كودەتاكەی (17ی گەلاوێژی) بەعسییەكان
بەشی سێیەم
كۆمەڵگای عیراق كۆمەڵگایەكی فرە پێكهاتەیە لە ڕووی نەتەوەیی و مەزهەبی و كلتورییەوە، جگە لە بوونی كەمایەتی ئاینی و نەژادی، بەڵام سیستەمی سیاسی ڕەچاوی ئەم فرەییەی ناو كۆمەڵگای نەكردووە، لێرەدا قەوارەی سیاسی عیراق چ لەڕووی بەڕێوەبردن چ لە ڕووی داپۆشینی ئەو ناكۆكییەی كە هەیەتی بە دۆخێك هەوڵی چارەسەركردنی بدات، كە دەشێت ناوی بە (سوڕی توند و تیژی)بەرین ئەگەر ئەم دەربڕینە درووست بێت، لێرەوە كێشەی كورد و شیعە دەبێتە كێشەیەكی دریژخایەنی قەوارەی سیاسی، فكر سیاسی نەیتوانیووە لەسەر فرە پێكهاتەی عیراق خۆی بونیاد بنێت، قسە لەسەر ناسیونالستی عەرەب بكەین، كە چۆن دەوڵەتی تاك نەتەوەیی ئایدۆلۆژیی خستەوە و لەسەر دەستی بەعس فۆرمێكی تەواوی وەرگرت، لەبەرئەوەی دەوڵەت بەڕەسمی جیاوازییەكانی درووستكردووە، هەڵبەتە قسە لەسەر ناسیونالیزمی عەرەبییە لە عیراقدا لەسەر دەستی بەعس دەگاتە لوتكەی خۆسەپاندن، هاوكات ناسیونالیزم بە مانای عەرەبایەتی لە ساڵی (1921-1958)دا لەسەردەمی پاشایەتیدا لاواز بوو، بەڵكو مەسەلەی سەربەخۆیی نیشتمانی لە بەریتانیا مەسەلەی سەرەكی بوو, خەیاڵدانی عەرەبایەتی لەسەر ناوەندی گشتی كۆمەڵگاوە كاریگەر نەبووە، كەمایەتییەكی بچووك خەونی لكاندنی عیراقی هەبوو بە عەرەبی گەورەوە، ئەم قەوارە سیاسییە ناكۆكە بە قەوارەی كۆمەڵگای عیراق لەو سۆنگەیەوە دواجار لەسەر ڕەسەنایەتی بەعس ڕەسەنایەتی عەرەبییە، دەسەڵات لەسەر دەستی بەعس گەیشتە بەرهەمهێنانی تۆتالیتاریزم، بەو مانایەی دانانی دەسەڵاتی ڕەهای دەوڵەت لەجێی هەموو شتێكە بە مانایەك كە دەوڵەت خۆی لە جێگای بكەرە سۆسیۆلۆژی و سیاسی كلتوورییەكانە و لێرە ئەو كۆمەڵگای مەدەنی قوتدراوە و زانست و تەقەنییەتیش پاوانكراوە لە لایەن دەسەڵاتەوە، تاكیش لە ناوەندی خانەوادەیی و گەڕەك و شوێن و ئاینەكەی داماڵراوە بۆ خزمەت دەوڵەت، سیستەمی سیاسیش لەسەر چەمكی پێشبڕكێی سیاسی دانەمەزراوە، بەڵكو لەسەر دەست بەسەراگرتنی سیاسی بونیات نراوە، لێرەوە دامەزراوەی سەربازی ڕۆڵێكی ستراتیژی دەگێڕێت بۆ گەیشتنە حوكمڕانی لەڕێگای كودەتاوە، ئەم شێوازەیش لە بە سیاسیكردنی گشتی هێز و دەزگا كۆمەڵایەتییەكاندا خۆی دەنوێنێت, واتە سەرجەم هێز و توێژە كۆمەڵایەتییەكان ڕاستەوخۆ دەخزێنە ناو كایەی سیاسییەوە، ئەو دەوڵەتەش كە سوپا و پیاوانی ئاینی و زانكۆ و بیرۆكرات و سەندیكاكانی سیاسین، كۆمەڵگایەكی شێواوە, ئیدی هاڕینی ئۆپۆزسیۆنی كۆمەنیست و خەستكردنی هەڵمەتی لە ناوبردنی میللەتی كورد، سەردەمێكی دیكەی لە مێژووی حكومەتی بەعس هێنایە كایەوە, كە سەردەمی سەدام بوو لەناو جەرگەی هەڵمەتی ڕاونانی كۆمەنیستەكان و میللەتی كورد، بە دەنگێكی سادەوە سەدام لە (17ی تەموزی 1979)دا گرتنە دەسەڵاتی بۆ میللەتی عەرەب ڕاگەیاند و باسی هاتنە سەرحوكمی خۆیكرد, لە پاش ( ئەلبەكر)ی سەدام لە وتارەكەیدا ئەوەی ڕاگەیاند، كە لە مێژووی كۆنی عیراق و عەرەبدا هەروەها لە مێژووی نوێیشیدا هەرگیز نەبووە و ڕووی نەداوە كە بۆماوەی (11)ساڵ دوو دەسەڵات سەركردایەتی وڵاتێك بكەن بەبێئەوەی پەیوەندی نێوانیان تێك نەچێت و یەكێكیان ئەویتر لەناو نەبات، هۆكاری ونبوونی ( ئەلبەكر)لەسەر شانۆی سیاسی زۆر ڕوون نین، بەڵام ئاشكرایە كە لەمێژەوە دەنگ و باسی بێ توانایی سەرۆكی بەعس بڵاوبووەوە لە نێوان بەعسییەكاندا، جگە لەمەش لە مێژە دەووترا كە ئیتر سەرۆك ئەلبەكر پیر بووە و توانایی بە جێهێنانی ئەركەكەی نەماوە، لەو كاتەدا ڕۆژهەڵات و ئێران ڕووداو و پێشهاتی وای بە خۆوە دەبینی كە وای لە سەدام كرد