كودەتاكەی(17ی گەلاوێژ)ی بەعسییەكان
بەشی چوارەم
لە دوایی داگیركردنی كوەیت لە ( 2ئابی1990)دا لەلایەن عیراقەوە, ئەمریكا لە ڕێگەی هاوپەیمانییەكی جیهانییەوە و بەپشتگیری هەمە لایەنەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی, هێزەكانی عیراقی لە شوباتی (1991)دا لەخاكی كوەیت وە دەرنا, گەرچی ئەو دەمە دەتوانرا كۆتایی بە فەرمانڕەوایی ڕژێمی دیكتاتۆری سەدام بهێنرێ, بەڵام لەبەر كۆمەڵێك هۆكاری ناوخۆیی پەیوەست بە عیراق و هەندێ هاوكێشەی سیاسی هەرێمی, ئەمریكا خۆی لەم كارە بە دوورگرت, لەگەڵ ئەوەشدا كەوتە پەیڕەوكردنی سیاسەتی دابڕاندن و گۆشەگیركردنی عیراق لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی, ئەم سیاسەتە كە لەلایەن ئیدارەی بۆشی باوكەوە و دواتریش لەلایەن ئیدارەی كلینتۆنەوە درێژەی پێدرا, بووە مایەی گلەیی و ڕەخنەی پارێزگارە نوێیەكان و پێیان وابوو سیاسەتی دابڕان لە هەمبەر عیراق شكستی هێناوە و خزمەتی بەرژەوەندییەكانیان ناكات, بۆیە داوایان كرد هەرچی زووە كار بۆ لابردنی ڕژێمی سەدام بكرێت, كاردانەوەی عیراقی لە بەرامبەر كارەساتی جەنگی كەنداو و لێكدانەوەی هەڵەكانی سەدام سەرهەڵدانی ڕاپەڕینی ئازاری (1991)لێكەوتەوە, هەرچەند ڕاپەڕینەكە تەنیا یەك مانگی خایاند, لە 1ی ئازار كە لە بەسرە دەستی پێكرد تا 1ی نیسان لە هەردوو شاری زاخۆ و سلێمانی خرانە ژێر دەسەڵاتی ناوەندەوە, بەڵام ئەوەندە بەربڵاوبوو, كە بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە دینامیكییەتی سیاسی داهاتووی لە عیراقدا داڕشت, ڕاپەڕینەكە بە گڕی شەرمەزاری شكست خواردن لە كوەیت و زیانە زۆرەكانی جەنگ لەناو سەرباز و مەدەنییەكان كڵپەی كرد, ئەوەندەی نەبرد وەك ئاگر و پووشی لە باشوور و باكووری وڵاتدا تەشەنەی كرد, لە لوتكەی ڕاپەڕینەكەدا لەكۆی هەژدە پارێزگا بەشە گرنگەكانی چواردە پارێزگایان دەست گەل و خۆپیشاندەران كەوت, تەنیا هەندێ پارێزگای سوننە نشین نەبێت ئەویش زیاتر لە ناوەڕاست و ڕۆژاوای وڵاتدا, كە زۆر دڵا گەرمبوون بەشێوەیەكی ناڕێكخراو و لە هەندێ شوێندا دڵا ڕەق و توندوتیژ بوون, هەرچەندە نەتوانرا دەسەڵات بڕووخێنن بەڵام ساتەوەختێكی گرنگ بوو بە ئاشكراكردنی هەڵوێستەكان لە بەرامبەر ڕژێم و دەوڵەتدا, لە ڕاستیدا ئەو دەزگا سەر كوتكەرەی ڕژێم هەیبوو خۆی لە خۆیدا بەڵگەی فراوانی و ڕادەی بەرهەڵستیكردنی ڕژێم بوو, وێڕای هۆكارە سیاسییەكانی چەند ساڵەی جەنگ و دژواری ئابووری بوونە هۆكاریتر و ئەم كێشە سەرەكییانە بەهۆی موغامەرە نا ئاساییەكەی سەدام لە كوەیتدا دژوارتربوون, ئەنجامەكەی ئەو شكستە كارەسات ئامێزەبوو كە تووشی سوپاكەی بوو, هەروەها پاشەكشە كردنێكی كارەساتاوی ئەو سوپایە بوو, لەبنەڕەتدا ڕاپەڕین لەلایەن ئەو سەربازانەوە دەستیپێكرد كە شكستخواردوو توڕەبوون و كە لەلایەن خەڵكانێكەوە پشتیگیری دەكران كە زۆرییان دیبوو, چەندین خاڵی پۆزەتیڤی هەبوو ئەو هەڵەی هاوپەیمانان ڕەخساندیان بۆ یەكەمین جار لەماوەی جەنگدا پەخشكراوەكان لە ئیستگە (ئازاد)ەكانی ڕادیۆ لە وڵاتە دراوسێكانەوە دەبیستران و بە درێژایی باسیان لە تاوانەكانی سەدام دەكرد و هانی خەڵكیان دەدا بە گۆڕینی سەدام و دەسەڵاتەكەی, هەروەها پشتی بەو بانگەوازە بەستبوو كە ڕژێم جارێكیتر دەربازی نابێ كە سەرۆك بۆش بۆ سوپا و بۆ خەڵكی عیراقی دەركرد بۆ ڕاپەڕین, ئەمەش زیاتر هانی خەڵكی دەدا كە پشتیوانیان لێدەكرێ لەلایەن هاوپەیمان ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە, هاوكات ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنی تاراوگە و حیزبە سەرەكییەكان و گروپی تری شیعە و حیزبە كوردییەكان حیزبی كۆمۆنیستی عیراقی و حیزبە ئیسلامییەكان و هەندی گروپی لیبراڵ و نەتەوەخوازی ناو شارەكاندا هەبوو یارمەتیان لە هێزە هەرێمییە جیاوازەكان وەردەگرت, هەریەكە و بە گوێرەی بەرژەوەندی باڵای خۆی وەلێ زۆربەیان حەزیان لە ڕووخانی دەسەڵاتی بەعس دەكرد, ئاشكرایە كێشەی هەبوو لەگەڵ ئێران و كوەیت و سوریا....