لەگەڵ كەوتنی دیكتاتۆر ئەو هەموو كەڵەكەبوونە مێژووییە(بەتایبەت دەرهاویشتەی كلتووری سیاسییەكانی ساڵانی حوكمڕانی بەعس)ە لەگەڵ هەندێ توخمی تازە، كە بەشێكیان درێژبوونەوەی ڕووداوە ئیقلیمی و جیهانییەكانن، بە شێوەیەكی خوێناوی خۆیان دەردەبڕن, ئەمریكا دەسەڵاتی بەعس ڕووخاند لەبەر ئەم هۆكارانە:
1-كۆتایی هێنانی یەكجارەكی بەو هەڕەشانە و گوشارانەی عیراق لەسەر بازاڕی نەوت و كێڵگە نەوتییەكانی كەنداوی فارس درووستكرد.
2-بوار ڕەخساندن لەبەردەم حكومەتێكی نوێی (دۆسیەی ئەمریكا)لە عیراقدا, كە بتوانێت سەر لە نوێ بیرە نەوتییەكانی بەگەڕ بخاتەوە و سەرمایەگوزاری بیانی بۆ دەستەبەر بكات و بەشوێن چاڵی نوێی نەوتدا بگەڕێت.
3-پرۆژەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە پیادە بكات.
4-ئیسرائیل لە هەڕەشەكانی عەرەب و ناوچەكە بپارێزێت.
5- بواری جیۆسیاسی و جیۆ بازرگانی خۆی فراوان بكات.
6- شەڕی دژە تیرۆر بێنێتە نێو جەرگەی تیرۆریستانەوە كە كەنداو و جیهانی عەرەبییە.
7-كاربكات بۆ بڵاوكردنەوەی فەرهەنگی دیموكراسی.
لێرەیشەوە وڵاتێكی پڕ لە قەیران، كە لەلایەك مێژوویەكی سیاسی خوێناوی هەیە و لەلایەكیتر لەبەر یەدەكە نەوتەكەی دەتوانێ ڕۆڵی كارا بگێڕێت لە سیاسەتی گشتی ناوچەكە و جیهاندا، هەروەها بەهۆی پێگە سیاسییەكەیەوە كە بەستەگی نێوان ئەوروپا و نیمچە دوورگەی هندە، یاریزانێكە لە نێوان توركیا و ئەنجومەنی هاریكاری كەنداودا، دەتوانێ لەمپەرێك بێت لە نێوان هاوپەیمانێتی سوریا و ئێراندا، دەكرێ ببێتە ناوەندێك بۆ ساغكردنەوەی كاڵا و كەرەستەی مەدەنی و سەربازی ئەمریكی و ئەوروپی ئەمانە و زۆریتر، كەواتە ئەم خەونەی ئەمریكا بۆ عیراقی نوێ و ئەوانەی باسكران تیایدا سەركەوتووبوون، نەك هەر ئەمریكا باوەڕی وابوو پرۆژەی بەریتانیا بە بەرگێكی ئەمریكییەوە دەتوانێ سەركەوتووبێت, بەڵكو سەركردایەتی سیاسی باشووری كوردستانیش لەو باوەڕەدابوو، كە بەرهەم هێنانی عیراقێكی دیموكراتی و فیدراڵی شیاوە لەسەر پرۆژەكە، تەنانەت سەرانی كورد بە شانازییەوە لێرەوە لەوێ باسیان لەوە دەكرد كە كورد بە ئەزموونەكەیانەوە (1991-2003)دەتوانن پێشەنگ و نموونەبن لەم پرۆسەیەدا، نەك هەرئەوە بەڵكو بەرلەوەش كە ئەسڵەن عیراقێكی فیدراڵی و نوێ هاتبێتە ئاراوە, میدیای ڕەسمی بە هەموو شێوەكانییەوە، هەر زوو كەوتە ناو پرۆسەیەكی خەستی ڕازاندنەوەی عیراقی پڕلە تەنگەژە و ململانێی خوێناوی لە ڕێگەی وەسفكردنی بە عیراقی فیدراڵی نوێ, ئەو عیراقەی نەوەك بەرامبەر ئەمریكا بەڵكو لەگەڵ خودی خۆیشدا لە ململانێیەكی خوێناویدایە و پرۆژەكەش نەیەكێتی ئارەزوومەندانە و نەعیراقی دیموكراتی، ئەو كێشانە كە پەیوەندییان بە ناسنامە و دەسەڵاتی سیاسییەوە هەبووە و هەیە، لە قۆناخی دوای سەربەخۆیی عیراق لە سەردەمی كۆماریدا و بەتایبەت ساڵانی حوكمڕانی بەعس و سەدام