دەسەڵاتە بەهاكەی خۆی بەهێز بكات، بە چاوی گومانەوە سەیری ئۆپۆزسیۆنی دەكرد, كە دژی بە شای ئێران ڕوو لە گەشەكردنن، بەتایبەتی لەو ڕووەوە كە پیاوانی ئاینی شیعە جوداخوازەكانەوە گرێ درابوو، بەو هۆیەوە لە (تشرینی یەكەمی 1978)دا عیراق لەسەر داوای ئێران ڕەزامەندی دەربڕی بۆ دەركردنی ئایەتوڵڵا خومەینی لە نەجەف، لە هەمان ساڵدا شۆڕشی گەلانی ئێران دژی دەسەڵاتی شاهەنشاهی بە سەركردایەتی (ئیمام خومەینی)دەستیپێكرد, پاش كوشتارێكی گەورە لە خەڵكی ڕاپەڕیوو, شا لە (16ی كانونی دووەمی 1979)دا ئێرانی بەجێهێشت, خومەینی لە سەرەتای شوباتدا گەڕایەوە تاران, سەركەوتنی تەواوەتی شۆڕشی ئیسلامیش لە (11ی شوباتی 1979)دا ڕاگەیەنرا، سەرەڕای مەترسییەكانی عیراق دانی بە حكومەتی ئێراندا نا، بەڵام كاریگەری ئەو شۆڕشە گرنگتر بوو، لە ڕێكخراوە نهێنییەكانی عیراق، وەك حیزبی دەعوە ڕووداوەكانی ئێران جۆشی ئەوانەی ورژاند و پاڵی پێوەنان هێرش بكەنە سەر چەند كەسایەتییەكی فەرمی ڕژێمی عیراق، سەرەڕای ئەوەی چالاكییەكانی سنوورداربوون، بەڵام حكومەتی عیراق وەك هەر حكومەتێكی دیكەی ناوچەكە، سەركەوتنی شۆڕشگێڕانی ئێران و دامەزراندنی بزووتنەوەیەكی هاوشێوەی لە عیراق دووچاری توڕەبوونی كرد، بۆیە هەڵمەتێكی توندی سەركوتكردن لە دژی ئەندامانی حیزبی دەعوە و ڕێكخراوەكانی هاوشێوەی ئەو دەستپێكرد, بەرژەوەندی سەدام وای دەخواست بوونی خۆی لەوە زیاتر بسەپێنێت كە تەنیا یەكێكە لە تكریتییەكان، پێویستی بەجەختكردنەوە لەسەر تاكڕەوی و توانای بێ وێنەكەی خۆی هەبوو، لە سەركردایەتیكردنی لایەنگیرانی لە بنكەكان باڵی بەسەردا كێشان، كە هیچ سەرۆكێ پێ نەبەخشیبوون، دواتر سەدام هەوڵیدا یەكگرتوویەكی سیاسی بەسەر عیراقدا بسەپێتێت بە شێوەیەكی زیاتر لەوانەی پێش خۆی و بەشێوەیەكی سەرەكی لە كەسی خۆیدا بەدی دەكرا، خۆی دەبەستایەوە بەسەركردە كۆنەكانی مەمللەكەتی دۆڵی ڕافیدەین و خەلیفەی عەباسییەكان، لەگەڵ دانیشتنی لەسەر كورسی دەسەڵات سەرۆكایەتی كەوانەیەكی سەرەنج ڕاكێشی لە ڕادەبەری بۆ كەسایەتی خۆی لە چوار دەوری خۆیدا خوڵقاند، واپیشان دەدات كە نوێنەرایەتی هەموو گەلی عیراق دەكات، لە ناسنامەی تایبەتیان وەك ئەندام لەكۆمەڵگا جۆراوجۆرەكانی لە پێگەی هاوبەشیان وەك هاووڵاتیانی حكومەتی عیراق، هاوكات دامودەزگای نیشتمانی بۆ پاڵپشتكردنی ئەو ئەفسانە نیشتمانییە دامەزراند، ئەم وێنە سیحریانە وایكرد خۆی بەبەهێز بزانێت, هەربۆیە لە(ئازاری 1980)دا ئەنجومەنی نیشتمانی دامەزراند, ئەوە یەكەم پەرلەمانە دوای ڕووخاندنی پاشایەتی، بەڵام ئەنجومەن تەنها ڕواڵەتێكی ڕەمزی بوو، لەڕاستیدا هیچ توانایەكی نەبوو ئەندامەكانی لەژێر چاودێری ئەمنیدا بوون، بەڵام ئامانج لەو پەرلەمانە تەنیا نمایشی وێنایەك بوو كە حكومەت لەژێر چاودێری گەل دایە، بۆ ئەوەی ببێتە ڕەمزێكیتر بۆ یەكگرتووی نیشتمان سەكۆیەكی دیكەی سەدام بۆئەوەی خۆی وەك سەركردەیەكی نیشتمانی بخاتەڕوو، ئەوانەش ئەو سیاسەتەیان ڕەتكردەوە دەرگاكان بە ڕوویاندا داخران، تاكە ئەلتەرناتیڤ لەبەردەمیاندا ئەوەبوو وڵات بەجێبهێڵن لەو ساڵانەدا كۆچكردنی پیشەییەكان و بیرمەندە عیراقییەكان ڕوو لە زیادكردن بوو، تا گەیشتە نیو ملیۆن كەس لە ناوەڕاستی هەشتاكان و درێژەدان بەژیان دوو لەو چاودێرییە كە دەوڵەت پەبڕەوی دەكرد، خێر و بێری وڵات بەسەر ئەو هێڵانە دابەشكرا كە پاڵپشتی ئەو ئەفسانە درۆیە فەرمییەیان دەكرد كە دەڵێت ناسنامەی عیراقی یەكگرتوو تایبەتمەندە، سەدام لە خۆش خەیاڵی خۆیدا بارودۆخی ناوخۆیی كۆنترۆڵكردووە, لەوە بەدواوە ئامانجی دوژمنكارانەی زیاتر چالاك بوو.