هتد ئەوانی تریش سەدامیان بە مەترسی دەزانی چونكە هەمیشە هەوڵی شەڕەنگێزی و نا ئارامی دەدا لە ناوچەكەدا كە خۆیشی بە فریادڕەس و سەرۆكی نەتەوە و هەموو عروبە دەزانی, جگە لە خۆی ئەوانیشی بە پیاوی ئیسرائیل و ئەمریكا و زایۆنیزم ناوزەد دەكرد, ئیدارەی ئەمریكا گەرچی بەردەوام لەگەڵ ئەوەدا بوو, كە سەدام هەردەبێ بڕوات بەڵام سیاسەتێكی ڕۆشنی بەرامبەر بە حكومەتی ئایندە نەبوو, زمانی ئەمریكا زمانێكی تەمومژاوی ناڕوون بوو, ئەم پرسیارە بێ وەڵام و ترسناكە گەلانی عیراقی تووشی شۆككرد لە كاتێكدا زۆر بەیان بێ چەك و لەژێر سایەی ڕژێمێكی سەركوتكەر و تۆقێنەردا دەژیان, چۆن دەتوانن لە وەها ڕەوشێكدا بڕیار لە دوا ڕۆژی خۆیان بدەن كەچی دژی مەحاڵ وەستانەوە ئەو هەوڵەیاندا كە بینرا, كاتێ كورد و شیعەكان ( 75%)ی دانیشتوانی عیراق ڕاستەوخۆ لە دوای وەستانی شەڕ ڕاپەڕین ئەمریكا ئەگەرچی دەستێكی باڵای سەربازی لە ناوچەكەدا هەبوو, كەچی پشتیوانییەكی زۆركەمی لێكردن جا لە بەرئەوەی ئیدارەی ئەمریكا شتێكی ئەوتۆی لەبارەی دیدی خۆی بۆ ئایندەی عیراق دەرنەبڕیووە, ئەستەمە بتوانرێ پەی بە ئاوات و هیوای ئەوكاتەی ببەین, ئیدی مانای ئەوە نییە ئەمریكا پلانی نەبوو, هاوكات بە نیازی ئەوەبوو دەستەیەكی فەرمانڕەوایی كودەتایەك بكەن و عیراق و ناوچەی كەنداو لەژێر چەپۆكی سەدام ڕزگار بكەن, هەر ئەو دەمە یاردەدەرێكی ئەنجومەنی ئەمنی قەومی نەیشاردەوە لە مانگی ئازاردا وتی: سیاسەتی ئێمە ئەوەیە كە لەدەست (سەدام)ڕزگارمان بێت نەوەك ڕژێمەكەی, ئەم سیاسەتەی ئەمریكا درێژەی كێشا ئەویش هۆكاری سەرەكی دڵنیا نەبوون لە دەسەڵاتی دوایی سەدام بۆیە زۆرجار جەختیان دەكردەوە و دەیانووت (شەیتانێك بناسین پێمان باشترە لە فریشتەیەك كە نایناسین)گەر سەرنج لە مێژووی حكومەتە عەرەبییەكان بدەین دەبینین, زۆربەیان میلتاری و ناجێگیربوون یان بەكودەتا هاتوون, چەندین كودەتایتری بەدواوە هاتووە و ڕژێمێك لە وانی دیكە دیكتاتۆر و دڕندەتر هاتۆتە كایەوە هاوكات نەیتوانیووە دۆخەكە كۆنترۆڵ بكات, شەرعییەت و بناغەیەكی پتەویان نەبووە, هەمیشە بۆ ڕاگرتنی خۆیان هەڵوێستێكی دوژمنكارەیان بەرامبەر ئەمریكا و ئیسرائیل وەرگرتووە, بە وێنە سوریا لە ماوەی (25) ساڵدا لە ڕۆژی سەربەخۆییەوە تا ساڵی (1970)كە (حافڤ اسد)جڵەوی دەسەڵاتی گرتەدەست (10)كودەتای یەك لەدوای ئەنجامدرا, عیراقیش بە هەمان شێوە لە ماوەی دە ساڵدا لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتییەوە تا ساڵی (1968)كە بۆ جاری دووەم بەعسییەكان هاتنە سەركار چەندین كودەتای تیایدا كراوە, گەر بڕیارە ڕووخاندنی سەدام جدی بێت, پێویستە ئەم ڕێوشوێنانە لە سەرەتاوە دابین بكرێت:
1– گەلاڵە كردنی پڕۆژەیەكی سەربازی, كە خێرا و لێبڕاوانە (قاگع) بێت .
2–گەیشتن بە ڕێككەوتننامەیەكی سەرەتایی لە بارەی جۆری ئەو پێكهاتەی كە بڕیارە جێكاری (سەدام) و ڕژێمەكەی بگرێتەوە .
3– پشتیوانی و ڕەزامەندی وڵاتان بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی سەربازی, چالاكییە سەربازییەكان دژی سەدام ناتوانرێت دوور و درێژ بێت, شەڕێك كە (6) مانگ یان زیاتر نابێت درێژە بكێشێت.