هەوڵە جدی شاردنەوە و چڕتر و قوڵتربوونەوە، كە بەعس هەوڵی جدی شاردنەوە بێ دەنگكردنی دەدا لە ڕێگەی میكانیزمی ترس و تۆقاندن و زۆر بۆ هێنانەوە، بەڵام كاتی قەڵای ترس ڕووخا دەركەوت كە گرفتە كۆنەكان نەك هەر چارەسەر نەكران، بەڵكو ئەو كێشانە بە تایبەتی لە ڕەهەندی شیعە و سوننەی عەرەبەوە بەشێوەیەكی خوێناوی خۆی دەربڕی، ئەوەش زیاتر كێشەكانی یەكجار قوڵتركردەوە, كە لە ڕەهەندە هەرێمی و جیهانییەكانەوە هەندێ لەو كێشانە تەشەنەبوونێكی تازەیان بەخۆوە بینی بەمجۆرە عیراق بووە مەیدانی هەندێك ململانێی تازە كە لە سەرەتای دامەزراندنی عیراقدا نەبوون، ڕاپرسییەكەی دەستوور كەلە ( 15)ی تشرینی یەكەمی ( 2005) دا بەڕێوەچوو، ئەو ڕاستییەیان دووپاتكردەوە عیراق چۆن دابەشبووە، لە ڕاپرسییەكەدا، هەریەكە لەو سێ پارێزگایەی تەواوی دانیشتوانەكەی كوردن بەڕێژەی(99% )دا بە بەڵێ دەنگیان بۆ دەستوورەكەدا، هەروەها ڕێژەی دەنگدان بە بەڵێ لە( نۆ) پارێزگا شیعەكەی باشووردا لە نێوان ( 95-98%)دەنگیاندا، بەپێچەوانەوە پارێزگای سەلاحەدین كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبی سوننەن بەڕێژەی (81%)دەنگیان لە دژی دەستووردا، هەروەها پارێزگای ئەنباریش كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبی سوننەن بە ڕێژەی (97%) بەدژ دەنگیاندا، دەستوورەكە پەسەندكرا, لەبەرئەوەی ڕێژەی عەرەبە سوننەكان لە پارێزگای نەینەوا تەنها (60%) بەڕێژەی (54%) دەستوورەكەی ڕەتكردەوە، ئەم رێژەیەش كەمتربوو لە ڕێژەی ( دوو لەسەر سێ) بۆ عەرەبە سوننەكان تاوەكو پێكەوە دەستوورەكە ڕەتبكەنەوە, ئەمانە و هەر لە سەرەتای هاتنی سوپای هاوپەیمانان و ئەمریكا بە لای كۆی عیراقییەكانەوە ڕزگاركەر نەبوو، بەڵكو زۆربوون ئەوانەی بە داگیركەر ناوزەدیان دەكرد بەتایبەت عەرەبە سوننەكان، هەر زوو لە تەموزی (2003)كەتیبەی شۆڕشی بیست، یەكەمین بەیاننامەی جوڵانەوەیەكی جیهادی دژی داگیركاری و سوپای ئەمریكا ڕاگەیاند، بۆ ڕزگاركردنی عیراق و خۆبەڕێوەبردن ململانێی نێوان هێزە مەزهەبی و نەتەوەییەكان تادێت پانتایی فراوانتر دەبێت، ڕووبەری جوگرافیای پێكەوە ژیان لە نێوانیاندا بچووكتر دەبێتەوە, دەسەڵاتداریەتی سوننە و پاوانخوازی لە هەشتا ساڵی ڕابردوودا, تا ئێستاش لە عەقڵیەت و هزریاندا نەرجسیەت و خۆبەزلزان و باڵا دەستی ئامادەیی هەیە، وا ڕەفتار دەكەن بیریان چووە كەمینەن سەردەمی خۆسەپاندن و قۆڕخكردن گوزەشت، كۆی شارەكانیان و هەرێمی سوننەنشین لەژێر ڕەحمەتی میلیشیای شیعەدایە، شیعەكانیش لە نیوە زیاتر دانیشتوانی عیراق پێكدێنن، لە ڕابردوودا قوربانی زۆریانداوە و تۆڵەی ئەو سیاقە مێژووییە دەكەنەوە، بە پرۆسەی هەڵبژاردن زۆرینەن و مۆنۆپۆڵی دەسەڵاتیان كردووە پشتگیری هەرێمی دەكرێن و بەرنامەیان بۆ دادەڕێژرێت, لەگەڵ ئەمەشدا لەدوای ڕووخاندنی بتەكەی شەقامی