جەنگی عیراق – ئێران
لە كۆتایی ساڵی حەفتاكاندا گۆڕانكاری گەورە لە ناوچەكەدا ڕوویدا, لە ناوخۆی ئێراندا كەشەكە لە باربوو تادەهات دەنگی ناڕەزایی زیاتر دەبوو لە (7ی كانونی دووەمی 1978)ەوە خوێندكارانی حەوزەی ( قوم ) دەستیانكرد بە خۆپیشاندان, هەر لەسەرەتاوە چەندین كەس كوژران و بە سەدانیش برینداربوون, بەو هۆیەشەوە خۆپیشاندان گەیشتە شارەكانیتر و لەلایەن گشت بەرهەڵستكارانی شاوە بە حیزب و گرووپە چەپ و كوردەكانیشەوە پشتگیری لەو بزاوتە میللییە كرا, لە مانگی ئابی ئەو ساڵەدا ڕژێمی ئێران بە تەواوی ئیفلیج بوو توانای دامركاندنەوەی خۆپیشاندانەكانی نەما, بۆیە بە ناچاری لە (كانوونی دووەمی 1979)دا شای ئێران سەری خۆی هەڵگرت و لە میسر گیرساییەوە, بەوەش كۆتایی بە (2500)ساڵ لە حوكمڕانی بنەماڵەی پەهلەوی و شاهەنشایی هات و دەوڵەتێكی كۆماری ئیسلامی شیعە مەزهەب دامەزرا, حكومەتی بەغدا لەسەرەتاوە ستایشێكی گەورەی هەڵوێست و وتاری حكومەتی نوێی ئێرانی دژ بە ئەمریكا و ڕۆژاوا بە گشتی كرد, بەڵام خومەینی ڕقی زۆری لە بەعس بوو, چونكە لە ساڵی (1978)دا لەسەر داوای شای ئێران ئەویان لە عیراق دەركردبوو, هاوكات بە چاوی خۆی بینیبووی كە بەعس چۆن شیعەكان دەچەوسێننەوە, دوای ئەوەیش كۆماری ئیسلامی هەڕەشە ناردنە دەرەوەی شۆڕشی كرد بۆ وڵاتانی كەندا و دراوسێ, حكومەتی عیراق مەترسییەكی گەورەی لێنیشت, سەرەڕای ئەوە ئێران هانی شیعەكانی عیراقی دەدا دژی دەسەڵات ڕاپەڕن, ئیدی بژاردەی جەنگ دژی ئێران لەلایەن سەدامەوە هاتە كایەوە, وایانزانی ئەم دەوڵەتە نوێییە لاوازە و بارگاوییە بە چەندین قەیران و گرفتی ناوخۆ و چەند ڕۆژێكە و كۆتایی دێ, یان هەلێكە بۆ عیراق ڕەخساوە زیانەكانی پێشووی بە قازانج بگۆڕێت و دەستكەوتی نوێیش بەدەست بهێنێت، كە ئامانجی سەرەكی سەدام گۆڕینی ڕێككەوتننامەی (1975)بوو لەمەڕ (شەتوئەلعەرەب)كە ئەمە لەسەردەمی ئێرانی بەهێزدا نەدەكرا، تەنانەت خەونی ڕزگاركردنی دانیشتوانی خۆزاستان و هێنانە كایەی كیانێكی سیاسی هەبوو لەسەرووی كەنداو لەژێر كۆنترۆڵی عیراقدا، لیژنەیەكی تایبەتی درووستكرد بۆ چاودێریكردن و نرخاندنی دۆخی ناوخۆیی ئێران، سەبارەت بە ڕوودانی جەنگ، هەواڵگری سەربازی بەردەوام ڕاپۆرتی لەمەڕ داڕووخاندنی هێزەكانی ئێران دەدا، هەرەسهێنانی سیستەمی سیاسی و تەنانەت لەت و پەتبوونی وڵات هەر لە ئازربایجانەوە تا خۆزستان، ئەم جۆرە فاكتەرانە تەنیا هەر ئامانج و ئارەزووەكانی سەدامیان دەبووژانەوە، تا دەهات گرژی و پەلاماردانەكان لە نێوانیاندا پەرەی دەسەند، بیرۆكەی دەست وەشاندن گەشەیكرد، لە سەرەتادا عیراق هەوڵیدا نائارامی بخاتە ناو ئێرانەوە، بەهۆی بەرهەڵستكاری ناوخۆییەوە، پەیوەندیكرد