لێرەدا مەبەست لە دامەزراندنی حكومەتێكی جێگرەوەیە، كە بتوانێ بە خێرایی جڵەوی كاروبارەكان لە دوای ڕووخانی ڕژێم بگرێتە دەست، هەرچەندە لە ڕۆژنامەكاندا حكومەتی تاراوگە باس دەكرا، بەڵام لە ڕووی تەكنیكییەوە حكومەت هەبوو، زیاتر (ئەحمەد چەلەبی)و سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆنی هاندەدا تا وەكو لەسەر كۆی بنەما و بنچینەییەكانی ڕێكبكەون، بەڵام (زاڵمای خەلیل زاد) نێردراوی تایبەتی سەرۆك بۆشی بەباشی ئەو هەواڵەی لە ناوبرد، لەساڵی نەوەدەكانەوە عەللاوی یارمەتی پێكهێنانی بەرەی نیشتمانی عیراقیدا ئەم بەرەیە ڕكابەری كۆنگرەی نیشتمانی عیراق بوو بە سەرۆكایەتی (چەلەبی)، كە ئەمیش لە عیراق دوورخرابووەوە و پەیوەندی خزمایەتی لەگەڵ (عەللاوی)دا هەبوو، دواتر عەلاوی قەناعەتی بە ئازانشی هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا كرد، كە گروپەكەی تۆڕێكی لە ناو سوپای عیراق و دامەزراوەی ئاسایشدا هەیە، كە هاوكاری دەكەن گەر یارمەتی بدرێت دەتوانێت كودەتایەك ئەنجام بدات، هەر لە سەرەتاوە دەزگای هەواڵگری عیراق دزەیان كردبووە ناو تۆڕەكەی عەللاوییەوە، لە حوزەیرانی (1996)دا دەزگای ئاسایش عیراق پتر لە سەد ئەفسەری سوپایان دەستگیركرد، كە پەیوەندییان بە پلانەكەوە هەبوو، زۆربەیان لەگەڵ ئەندامانی خێزانەكەیاندا لە سێدارەدران، بەرپرسێكی باڵای وڵاتە یەكگرتووەكان بە (ڕۆبن ڕایتی)ڕاگەیاند كە ڕۆژنامەی (لۆس ئەنجلوس تایمز)ەوە، ئەوە یەكێك بوو لە شكستەكانی هەواڵگری ئەمریكا كە تا ئێستا دووچاری بووە، ئەو كوردانەی لەگەڵ عەللاویدا كاریان كردبوو، خۆیشیان دەویست، بەڵام وایان دادەنا كەسێكە زیاد لە پێویست خۆی هەڵدەكێشێت و خۆی ستایش دەكات, هەرچەندە عیراق خاوەن كەمترین مەترسی بوو لە تەوەری شەڕخوازیدا، وەك مەرجێكی ئاگربەست كە كۆتایی بە جەنگی یەكەمی كەنداو هێنا, عیراق سەرەتا ڕازیبوو چەكە كۆمەڵكوژەكان و بەرنامەی موشەكی بالیستیكی هەڵوەشێنێتەوە و ڕازیبێ بە پشكنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ داخستنی تەواوی هەموو وردە كارییەكان دەربارەی ئەو چەكانە، لە سەرەتاوە عیراق ویستی لە پابەندبوون دوور بكەوێتەوە، تەگەرەی خستە بەردەم چوونی پشكنەرەكان بۆ ئەو ناوچانەی گومانیان لێدەكرا، تەنها بە دوو دڵییەوە بەشێك لە بەڵگەنامەكانی بۆ پشكنەرەكان دابینكرد.
ڕاپەڕینە مەزنەكەی باشووری كوردستان
لەپاش ڕاپەڕینی (1991) شكستی حكومەتی عیراق لە ڕووی سەربازییەوە و وەدەرنانی دەزگا سیخوڕ و سەركوتكەر و داپڵۆسێنەرەكانی بەعس ئیدی دام ودەزگاكانی خۆی لە ناوچەكەدا كێشایەوە، بەرەی كوردستانی بەپێی دیفاكتۆ دەسەڵاتی سیاسی پیادەكردووە، لەژێر چاودێری و پارێزگاریكردنی هێزی هاوپەیمانان كە پارێزگاكانی ( هەولێر، سلێمانی و دهۆك) بەشێكیش لە پارێزگای كەركوك دەگرێتەوە، بەرە هاتە سەر واقعێكی زۆر تاڵ, كە ژێرخانی كۆمەڵی كوردەواری بەجۆرێك داڕما، هەزاران گوند و چەندین شارەدێ و شارۆچكە ڕووخێنرا بوو، هاوكات دوو قەیرانی ئابووری لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و حكومەتی عیراقەوە ئامادەیی هەبوو، جگە لە قەیران و فشاری وڵاتانی درواسێ, كە زیاتر لە دە ساڵ درێژەی كێشا، برسێتی و نەبوونی هەلی كار و خراپی گوزەرانی دانیشتوان و فەرمانبەران، گەلێكی شەكەت لە ژێر باری چەند جەنگێكی دەرەوە و ناوخۆییەوە دەیناڵاند، پیلانی بەردەوامی دوژمنانی كورد و ئاژاوە نانەەوەیان بۆ ڕووخاندنی ورەی خەڵك و پەیدابوونی چینێكی مشەخۆر و هەوڵدان بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن و سوود وەرگرتن لە دۆخی سیاسی نوێ بۆ هێنانەدی ئامانجە تەسكەكانیان و ئاودیووكردنی ئامێرە