فیردەوس ئیدی كورد ڕۆڵی ئەكتیڤی هەبوو, لە دامەزراندنەوەی عیراقی نوێ و كۆكردنەوەی دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكاندا و درووستكردنەوەی كۆی پایە و جومگەكانی حكومەتدا، لە كاتێكا پێشتر خاوەنی قەوارەی سیاسی خۆی بوو پەرلەمانی كوردستان لە (4/10/1992)دا بڕیاری فیدراڵیەتیاندا لە چوارچێوەی عیراقدا، دواتریش دەنگیان بۆ دەستووردا و ڕۆڵیان لە داڕشتنەوەی دەستووردا هەبوو, لە سایەی عیراقدا مانەوە، كە عیراقێكی تەوافقی فیدراڵی تیایدا كۆی هاووڵاتیان مافیان پارێزراو بێت، بەرەی سوننە و بەعسییەكان لە لایەن هەندێ لە وڵاتانی سوننەوە درێژەیان بە ملهوڕی و ئەنتی دەسەڵات دەدا, لێرەو لەوێ گروپە ئیسلامییە سوننە توندڕەوەكان كردەوەی تیرۆریستی ئەنجام دەدەن, دۆخی عیراقیان هێندەیتر ئاڵۆزتركرد بە جۆرێك ئەمریكاش بە تەواوەتی هەستی بە ئیفلیجی دەسەڵاتكرد، توانای خۆپاراستنیشیان نەما، بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكە بڕیاری هەڵبژاردن لەلایەن حاكمی مەدەنی (پۆل بریمەر)ەوە درا، سوننەكان لە سەرەتادا بەشداری پرۆسەكەیان نەكرد, شیعەكانیش لەژێر دەسەڵاتی مەرجەعیەتی (سیستانی)دا هاودەنگ و هاوڕابوون، لەو چركەساتەوە زۆربەی پۆستە گرنگەكانیان پاوانكردووە بەتایبەت سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، ڕەوتی سەدر هەر لە سەرەتاوە بۆچوونی جیاوازیان هەیە، لەمەڕ ئەمریكا و دەسەڵاتی عیراق، تەنانەت هەندێ جاریش تێپەڕاندنی مەرجەعیەت و ئێرانیش، هەربۆیە لە ساڵی (2004)دا لە شاری نەجەف شەڕ ڕوویدا لە نێوان سوپای ئەمریكا و سوپای مەهدیدا, دواتریش لەلایەن شیعەكانەوە كۆی دەسەڵاتیان بۆخۆیان پاوانكردووە, لەكاتێكا دەبێ پۆستەكان بە ڕێككەوتنی سیاسی بێت لە دوای ڕووخاندن و كۆتایی دەسەڵاتی بەعس كە لە شەستەكانەوە تا 9ی نیسان ودەرچووی یاسای كاتی و گەڕانەوەی سەروەری بۆ عیراقییەكان لە( 28ی حوزەیرانی 2004)دا, كۆتایی هاتن بەدەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان و هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی حوكم , سەركردە سیاسی و ئاینییەكانی عەرەبی شیعە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان لەڕێگای گەمەكردن بە كارتی زۆرینە جەختیان لەسەر ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژارد دەكردەوە, بە ئاراستەی پێچەوانە عەرەبە سوننەكان دژایەتی سەرلەبەری پرۆسەی سیاسی عیراقیان دەكرد, دەیانزانی هاوكێشە سیاسییەكان دوای پرۆسەی ئازادی لە بەرژەوەندییاندا نییە, لەبەرامبەر ئەم دوو حاڵەتەدا سەركردایەتی سیاسی كورد هەوڵی سەرخستنی پرۆسەی سیاسی عیراقی دەدا, بەڵام لەهەمان كاتدا ترس و نیگەرانی گەورەی هەبوو, لەهەمبەر هەژموونی شیعە و ئەو هەوڵانەی كە بۆ لاوازتركردنی دیموكراسی و پاوانكردنی دەسەڵات دەدران .