بە ناحەزە عەشایەری و عەسكەرەكانەوە لە ناوەوە و دەرەوەی ئێراندا, بە پارەوە و پوول پشتگیریكرد بەو هیوایەی ئێران لە ناوەوە سەرنگون بكرێت، ئەم هەوڵانە بێگومان هاوشانبوون لەگەڵ یارمەتییەكانی ئێران بۆ بەر هەڵستكارە كورد و شیعەكان دژی ڕژێمی بەغدا، هەر لە مایسی (1980)هێزە لایەنگیرەكانی شا هەوڵی كودەتایاندا سەرنەكەوتن، هەروەها لە تەموزی هەمان ساڵدا هەوڵێكیتر درا ئەمەیش شكستی هێنا، ڕێككەوتننامەی جەزائیر یەكێك بوو لە هۆكارەكانی هەڵگیرساندنی جەنگ، دۆزی كوردیش كە هۆكاری گرنگی ئەم ڕێككەوتنە بوو لە بنەڕەتیشدا لەسەر بنەمای یەكلایكردنەوەی كێشەی كورد ڕێكخرا بوو، بەڵام ئامادەكاری سەربازی عیراق و تیشكی سەوزی ئەمریكا و بەڵێن لە پاڵپشت و كۆمەكی ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی هاوكات خواستی هەموویان بۆ كۆتایی هێنانی دەسەڵاتی نوێی ئیسلامی ئێران بوو، لە (17ی ئەیلولی 1980)دا سەدام لە وتارێكدا بۆ گەورە بەرپرسانی وڵاتەكەی، ڕەتكردنەوەی تەواوەتی ڕێككەوتننامەی جەزائیری نێوان عیراق و ئێرانی ساڵی (1975)ڕاگەیاند، هاوكات بەدەستی خۆی سەرجەم لاپەڕەكانی ئەو ڕێككەوتننامەی دڕاند كە لەگەڵ ئێراندا واژوی كردبوو، هەروەها جەختیكردەوە كە ئێران بەردەوام پێشێلكاری بەندەكانی ڕێككەوتننامەكە بووە بەتایبەتی لە هاندانی كوردەكان دژی عیراق، لە كاتێكدا لە مانگی (نیسانی 1979)دا بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان (298)پێكدادان و دەستدرێژی سنووری لە نێوان عیراق و ئێراندا ڕوویداوە، كە (243) دەستدرێژیان لەلایەن عیراقەوە بووە, تەنیا (64)یشیان لەلایەن ئێرانەوە بووە، شەڕ لە كاتژمێر 12ی نیوەڕۆی (22ی ئەیلولی 1980)دا دەستیپێكردوو (192) فڕۆكەی عیراقی هێرشیان كردە سەر فڕۆكەخانەكانی ئێران بەڵام كاریگەری ئەوتۆی نەبوو, چونكە لە زەمانی شادا پەناگەی تایبەت بۆ فڕۆكەكانیان درووست كرابوو, كە بە ئاسانی بە بۆمبباران كاری تێنەدەكرا, ئەم پەناگانە بە یارمەتی ناتۆ درووستكرابوون بۆ بەریگریكردن لە هەر هێرشێكی سۆڤیەت بەڵكو زۆربەی بۆچوون و پێشبینییەكان پێچەوانە دەرچوون، نەك تەنها ئێران نەتوانرا پارچە پارچە بكرێت، بەڵكو سەرهەڵدانێكی جەماوەری بۆ پاراستنی وڵات هاتەكایەوە، لە سەرەتادا سوپای عیراق پێشڕەوەییەكی خێرایان بەناو خاكی ئێراندا كرد، چەند كیلۆمەترێك چووە ناو قوڵایی خاكی ئێرانەوە و هەندێ شارۆچكە و شارەدێیان داگیركرد، لە هەمان كاتدا ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەردوو وڵاتدا بۆردومان كران و هەناردەی نەوت بەشێوەیەكی كاتی وەستان و هەرچۆنێك بێت جەنگی زەمینی تەنیا فاكتەر نەبوو كە جەنگەكەی بەرەو كۆتایی برد، برەودان