ئابوورییەكانی دەوڵەت بۆ دەرەوەی سنوور، لە هەمووشیان قورستر بەسەر شانی میللەتدا تێكچوونی شیرزاەی یاسا و لاوازبوونی هێزی سەپاندن لەناو كۆمەڵدا و لێ نەپرسینەوە لە سەرپێچییە یاسیاییەكان بوو، هەروەها نەبوونی موچەی فەرمانبەران و نزمبوونی ئاستی خزمەتگوزارییە گشتییەكان .. هتد وێڕای ئەمانە دۆخی عیراقیش لە دوای داگیركردنی كوەیت وجەنگی هاوپەیمانان لەدژی, ڕەوشی سیاسی و ئابووری و هەرێمیی و نێودەوڵەتی و تەنانەت نێوخۆیی عیراق خراپ بوو, لەدوای كەمتر لەمانگێك لە ڕاپەڕین لە كۆتایی ئازاردا كۆڕەوی بەسەردا هات و كۆی دانیشتوان گەیشتنە سنوورەكانی ئێران و توركیا و كە ئەمەش لەلایەك دڕندەیی سوپای عیراقی پیشان دەدا و لەلاییەكی ترەوە گەورەترین وەڵام بوو بۆ ڕەتكردنەوەی دەسەڵاتی ناوەند, دواتریش دوای چەند ڕۆژێك بڕیاری(688)هاتە كایەوە, ئەمەش كەشێكی وای خولقاند هێدی هێدی هاووڵاتیان گەڕانەوە زێدی خۆیان, هەمدیس وتووێژ لە نێوان بەرەی كوردستانی و ناوەندا دەستیپێكرد, ئومێدێكی زۆر بەوە هەبوو كە پرۆسەی ئاشتی بەرەو پێشەوە دەڕوا, شاندی كوردی هەوڵێكی زۆریدا بۆ ئەنجام گەیاندنی و تەنانەت نەرمییەكی زۆری پیشاندا, بۆ سەرخستنی پرۆسەی ئاشتی و دابینكردنی داخوازییەكانی كورد, بەڵام هەر زوو دەركەوت حكومەتی ناوەند وەك هەمیشە بەتەنگ مافە سیاسی و نەتەوەییەكانی كوردەوە نییە, بەڵكو تەنیا دەیەوێ لەسەر ئاستی دەرەوە هەندێ گوشاری نێو دەوڵەتی كەم بكاتەوە و لەسەر ئاستی ناوخۆ دەسەڵاتێكی ڕاستەقینە بە كورد نەدا, بە واتایەكیتر بێجگە لە هەندێ دەسەڵاتی ڕووكەش هیچ ناداتە كورد, دواتریش دەركەوت حكومەت پابەند نابێت بە دامەزراندنی سیستەمی دیموكراتی و فرە حیزبی و پەرلەمانتاری, سوود لەسەر زەوتكردنی سێیەكی ناوچەی كورد نشینەكان بەمەش دانەكەوت بەڵكو هەوڵیدا چەند مەرجێك بەسەر بەرەی كوردستانی بسەپێنێ, ئەم مەرجە ساختانە جێی ڕەزامەندی نەبوون, هەربۆیە پەنای بردە بەر شەڕ فرۆشتن و لە ( 5/10/1991)دا تیپێكی سوپا بەپێی نەخشەیەكی دیاریكراو بەمەبەستی ئاژاوە نانەوە هێرشی كردە سەر كفری و سەرەتا تۆپبارانی كرد, پاشان هێرش كرایە سەر شارەدێی سەرقەڵا, لە ئەنجامدا شەڕێكی سەخت ڕوویدا, كە زیاتر لە(40) زریپۆش تێكشكێنرا جگە لە زیانیتر شەڕەكە بەئەندازەیەك پەرەی سەند كە كەلار و باوەنوور و مەیدان و بانی خێڵانیشی گرتەوە, لە ڕۆژانی دوایشدا جەنگ گەیشتە بەرەی سلێمانی و گەیشتە ڕادەی تۆپباران كردنی شارەكە كەلە ئەنجامدا (76) هاوڵاتی شەهید و (772) كەس بریندار بوون باخچەی مناڵان وێرانكرا و نزیكەی هەشت هەزار كەسیش لە كەلار و كفری دەیان هەزار كەسیش لە سلێمانی و دەوروبەری ئاوارە بوون, حكومەت بەم ئاژاوە نانەوە دەیویست (ب.ك) لەبەر یەك هەڵوەشێنێتەوە و بیروبۆچوونی جیاجیای تیادا درووست بكات, وەلێ ئەم خەونانەیان لەگۆڕنرا, بەوەش پشت كرایە بەغدا, ئەم واقیعە تاڵە بەرەی كوردستانی ناچاركرد بیر لە پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە كارگێڕیی و یاساییە بكاتەوە، بەدانانی سیستەمێكی پەرلەمانی لە باشووری كوردستاندا بۆ بەڕێوەبردنی ناوچەكە، لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە لە ئەنجامدا لیژنەیەكی تایبەت لە مافپەروەران و نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكان پێكهێنرا بۆ دانانی پرۆژە یاسای هەڵبژاردن, دواتر لەلایەن سەكردایەتی بەرەوە لە ( 28/4/ 1992)دا بڕیار لەسەر هەڵبژاردن درا، بە ناوی یاسای ژمارە ( 1)ەوە بۆ ساڵی( 1992)، هەڵبژاردنەكەش لە ڕێگەی دەنگدانی نهێنیی و ڕاستەوخۆوە لە ( 19/5/ 1992)دا كراو، ئەنجومەن لە دانیشتنی یەكەمی لە( 4/6/ 1992) دا بە جێهێنا, هەروەها بەپێی یاسای ژمارە (3)ی ساڵی(1992 ) یەكەم ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانی عیراق لە (4/ 7/1992)لە سەرۆك وەزیران و جێگر و پازدە وەزیر پێكهات, كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پۆستی سەرۆكایەتی حكومەتی بە د. فوئاد مەعسوم و د.