یەكەمین هەڵبژاردن لە دوای پرۆسەی ئازادی
لەم هەلومەرجە دژوار و پڕِ لە ململانێ و ناكۆكی و نەبوونی متمانەدا لە (30ی كانوونی دووەمی 2005)دا هەڵبژاردنێكی گشتی و سەرتاسەری بەڕێوەچوو, كۆی دەنگەكان (8456266) دەنگدەر و( 12) لیست بەشداربوون كێبڕكێ بۆ 275) كورسی پەرلەمانی, ئەنجامەكە لیستی هاوپەیمانی یەكگرتووی عیراق دەنگی یەكەمی هێنا ( 4075295) دەنگ و بە ڕێژەی ( 48,18%) و (140) كورسی, لیستی هاوپەیمانی كوردستان دەنگی دووەمی هێنا ژمارەی دەنگەكانی ( 2175551) دەنگ و بەڕێژەی ( 25,72 % ) ژمارەی كورسییەكانی (75) كورسی پەرلەمانی بوو, لیستی ڕافیدەینی نیشتمانی مەسیحی دواین لیست بوو, ژمارەی دەنگەكانی (36255 )دەنگ و یەك كورسی بە دەست هێنا, هەرچەندە( بریمەر)ڕای وابوو یەكێك لە عەرەبە سوننەكان ببێتە سەرۆك كۆمار، لە ناوەڕاستی ئایاردا ئەم بریاڕەی بە تاڵەبانی ڕاگەیاند، تا دواڕادە (تاڵەبانی و بارزانی)توڕەبوون، بۆ پتر لە ساڵێك ئەمریكییەكان ئاوازی گرنگی بە عیراقیبوونیان بە گوێیاندا دەدا، كەچی ئێستا كوردبوونی ئەوان ڕێگای پۆستێكی باڵای عیراقیان لێدەگرێت، هەرچەندە دواتر لە (16ی ئازاری 2005) دا لە پرۆسەیەكی دیموكراسیدا بە زۆرینە دەنگی پەرلەمانی عیراق (مام جەلال تاڵەبانی)بۆ سەرۆكی كۆمار لە دوای هەڵبژاردنەكانی (2005) لیستەكەی شیعە و هاوپەیمانی كوردستان هاوپەیمانێتییەكیان پێكهێنا، لە بەرامبەر بوونی سەرۆكی حیزبی دەعوە (ئیبراهیم جەعفەری)بە سەرۆك وەزیران و(مام جەلال)بە سەرۆك كۆمار، هاوپەیمانێتییەكە وەزارەتە گرنگەكانی دابەشكرد، لیستی شیعە وەزارەتەكانی ( ناوخۆ، دارایی، نەوت)ی وەرگرت، بۆ كوردیش وەزارەتەكانی دەرەوە هاوكات بۆ عەرەبی سوننە وەزیری بەرگری درایە (سەعدون دلێمی)و بابەكر زێباری وەك سەرۆكی دەستەی سوپای عیراق مایەوە، كوردێكی دیكەش( بروسك نوری شاویش) وەك كارمەندی مەدەنی باڵای وەزارەت درێژەی بە خزمەتدا، لەگەڵ ئەمانەشدا (ئەحمەد چەلەبی)و ڕۆژ نوری شاویس بوونە جێگری سەرۆك وەزیران، لەلایەن شیعەكانەوە( عادل عبدالمهدی) لە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عیراق بووە جێگری سەرۆك كۆمار، (حاجم تەل حەسەنی) وەك سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی هەڵبژێردراو، سەرۆكی عیراق بەپێی یاسای كارگێڕی بۆ قۆناخی گواستنەوە دەسەڵاتێكە كەمی بوو، بەڵام پێگەی سەرۆكی دەوڵەت لە ڕووی ڕەمزییەوە