بە جەنگی تانكەرەكان لە كەنداودا كە لە ساڵی (1984)دا دەستیپێكرد، هەمان گرنگی هەبوو، هاوكات عیراق لە هەوڵێكیدا بۆ بێبەشكردنی ئێران لە گواستنەوەی نەوت پەلاماری ئەو تەنكەرانەیدا دەچووەنە بەندەرە ئێرانییەكانەوە, لە بەرامبەردا ئەمیش تۆڵەی كردەوە بە لێدانی ئەو تانكەرانەی كە بەرەو كوەیت و سعودیە و هاوپەیمانەكانی عیراق دەچوون، ئەم جەنگی دەریاییە لە ساڵانی (1985−1986) توندتربوون، لە كۆتایشیدا عیراق لەوەدا سەركەوت كە ململانێییەكە بە جیهانی بكات و ئەمریكایش زیاتر بهێنێتە ناو ململانێكەوە, دواجار نەتەوە یەكگرتووەكان قایل بكات كە فشاری جدیتر بە پاڵپشتی ئەمریكا بخاتە سەر شەڕكەرەكان, لە ناوەڕاستی هەشتاكاندا هێزە ئاسمانییەكانی عیراق زیانی گەورەیان بە دامودەزگا نەوتییەكانی ئێران گەیاند، لە دورگەی ( فەرەج )هەموو كەشتییەكانی گواستنەوەی نێودەوڵەتی ترساند، كە ئێران بۆ هەناردەكانی نەوت پشتی پێدەبەست، ئەم سەركەوتنە وایكرد دەستدرێژی زیاتر بكاتە وێستگە نەوتییەكانی ئێران لە كەنداو، لەهەردوو دوورگەی (سەری و لوان) هیچ بواری تێدا نەبووكە ئێران وەڵامی ئەو دەست درێژیانەی عیراق دەداتەوە، ئەوەبوو وەك تۆڵە سەندنەوە ئێران هێرشی كردەسەر ئەو كەشتیانەی كە لەگەڵ عیراق و هاوپەیمانەكانی كەنداو كاریان دەكرد، ئەو مەترسییە بۆسەر هەناردەكانی نەوت، بووەهۆی زۆربوونی ژمارەی هێزە دەریاییەكانی ڕۆژاوا لە ئاوی كەنداو لە ئاكامدا وڵاتانی ڕۆژاوا لە سەروویانەوە ئەمریكا و بەریتانیا و فەڕەنسا كەشتی گەلی بچووكیان ڕەوانەی ناوچەكە كرد بۆ مەبەستێكی دیاریكراو ئەویش بۆئەوەی ڕێگە لە ئێران بگرن, كە هێرش نەكاتە سەر كەشتییە بارهەڵگرە نێو دەوڵەتییەكان، ئەم مەترسییە جەنگی كەشتییە نەوت هەڵگرەكان بەهاتنی ساڵی (1987)زیاتر بوو، بەجۆرێك كوەیتی ناچاركرد كەشتی نەوت هەڵگری ئەمریكی و سۆڤیەتی بە كرێ بگرێت، هەرئەمەش وایكرد بوونی هێزی دەریایی نێودەوڵەتی بە تایبەتیش ئەمریكا زیاتر بێت لە ناوچەكەدا، لە ژێر ئەو دۆخەدا چەند جارێك هێزەكانی ئەمریكا و هێزی دەریایی ئێران ڕووبەڕووی یەك ببنەوە، ئێران زیانێكی زۆری لێكەوت، چونكە بۆ ئێران دەركەوت كە كەوتووەتە نێو جەنگكێك نەك بە تەنیا لەگەڵ عیراق بەڵكو لەگەڵ هێزەكانی ڕۆژاواش, كە عیراق لە ساڵانی جەنگدا پەیوەندی بتەوی لەگەڵیان بونیاد نابوو هاوكات لایەنگیری ئەمریكاش بۆ عیراق پراكتیك بوو، ئەمەش هۆكاری یەكلاكەرەوەی بوون بۆ ئەوەی ئێران بە مەرجەكانی ئاگربەست ڕازی بێت لە ژێر چاودێری (UN) بەدەقی بڕیاری ( 598)ی ئەنجومەنی ئاسایش لە ساڵی (1987)دا, دواتر ڕاوەستانی جەنگی لە(8/8/1988)دا لێكەوتەوە, پاشان لە (20)ئابدا لە نێوان عیراق و ئێراندا ئاگربەست واژۆكرا.