ڕۆژ نوری شاوەیس وەك جێگر دانرا, ئەم كابینەیە لە (15) وەزیر پێكهات, لە ماوەی هەشت مانگدا توانی دەزگاكانی بەڕێوەبردن لە هەرێمدا بخاتەوە گەڕ و بە وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمەوە ببەستێتەوە, هاوكات بناغەی پەیكەری ڕێكخراوەیی حكومەتی كوردستان دابمەزرێنێ و پەیوەندی بە ڕێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و ڕێكخراوە خێرخوازەكانەوە ببەستێ , ڕێكخستنی دەسەڵاتی دادوەری و دواتریش دامەزراندنی دادگای پێداچوونەوە لەگەڵ دیاریكرنی ئەركەكان و دەستەكانی ئەم دادگایە, دواتر(د. فوئاد) یاداشتی دەست لەكاركێشانەوەی پێشكەش بەسەرۆكایەتی پەرلەمان كرد لە ( 18ی ئازاری 1993)دا داواكەی پەسەندكرا, پاشان لە (25ی نیسانی 1993)دا (كۆسرەت ڕەسوڵ )پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت و چەند گۆڕانكارییەكی لە كابینەی پێشوودا كرد, بەم جۆرە دەتوانیین بڵێین بنەماكانی پێكهێنانی دەوڵەتێك لە خاك و گەل و حكومەت (بەهەر سێ دەسەڵاتەكەیەوە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) دامەزرێنرا, لە دوایشدا پارێزگاری نێودەوڵەتی و نیمچە سەروەرییەكی ناوخۆیی, كە ئەگەر وەك مەرجێكی بنەڕەتی بۆ بەردەوامبوونی هەر دەوڵەتێك بەزێتر خەمخۆری هەوڵی بۆ درا بوایە دەگەیشتە پلەیەكی ڕێكتر و بەرزتر, بەپێی ئەمەی سەرەوە بنەماكانی پێكهێنانی دەوڵەت لەو بەشەی باشووری كوردستان كە حكومەت كارگێڕییەكانی خۆی كێشابووەوە, بە ئاشكرا ڕەخسابوو بەڵام لەبەر باری تایبەتی كورد بە گشتی و كاریگەری شوێنی جوگرافی و هەرێمەكە و بۆچوونی خواستی نێودەوڵەتی, ئەم هەلە نەكرایە دەرفەتێك بۆ ئەم مەبەستە, هاوكات ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانیش بۆ بەدەست نیشانكردنی پەیوەندی لەگەڵ عیراقدا بەرنامەی یەكێتی فیدراڵی ڕاگەیاند, بەداخەوە هەر زوو لێنەگەڕان هەرێم لەسەر پێی خۆی بووەستێ شەڕی براكان دەستی پێكرد, جەنگێك وەك ئەوەی لە نێوان دوو دەوڵەتی دوژمندا بێت, ئەوەی دوژمنان پێی خۆش بوو بە زیادەوە كردیان, وێڕای هەوڵی وڵاتانی زلهێز و هیمەتی ناوخۆ حاڵەتی نە شەڕ نە ئاشتی نزیكەی(7)ساڵ درێژەی هەبوو بە ئێستاشەوە شوێنەواری دیارە, حكومەتیش پەرت بوو لە هەولێر و سلێمانی دوو حكومەت درووستكرا, ئیدی دوو گوتاری سیاسی جیاواز و پەرتەوازەیی و شپرزەیی ماڵی كورد هاتە بوون, خەونی داگیركەران هاتە دی و هێزەكانیان بە ئارەزووی خۆیان لە باشووری كوردستاندا تەراتێنیان دەكرد, ئەو بڕیارەی كە پەرلەمان دای بۆ چارەسەركردنی كێشەی ڕامیاریی كورد لەسەر بنچینەی فیدراڵی پێویستە زۆرینەی خەڵك دەنگی بۆ بدەن و دەوڵەتەكە ئەوە پەسەند بكات، بێگومان هەر ئەو دەمە عەرەبەكانی عیراق بە فیدرالیزم ڕازی نابن، بە ئاشكرا ئەمە دەبێژن و نایشارنەوە، لەبەرئەوە لە سنووری دەوڵەتی عیراق و داگیركەرانی دیكەی كوردستاندا لە خەون و خەیاڵ بەولاوە هیچیتر نییە، كەواتە دەبێ داوای سەربەخۆیی هەرێم بكا، لە كاتێكا كە عیراق نایەوێ ببێتە دوو كۆماری فیدراڵی، هەریەكە و خاوەنی نوێنەری خۆی بێت لە نەتەوە یەكگرتووەكان, نەك لەبەرئەوەی دەسكەوتێكی زەحمەتە, بەڵكو فیدراڵی بەرهەمی سیستەمی دەوڵەتێكی دیموكراتی و ئازادیخوازە، كە دەسەڵاتی ناوەند بەشێك لە دەسەڵاتەكەی دەداتە دەست پارچەیەك لەو هەرێمە، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، ڕژێمێكی دیكتاتۆرین