گرنگ بوو، كوردەكان ( مام جەلال)یان بۆ ئەو پۆستە پێشنیار كردبوو، كە بۆ ماوەی نیو سەدە دژایەتی دیكاتۆرە یەك لە دوای یەكەكانی عیراقی كرد بوو، لە ڕووی نێو دەوڵەتییەوە زۆر ناسراو بوو، هاوكات ژیر و زیرەك بوو خاوەن بڕوانامەی یاسا و چەندین زمان دەزانی بە ئینگلیزییەوە، كەسێكی خاوەن سەنگ و قورسایی بوو لەناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كورد و لە بەرەی بەرهەڵستكارانی عیراقیدا، دوای هەشتا ساڵ پەراوێزخستن، كوردەكان هەستیان كرد كاتی ئەوە هاتووە یەكێك لە پێگە باڵاكانی دەوڵەت بەدەستەوە بگرن، هێزی پێشمەرگەی كوردستان هاوكاری ڕزگاریكردنی عیراقیان كرد، پشتیوانیان لەو بەهایانە دەكرد، كە ئەمریكییەكان دەیانویست بیچێنن و بیچەسپێنن, بۆ كورد ڕەمزییەتی زۆر لەم پۆستانەدا هەبوو، نەك تەنیا یەكەم سەرۆكی بە دیموكراتی هەڵبژێراوی دەوڵەت كورد بوو، بەڵكو دوو كەسایەتی كورد سەرۆك كۆمار و وەزیری دەرەوە لە لوتكەی كۆمكاری عەرەبی (2005) نوێنەرایەتی عیراقیان دەكرد، كوردەكان ئەو ڕاستییەیان لە بیرنەكرد بوو, كە كۆمكاری عەرەبی ڕەخنەیان لە سەدامی برایان نەگرت كاتێك براكەیان كوردەكانی ژەهرباران كرد و هەزاران ژن و منداڵ و پیر و پەكەوتەیان زیندەبەچاڵ كرد هەزاران گوندیان ڕووخاند كاتێك هاتنە سەر ئەو پۆستانەی دەسەڵاتی ڕاستەقینەیان لە خۆدەگرت، ئەوا زۆربەی ئەو پۆستانە شیعەكان وەریان گرت، كوردەكانیش ئەوەیان قبوڵكرد، لەبەرئەوەی دەسەڵات و دەزگا دەست ڕۆیشتووی بەغدا درێژ نەكرایەوە بۆ كوردستان, هەرچەندە هاوپەیمانێتیان پێكهێنا بوو بەڵام كورد و شیعەكان بەرنامەیەكی هاوبەشیان نەخستەگەڕ هەردوولا زۆر جیاوازبوون لە پەیوەندیدا بەهاو تێڕوانینەكانیانەوە بۆ داهاتوو لەبری ئەوە گەیشتنە ڕێككەوتنێك كوردەكان ڕێگە بەعەرەبە شیعەكان دەدەن حكومڕانی بەشە عەرەبییەكەی عیراق بكەن لە بەرامبەردا دەست تێوەرنەدانی بەغدا لە كاروبارەكارەكانی باشووری كوردستاندا كە بەشێوەیەكی دیفاكتۆ سەربەخۆ بوو دوا بەدوای ئەم ڕێككەوتنە (بۆش) گەلێك نیگەران بوو كوردەكانی بەتوندی خستە ژێر فشارەوە بۆ پێكنەهێنانی هاوپەیمانییەتی لەگەڵ شیعەكاندا بەو هیوایەی ( ئەیاد عەللاوی) بە هاوكاری كوردەكان بتوانێت پشتیوانیەكی تەواو لە هاوبەندی یەكگرتووی عیراقی بەدەست بهێنێت، (ئەم هاوپەیوەندییە خۆی لەخۆیدا هاوپەیمانییەتیكی بەرفراوان بوو) بۆئەوەی سەرۆكایەتی حكومەتێكی