پرسی كورد لە دوای ڕێككەوتننامەی جەزائیر
لە پاش ڕێككەوتننامەی شومی جەزائیر، بۆشایەكی گەورە لە گۆڕەپانی سیاسی كوردیدا هاتەكایەوە، ئەلبەكر لە ڕادیۆی بەغداوە ڕاگەیاند: كە شۆڕشی كورد بۆ هەتا هەتایە كۆتایی هات، سەدامیش وتی گەر دارخورما لەسەر شاخەكان سەوز بێت جارێكی شۆڕشی كورد درووست نابێتەوە، وەلێ بۆ لە گۆڕنانی ئەوخەونانەیان جارێكیتر كورد دەستیان بە ڕێكخستنەوەی ڕیزەكانیان كردەوە و دەركەوتنی كۆمەڵێك باڵ و ئاراستەی جیاواز دواتر دامەزراندنی ژمارەیەك پارتی جیاوازی لێكەوتەوە، سەرهەڵدانی دۆخی فرە حیزبی لە كوردستاندا، قۆناغێكیتری خەباتی گەلی كوردستان و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كورد دەستی پێكردەوە, سەرباری ئەوەی شۆڕشی كورد توشی نسكۆ بوو, سەدان هەزار كەس ئاوارەی وڵاتان بوون, بەڵام هاوتەریب لەگەڵ ئەوەدا بزووتنەوەی ڕزگاربخوازی كورد لە باشووری كوردستان بەرفراوانتر بوو بەرەو جیهانی دەرەوە كرایەوە و پەیوەندی كورد لەگەڵ دنیای دەرەوە چووە قۆناغێكیترەوە, هاوكات هەریەك لەم پارت و باڵ و ڕێكخراوانە لەم كاتەدا دروستبوون هەموو لە ئایدۆلۆژیا و ئەدەبیاتیاندا دژی ئەمریكا بوون، لەو ڕوانگەیەوە سەیری ئەمریكایان دەكرد, كە ڕۆڵێكی بەرچاوی لە ڕێككەوتننامەی جەزائیر و دژایەتیكردنی شۆڕشی كورددا هەبووە، لە بەیاننامەی دامەزراندنی خۆیاندا ( یەكێتی و پارتی) ڕێككەوتننامەی جەزائیریان بە گەلە كۆمەیەكی هاوبەشی نێوان عیراق و ئێران بە پاڵپشتی ئیمپرالیزمی جیهانی دژ بە گەلی كورد ناو برد, بەشێوەیەكی ئاشكرا لە درووشمەكانیاندا دژایەتی خۆیان بەرامبەر سیاسەتی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەربڕی، ئەو جێبەجێكاریانەی لەلایەن حكومەتەوە كران بۆ كۆتایی هێنان بە شۆڕشی كورد شكستیان هێنا, لە ڕاستیدا سیاسەتی دوورخستنەوە و دووبارە نیشتەجێكردن ڕەنگبێ هانی بەردەوامبوونی شۆڕشی دابێت، هەر زوو خەبات و چالاكی چەكداری بەردەوامبوو و چەند حیزبیتر هاتنە سەر شانۆی سیاسی, بە داخەوە هەمدیس ململانێ نێوخۆی حیزبە كوردییەكان هەڵوێستیانی لاوازكرد بەرامبەر بەغدا و توانای وەبەر حكومەتدا نا, بۆ ئەوەی حیزبە كوردییەكان بەگژ یەكدا بدات پشت بە لایەنگیرەكانی حكومەت و میلیشیاكانی سەر بە حكومەت ببەستێت, ڕاستەوخۆ ڕژێم تەواوی ناوچە ستراتیژییەكانی باشووری كوردستان و ڕێگاوبان و شاخەكان ڕەبایەی لێجێگیر كردبوو, تەنانەت جگە لە سوریا دراوسێكانیش دۆستی عیراق بوون, سوریاش سنوورێكی كەمی لەگەڵ باشووری كوردستاندا هەبوو, كە ئەویشی بەتەواوی كۆنترۆڵ كردبوو, لە كۆتایی هەشتاكاندا دووبەرەی بەرهەڵستكار درووستوون لە (12 /11/1980)دا, سەرەتا بەرەی جوقد (الجبهە الوگنیە القومیە التقدمیە)لە دیمەشق دامەزرا, كە پێكهاتبوو لە یەكێتی, حزبی بەعس (قیادە قگر العراق)بزووتنەوەی سۆشیالیستی عەرەبی, حزبی شیوعی عیراق, حزبی سۆشیالیستی كوردستان, ڕێكخراوی دیموكراتە سەربەخۆكان, سوپای ڕزگاری گەلی عیراق, هاوكات لە(28/11/1980)دا بەرەیەكیتر لە دیمەشق دروستبوو بە ناوی جود (الجبهە الوگنیە الدیموقراگیە)كە ئەمیش پێكهاتبوو لە پارتی دیموكراتی كوردستان, حزبی سۆشیالیستی كوردستان, حزبی شیوعی عیراق, حزب التجمع العراقی (صالح دگلە) وحزب الاشتراكی العربی (منژر الویس) كە دوایی (پاسۆك)یش چووە ناو ئەم بەرەیەوە, حزبی سۆشیالیستی كوردستان و حزبی شیوعی عیراق هەردوكیان لە جوقد ئەندامێتیان سڕكرا, لەبەرئەوەی چوونەتە ناو بارەیەكیترەوە, ئەو ململانێیەی نێوان یەكێتی و پارتی لە ناو ئەو دوو بەرەیەدا ڕەنگی دایەوە, ماوەیەكی زۆریش گەیشتۆتە جەنگ و خوێنڕشتن و كورد كوژی درێژەی هەبووە, سوپای عیراق لەبەرەكانی شەڕدا تووشی شكستێكی گەورە هاتبوو لەگەڵ ئێراندا, هەربۆیە (د.