و ئەمانەش ئامادە نین دەست لە هیچ بەشێكی خۆیان هەڵبگرن، جا ئەو دەسەڵاتە دەرەكی بێت یان ناوخۆیی، مەگەر لە ژێرباری گوشاری زۆردا، یان گەر یەكێك لەو داگیركەرانە لە بارودۆخێكی تایبەتدا دان بە مافەكانی كوردا بنێ، بەڵام هەر كاتێك هەلی بۆ هەڵكەوێ پەشیمان دەبێتەوە، گەرواش نەبێ ئەوانیتر ڕازی نابن و پاشگەزی دەكەنەوە، كەواتە ئەم نایەكسانییە كە بۆ خۆیان سەربەخۆیی و چەندین دەوڵەت ڕەوا دەبینن كەچی بۆ كورد لە سایەی خۆیانیشدا هیچ ڕەوا نابینن، بەڵگەنەویستە كوردیش بەبێ سەلماندنی مافە نەتەوەییەكانی مل بۆ ئەوان نادا، یان دەبێ گەلی كورد چاوەڕوانبن تا ئەم دەوڵەتانە دەبنە وڵاتی دیموكراسی، بەكورتی ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان لە نێو خۆیاندا دابەشكردووە، هیچیان خۆڕسك نین، بەڵكو لە ئەنجامی فرتوفێڵی كۆلۆنیالیستەكانی ئەوروپاوە درووستكراون و دەوڵەتی دەستكردن، لەوە دەترسن گەر مافی كورد بسەلمێنن ئەوا دەوڵەتەكەیان هەڵدەوەشێتەوە, لەبەرئەوە هەمیشە دژی سیستەمی دیموكراسی دەوەستنەوە, ئەمانە دوژمنی دیموكراسین.
ڕەوشی عیراق دوای هەڵگەڕانەوەی بەرپرسی چەكە كۆمەڵكوژەكان ..!
عیراق هێشتا لەژێر كاریگەری قەرزەكانی سەردەمی جەنگی ئێراندا دەیناڵاند كە بەهۆی ئەو جەنگانەوە دووچاری ببووەوە, هەروەها ئەو قەرەبووكردنەوەیە كە بەهۆی داگیركردنی كوەیتەوە بەسەریدا سەپابوو, كەچی بەردەوامی سیستەمی سزاكانی (UN)یش كە نەیدەتوانی نەوت بفرشێت و دراوی بیانی بەدەست بهێنێت, ئەمانەش وایكرد داهاتەكەی زۆر سنووردار بوو, كاریگەری ئەم گەمارۆیانە بەسەر دانیشتوانەكەیدا لەماوەیەكی كەمدا دەركەوت, بڵاوبوونەوەی بەدخۆراكی و نەخۆشی و هەژاری, كە بووە هۆی زێدەبوونی ڕێژەی مردن لە نێو منداڵاندا, هەربۆیە (UN) هەوڵیدا ئێش و ئازارەكانی دانیشتوانی عیراق كەم بكاتەوە, ئەوەبوو ڕێگەی بە عیراقدا چەردەی (106)ملیار دۆلار نەوت بفرۆشێت لە ساڵی (1992)دا لەگەڵ پێداویستییەكانی خۆراك و دەرمانی پێ دابین بكات, بەڵام سەدام ئەو پێشنیازەی ڕەتكردەوە, چونكە نەتەوەیەكگرتووەكان ویستی (30%)ی پارەكە بۆ قەرەبووكردنەوەی جەنگی كوەیت تەرخان بكات, هاوكات سەدام چاوەڕوان بوو لە ماوەیەكی كەمدا سزاكەی لەسەر هەڵبگیرێت, بەڵام دوای ئەوەی ئامۆزا و زاواكەی سەدام (حوسێن كامل)كە بەرپرسی چەكە كۆمەڵكوژەكان بوو لە(8ی ئابی1995)دا هەڵگەڕایەوە چووە ئوردن، لەوێ لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسیدا ڕایگەیاند: كە جیابووتەوە و كار بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی عیراق دەكات, زۆر نهێنی دركاند لەو ماوەیەدا چەندین گەورە بەرپرسی بینی و بووە ناونیشان و هەواڵی گەرمی زۆرێك لە ڕۆژنامەكانی جیهان, تەنانەت لێرە و لەوێ دەووترا سەرۆكی ئایندەی عیراقە و ئەو ئەلتەرناتیڤەیە كە ئەمریكا بە دوایدا دەگەڕێت, چونكە عەرەبە و سوننەیە و سەربازییە, عودەی سەردانی ئوردنی كرد بۆئەوەی بیانگێڕێتەوە بێسوود بوو, تەنانەت هەوڵیدا خوشكەكەی ببینێت (حوسێن كامل)نەیهێشت ئەم دیدارەش ئەنجامدا, دواین جار داوای لە مەلیك حوسێن كرد تەسلیمیانی بكات بە تووڕەییەوە مەلیك داواكەی ڕەتكردەوە, بۆیە بە دۆڕاوی گەڕاییەوە, ئەوسا عیراق بۆی دەركەوت بێسوودە هەردەبێت مل بدات هاوكارییەكی گشتگیری بۆ پشكنەرەكان كرد، ڕەزامەندی لەسەر بەندەكانی(986)ی ئەنجومەنی ئاسایش دەربڕی لە ساڵی (1996)دا, كە ڕێگەی پێدەدات چەردەی (2ملیار)دۆلار نەوت بفرشێت لە هەر شەش مانگێك بۆ ئەوەی پێویستییەكانی گەلی عیراقی پێدابین بكات, دواتر ئەو بڕە بەرز بووە بۆ (5,52)ملیار دۆلار بۆ هەر شەش مانگێك بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی ژمارە (1153ی ساڵی 1998) هەروەها لە (تشرینی یەكەمی 1999)دا بەرزبووە وە بۆ (8,3)ملیار بەڕازیبوون بە بڕیاری (UN)كە خۆی ئیدارەی بكات, كە ڕێژەیەكی سەدی چەسپاو بۆ قەرەبووەكانی جەنگ و كاری لیژنەی تایبەتی نەهێشتنی چەك تەرخان بكات, سەرەڕای بڕێكی پارەی دیاریكراو كە ڕاستەوخۆ هەواڵەی كوردستان دەكرا, لەگەڵ ئەوانەشدا ئەو كەلو پەلانەی دەكڕدرێت پێویستە لە ژێر چاودێری (UN)دا بۆئەوەی بە یەكسانی بەسەر چینەكانی گەلی عیراقدا دابەشبكرێت, هەمدیس پاشگەز بوویەوە و پشكنەرەكانی لە عیراق دەركرد لە تۆماركراوی دەنگی كۆبوونەوەكاندا، كە لە دوای جەنگ دەستی بەسەردا گیرا، بیسترا سەدام دەڵێت: لە كۆتایدا ئەو بەرنامە بەدەست دەهێنینەوە، بە جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كە عیراق هێشتا ئەو زانیارییەی پێشووی هەیە، لە دوای ڕووداوە تیرۆریستییەكەی (11ی ئەیلولی2001) دیاركەوت كە سیاسەتی ئەمریكا لە هەمبەر عیراق گۆڕانی گەورەی بەخۆوە دیووە، ئەم سیاسەتەش خۆی لە وەچەرخانی تەواوەتی بۆچوونەكانی ئەمریكادا دەبینێتەوە، بەوەی پاش چەندین جار پەلاماردان و ئابڕووبردن سوپاكەی لەساڵی (1991)دا، بەڵام نەیوویست بیڕووخێنێت، تەنها مەبەستی لاوازكردنی بوو، بەڵام ئەمجارە دۆخەكە گۆڕاوە و هێرش كرایە سەر عیراق بە ئامانجی پاكردنەوەی سەری مارە لاوازەكە و جێگرتنەوەی بە حوكمڕانییەك كە هاوپەیمانی ئەمریكا بێت و داواكارییەكانی واشنتۆن جێبەجێ بكات, هاوكات ڕووداوەكەی سێتەمبەر ڕاستی بۆچوون و تێڕوانینی پارێزگارە نوێیەكانی زیاتر سەرلماند و گۆڕانكارییەكی گەورەشی بەسەر سیاسەت و ستراتیژییەتی ئەمریكادا هێنا, لە هەمبەر جیهان بەگشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی لەم چواچێوەیەدا عیراق لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی توندڕەوە ئیسلامییەكەی تاڵیبان لە ئەفغانستان لە(2001)دا بوو بە دووەم شوێنی پراكتیزەكردنی ئەم ستراتیژە نوێیە, هەرلەدوای ئەم كردارە تیرۆریستییەی كە ڕووبەڕووی ناوەندی بازرگانی جیهانی پنتاگۆن بووەوە بەگوشاری ڕاستەخۆی ئەمریكا, ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی هەردوو بڕیاری ( 1368 و 1373 )دەركرد, كە هەردوو بڕیارەكە جەختیان كردە سەرگرتنەبەری هەموو ڕێوشوێنێكی پێویست و بەكارهێنانی هەموو ئامڕازێك بۆ ڕووبەڕوو بونەوەی ئەو هەڕەشە و مەترسیانە كە ڕووبەڕووی ئاشتی جیهان دەبێتەوە, لەم چواچێوەیەدا ئەمریكا لە (28ی كانوونی دووەمی 2002)دا, دەوڵەتانی (عیراق, سوریا, ئێران, كۆریای باكوور)بە چەقی شەڕەنگێز ناوەزەدكرد و بەهاوكاریكردنی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی چەكی كۆكوژ تۆمەتباركرد, لەو ماوەیەدا بەردەوام وتاری هەڕەشە ئامێز لەلایەن وەزیری بەرگری و وەزیری دەرەوە و سەرۆكەوە دەدرا بۆ ڕێگە خۆشكردن و شەرعییەتدان بە بڕیاردانی جەنگ لە دژی عیراق، بۆشی وتی: ئێمە باش دەزانین كە عیراق و قاعیدەی تیرۆریست دوژمنێكی هاوبەشمانن، عیراق و قاعیدە دەمێكە هاوپەیوەندین كە مێژووێكی دێرینیان هەیە، عیراق توانادارە بۆ دیاریكردنی ئەو ڕۆژەی كە دەیەوێت چەكی كیمیاوی و بایلۆژی پێشكەش گروپە چەكدارە تیرۆریستەكان بكات، گەر بتوانی هێندەی تۆپێكی بایسبۆڵ لە یورانیۆمی پیتێنراو بهێنێتە نێو وڵاتەوە ئەوا لە ماوەی كەمتر لەیەك ساڵدا دەبنە خاوەن چەكی ئەتۆمی، بەمەش توانادار دەبێت بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هێزە چەكدارەكانی عیراق پتر لە (750) جار هێرشی توندیان كردوتە سەر فڕۆكەوانە ئەمریكی و بەریتانییەكان, هاوكات خاوەن موشەكی بالیستی مەودای سەدان میلە، واتە دەتوانێت بە ئاسانی سعودیە و ئیسرائیل و توركیا و وڵاتانیتر