سكۆلار بكات ئەمریكییەكان ئەوەیان خستەڕوو كوردەكان لەگەڵ (ئەیاد عەللاوی)دا توانای بنیاتنانی عیراقی نوێیان هەیە بەهەرحاڵ كوردەكان كەمتر لە خەم و گرنگی پێدانی عیراقی نوێ بوون وەك كوردستان ئەوان پێویستیان بە ئەنجامدانی ڕێككەوتنێك بوو لەگەڵ پارتێكدا كە هەردوو لایان پێویستیان بە كارنامەی یەكدی هەبێت ئەویش شیعەكان بوو, جێگای سەرسوڕمان نەبوو كە هاوپەیمانێتی كورد و شیعە بێ كێشە نەبوو هەرچەندە یاسای كارگێڕی بۆ قۆناخی گواستنەوە زۆربەی دەسەڵاتە سیاسییەكەی بۆ سەرۆك وەزیران بەخشیبوو، بەڵام سروشتی تاڵەبانی ڕۆڵی لاوەكی پێ قەبوڵ نەدەكرا، سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران لەسەر مەسەلە پرۆتۆكۆڵییەكان ناكۆكی كەوتە نێوانیانەوە، ئەم ناكۆكییە ئەوەندە توند بوو، نەیان توانی بگەنە ڕێككەوتنێك لەسەر ئەوەی كام لایان وتاری عیراق لەساڵی ( 2005)دا بخوێننەوە, كە لە سەردانێكی ڕەسمیدا بۆ واشتنۆن ئەنجامدرا, جەعفەری فەرمانی بە شیعەكاندا بەشداری سەردانەكە نەكەن ئەمە كاری لەبڕیاری كوردەكان نەكرد, كە بە شێوەیەكی نوكتە ئامێز دەیان وت: ئەوە ڕاستییەكە كە زۆربەی ئەندامانی شاندەكە كوردبوون نیشانەی ئەوەیە وڵاتە یەكگرتووەكان بە ڕەسمی كوردستانی ناساندووە.
سەرچاوە:
1- د. ستار جبار علای, العراق و التغیر, مكتب السنهوری, لبنان, بیروت 2018
2- احمد منصور ، قصە سقوگ بغداد ، دار ابن حزم للگباعە والنشر والتوزیع ، گبعە السادسە، بیروت ٢٠٠٤
3- د. بورهان أ. یاسین, عیراقی دوای سەدام و چارەنووسی باشووری كوردستان, دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم, سلێمانی 2008
4- رەفیق سابیر, عیراق:دیموكراتیزەكردن و یان هەڵوەشانەوە, لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیر و هۆشیاری, چ2, سلێمانی 2005
4- نوزاد عەبدوڵڵا هیتۆتی , دۆزی كورد لە عێراقدا ومیكانیزمەكانی چارەسەركردنی دوای 2003,چ1, چاپخانەی خانی (دهۆك),2009
5-كۆتایی عێراق, پیتەر گالبرێت, و مەروان كاكل و هێمن غەنی , چاپخانەی هاوسەر, هەولێر 2009
6-حسام الكاشف, سەدام و ئیمپراتۆرێتەكەی, و/ گەرمیان محەمەد, چاپخانەی گەنج, 2016
7-رزگار حاجی حەمید , كوردستانی نوێ ,ژ 6998, چوار شەمە 15/6/2016
8-فەرزەند شێركۆ,عیراق قەیرانی ئاسایش و ستراتیژی بنیاتنانەوەی, چاپ:دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی, سلێمانی 2007