قاسملۆ) یان ڕاسپارد بۆ ئەوەی پەیوەندی بە ( یەكێتی و پارتی و حیزبی شیوعی عیراق)ەوە بكات دانوستان لەگەڵا بەغدا بكەن, بۆ ئەم مەبەستە لە (هاوینی 1982)دا لە( توژەڵە) لە بارەگای یەكێتی لەسەر داوای د.قاسملۆ كۆبوونەوەیەكی سێ قۆڵی ئەنجامدرا, بە ئامادەبوونی (مام جەلال و د.قاسملۆ و عەزیز محەمەد) دكتۆر پێی ڕاگەیاندن, كە حكومەت ئامادەیە دانیشتن بكات و لەسەر ئاستی كوردی و عیراقی چارەسەری كێشەكان بكات, دوای زنجیرەیەك دانیشتن لە (12/ 10 /1983)دا كۆبونەوەیەك لە گوندی (گۆڕەشێر)كرا شاندی حكومەت لەگەڵا مام جەلال و كاك نەوشیروان كۆبوونەوە, شاندەكەی حكومەت ڕایگەیاند: كە ئەمان بۆ گفتوگۆ نەهاتوون تەنها بۆ گواستنەوە بیر و بۆچوونەكان هاتوون, كاتێك دان وستان دەست پێدەكات گەر وەفدی یەكێتی بچێتە بەغدا و گفتوگۆش لەسەر بنچینەی ڕێككەوتنی ( 11ی ئازاری 1970)ئەنجام دەدرێت, حیزبە سیاسییەكانیتر دژی ئەم ڕێككەوتنە بوون و تەنانەت هەڕەشەیان بەكار دەهێنا نابێت یەكێتی لەگەڵ عیراقدا گفتوگۆ بكات, بەیاننامەیان دەركرد و ئیدانەیان كرد, سوریا و توركیا و ئێرانیش دژی بوون, تەنانەت سەرۆك كۆماری ئێران ( هاشمی ڕەفسنجانی)لە وتاری نوێژی هەینیدا هێرشی كردە سەر یەكێتی, لە ڕێگەی (حدك)ەوە (فەرەیدوون عەبدولقادر) سەردانی بەغدای كرد و چاوی بە (تاریق عەزیز)كەوت, دوای ئەمە برووسكەیەك لە سەركردایەتی (یەكێتی)ەوە بۆ هەموو هێزەكان لێدرا و بڕیاری ڕاگرتنی شەڕدرا, دوای ئەوەی مام جەلال و وەفدەكەی بەكۆپتەر گەیشتنە بەغدا, دوای یەكتربینین لەگەڵا (سەدام و تارق عەزیز و عیزەت دووری )و چەند جەنەڕاڵێكی عیراق, تەوەری گفتوگۆكە لە (10/ 12/ 1983) ئەنجامدرا بوو بریتی بوون لە:
1- ئاساییكردنەوەی بارودۆخی كوردستان .
2- دەسەڵاتی دامەزراوەكانی تۆتۆنۆمی .
3- سنووری جوگرافی ناوچەكانی ئۆتۆنۆمی .
4- ڕێژەی كورد لە دامەزراوەكانی حكومەتی مەركەزی .
دواتریش لیژنەی هەماهەنگی( التنسیق)لە نێوان هەردوولادا درووستكرا كە كارە سەرەكییەكانی ئەمانەن:
1- چاودێریكردنی ڕاگرتنی شەڕ .
2- ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی یەكێتی و حكومەت و پێشمەرگە و هێزە چەكدارەكانی بەعس .
3- ئازادكردنی زیندانە سیاسییەكان كە بەشی زۆری ئەوانەی لە ژیاندا مابوون ئازادكران .
4- چارەسەركردنی نەخۆشی و بریندارەكانی پێشمەرگە لە خەستەخانەكانی ئەنجامدرا .
5- درووستكردنی پسوولەی مۆڵەت بۆ پێشمەرگە و ئەوانەی سەردانی شارەكانیان دەكرد.
6- چارەسەركردنی ئەو كێشانەی درووست دەبن .
چەندین خولی گفتوگۆ ئەنجامدرا ئەمجارەش بێ ئەنجام بوو, لەو دەمەدا سەرۆكی ئەركانی سوپای توركیا سەردانی بەغدای كرد و لەگەڵا كاربەدەستانی عیراق كۆبووەوە, بەڵێنی پێدان لەگەڵ كورد ڕێك مەكەون توركیا ئامادەیە بە هەموو توانایی خۆی هاوكاریتان بكات بۆ لە ناوبردنی شۆڕشی كورد, ئەوەبوو ڕێككەوتنی دووقۆڵییان واژۆكرد, كە سوپای توركیا بۆی هەیە چەند كیلۆ مەتر بێتە ناو سنووری خاكی عیراقەوە بۆسەركوتكردنی هێزی پێشمەرگە, هەر لەو سەروبەندەدا وەزیری دەرەوەی توركیا هاتە بەغدا بەهەمان شێوە ئەمیش وتبووی نابێت رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی بكەن, تارق عەزیز ئەم ڕاستییەی بە مام جەلال وتبوو كە توركیا ڕێگەیان نەدا رێككەوتن بكەین, بەڕەسمی یەكێتی لە (15/1/ 1985)دا بەیانی كۆتایی هێنانی گفتوگۆی بڵاوكردەوە, جارێكیتر جەنگ دەستی پێكردەوە, پارتە كوردستانییەكان دوای ماوەیەكی زۆری شەڕی خۆكوژی لە ناوەڕاستی (گەلاوێژی1987)دا دەستیانكرد