بكاتە ئامانج، كە(135)هەزار سەرباز و كەسی سڤیلی ئەمریكیش لێیە بیانپێكێت، بۆش زۆر قسەی كرد و بیانووی زۆری هێنانەوە بۆ هێرشكردن دژی عیراق, هەروەها هەر لەو سەروبەندەدا لە(6ی ئازاری 2003)دا واتە چەند ڕۆژێك پێش پرۆسەی ئازادكردنی عیراق دیسانەوەسەرۆكی ئەمریكا سووربوونی خۆی بۆ داماڵینی چەكی كۆكوژی عیراق و لابردنی ڕژێمەكەی دووپاتكردەوە و ڕایگەیاند: ئێمە لە بەردەم كات وساتێكی ناسك و یەكلاكەرەوەداین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی ڕووبەڕووی گەلی ئێمە و ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەبێتەوە, بەهۆی ڕژێمی سەدام و چەكە كۆمەڵكوژ و ترسناكەكەی كە مێژووییەكی دوور و درێژی هەیە لە ستەم و دوژمنكاری و ئەنجامدانی تاوان, سەدام و چەكە كۆمەڵكوژەكەی هەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆیە بۆ وڵاتەكەی و گەلی ئێمە و تەواوی جیهان, گەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرەنگاری ئەم هەڕەشە نەبێتەوە ئەوا پەنا بۆ هێز دەبەین, ئێمە ناتوانین دەستەوەستان بووەستین, تاوەكو بزانین تیرۆریستان و ئەم دەوڵەتانەی داڵدەیان دەدەن چی دەكەن, ئێمە سوورین لەسەر ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم هەڕەشانە لە هەركوێیەك بێت, ئێمە گەلی ئەمریكا بە جێناهێڵین بۆ ئەوەی لەژێر ڕەحمەتی ڕژێمی سەدام و چەكە كۆمەڵكوژەكەیدا بین, بەم شێوەیە دۆسییەی چەكی كۆمەڵكوژی عیراق یەكێك بووە لە كارتە هەرە گرنگەكانی ئیدارەی ئەمریكی بۆ لادانی ڕژێمی بەعس, بەهۆی ئەوەی بوونی ڕێمێكی دیكتاتۆری وەك بەعس خاوەن چەكی كۆمەڵكوژ و هاوپەیمان لەگەڵ تیرۆریستان گەورەترین هەڕەشە و مەترسییە بۆ سەر تەواوی جیهان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەر دەبێت بڕووخێت, دواجار سوپای ئاسمانی بەریتانیا و ئەمریكا دەستیان پێكرد، ئیدی مووشەك بارانكردن شارەكانی عیراق و بە تایبەت بەغدای هەژان، هێرشەكان ئامانجی وەزارەتەكانی حكومەت و پێگە سەربازییەكان و كۆشكەكانی سەرۆكایەتی بوو، بەڵام گەڕەكە ماڵ نشینەكانیشی گرتەوە، هەموو شتێك دووچاری مووشەك باران بوویەوە، تەنها دامەزراوە و ناوچە نەوتییەكان نەبێت، جەنگ و هێرشی وشكانی لە ڕێگەی هێزەكانی دەریایی ئەمریكاوە دەستیپێكرد، سەرەتا ناوچەی ئوم قەسری بەسرەیان گرت، بەڵام لێرەدا ئەمریكییەكان دووچاری بەرنگاربوونەوەیەكی توند بوونەوە، ئەمەیش وای لە سوپای ئەمریكا كرد درەنگ بتوانن ئەم لەمپەرە سەربازییە ببڕن، وەك مار لە بیابانەكانەوە بێنە ناو خاكی عیراقەوە بەبێ هیچ پێكدانێك، سەدام لە تەلەفزیۆنی فەرمییەوە ڕایگەیاند ئەم جەنگە بۆ ئەمریكا درێژ و قورس دەكەینەوە، هاوكات لەسەر بێدەنگی سەرانی عەرەب وتی: پەیمان بوو كە ڕێگە بەم هێرشە نەدەن، بەدڵناییەوە لە داهاتوودا یەخەیان پێدەگرێت .
سەرچاوە:
1-سیمور م. هیرش, القیادە الامریكیە العمیلاْ , ترجمە,مركزالتعریب و البرمجە, بیروت, الگباعە,مگابع العربیە للعلوم, 2005
2-جورج تنیت, فی القلب العاصفە, ترجمە عمر الایوبی, دار الكتاب العربی, بیروت-لبنان, 2007
3-كۆتایی عێراق, پیتەر گالبرێت, و مەروان كاكل و هێمن غەنی , چاپخانەی هاوسەر, هەولێر 2009
4-جەماڵ نەبەز, ناسنامە و كێشەی ناسیونالی كورد, هەولێر چاپخانەی منارە, 2007
5-گۆڤاری ڕێبازی نوێ, ژمارە 3, خولی هەشتەم, 30ی تشرینی یەكەمی 1991
6-گۆڤاری ڕوانگەی جیهان, ژمارە 1, ساڵی یەكەم, تشرینی دووەمی 1993
7-گۆڤاری یاسا پارێزی, ژمارە 1, ساڵی یەكەم, 1996
8-نەوزاد عەبدولڵاهێتوتی, دۆزی كورد لە عیراقدا, چاپخانەی خانی دهۆك, 2009
9-حسام الكاشف, سەدام و ئیمپراتۆرێتەكەی, و/ گەرمیان محەمەد, چاپخانەی گەنج, 2016