بەكۆبوونەوە بەمەبەستی دامەزراندنی(بەرەی كوردستانی)لە (2ا5/1988)دا بەیاننامەی بەرەی كوردستانی ڕاگەیەنرا, كە پێكهاتبوو: پارتی و یەكێتی و حزبی شیوعی و پارتی سۆسیالیست و پاسۆك و پارتی گەل و دواتریش زەحمەتكێشان و بزووتنەوەی ئیسلامی و بزووتنەوەی كلدۆ ئاشووری بوونە ئەندام لەو بەرەیەدا, زۆر بە داخەوە دەبوو زووتر درووست بكرایە, لە كاتێكا جەنگی نێوان عیراق – ئێران بەرەو كۆتایی دەچوو بە مانەوەی هەردوو ڕژێمی دوژمن بەیەكتر و لەو نێوەندەدا زەرەرمەندی یەكەم گەلی كورد و بزووتنەوەی چەكدارییەكەی بوو, ئەو ساڵە سامناكترین یادەوەری بەجێهێشتووە لە مێژووی نەتەوەی كوردا، لە دیرۆكی دوژمنەكانیشدا بۆ هەمیشە لاپەڕەیەكی ڕەشی پڕ لە شەرمەزارییە، پرۆسەی جینۆسایدی كورد لە( 1988)دا گەیشتە فراوانترین و ترسناكترین ئاست، لە (16)ی ئازاردا لەگەڵ شكستی سوپای عیراق لەبەرەی جەنگ لەگەڵ ئێران و لە دەستدانی چەندین ناوچە لە ناویشیاندا شاری هەڵەبجە، هێزە ئاسمانییەكانی عیراق بەچەكی قەدەغەكراوی كیمیاوی شارەكەیان ژەهر ڕێژكرد، لە ئەنجامدا زیاتر لە (5000)كەس سڤیل كوژران و زیاتر لە دە هەزار كەسیش بەركەوتن و بریندار بوون، هەرچەندە گەورەترین هەڵمەتی ڕاگواستن و وێرانكردنی گوندەكان و دواتریش ڕاگوێزانی دانیشتوانەكەی بۆبیابان و كۆمەڵگاكانی باشووری عیراق گوێزرانەوە پێشتریش بێسەر وشوێنكردنی ئەنفال وكۆمەڵكوژی هاوڵاتیانی كورد, لە سەرەتای جەنگیدا لەگەڵ ئێران(12)هەزار گەنجی فەیلی بێسەروشوێن كران, دەیان هەزاریان دوای وەرگرتنەوەی ناسنامەی عیراقی ڕەوانەی ئێران كران, تاوان و پلانی حكومەتی عیراق لە دژی نەتەوەی كورد بەردەوام بوو, ئەوەبوو لە (31ی گەلاوێژی 1983)دا هێزەكانی عیراق پەلاماری كۆمەڵگە زۆرە ملێكانی قوشتەپە (قودس و قادسیە)و هەریر و بەحرەكە و دیانایاندا و هەشت هەزار بارزانیان دەستبەسەر و بێسەروشوێن كرد, كە دواتر دوای ڕووخانی ڕژێم تەرمەكانیان لە گۆڕە بەكۆمەڵەكانی بیابانی باشووری عیراق دۆزراننەوە, لە درێژەی پەیڕەوكردنی پلانی جینۆساید و پاكتاوی ڕەگەزی كورد لە ئۆپراسیۆنێكی نامرۆڤانە و لەژێر ناوی (ئەنفال)دا ئەنجامدرا, كە گەورەترین تاوانە بەشێوەییەكی بڕیارلێدراو و بەرنامە بۆ داڕێژراو لەلایەن باڵاترین دەسەڵاتی سیاسی عیراقەوە پیادەكرا, بە سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی سەدام و دەستەی جێبەجێكار بەسەرپەرشتی(عەلی كیمیاوی)كردەوە سەربازییەكانی ئەنفال لە هەشت قۆناغ پێكهاتبوون، كە نزیكەی حەوت مانگی خایاند لە (20ی شوباتەوە تا 6ی ئەیلول 1988)ە ئەنجامدەرانی هەموو بەهایەكی مرۆڤایەتی و ڕێسا و بنەماكانی جەنگ و یاسا نێو دەوڵەتییەكان خستە ژێرپێ و بە بەكارهێنانی هەموو جۆرە چەكێك تەنانەت چەكی كیمیاوی و بێ سڵمینەوە لە هیچ كردار و ڕفتارێك وێرانكردنی كوردستان و لەناوبردنی گەلەكەیان كردە ئامانج، دەستگیركردنی بەزۆری دانیشتوانی سڤیل و ڕاگواستنیان بۆ كەمپەكانی كۆكردنەوەی و پاشانیش زیندە چاڵكردنیان لە سەدان گۆڕی بەكۆمەڵدا، كە ژمارەی قوربانیان نزیكەی( 182)هەزارە بەبێ ڕەچاوكردنی تەمەن و ڕەگەز، هاوكات وێرانكردن و تەختكردنی ( 4500)گوند و دەیان شارۆچكە و شارەدێ دواتریش نیشتەجێكردنی سەدان هەزاركەس لە ئۆردوگای زۆرەملێدا, ئەمانەی باسكران بە سەدان بەڵگەی سەلمێنراون و هەموویان دەچنە خانەی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی كۆمەڵكوژی و هەوڵدانی ئامانجدراو سیستەماتیكی عیراقەوە, كە بە درێژایی هەشتا ساڵ بۆ توانەوە و لە ناوبردنی نەتەوەی كورد كراون.
داگیركردنی كوەیت
باری نالەباری ئابووری عیراقی ناچاركرد بیر لە گرتنی كوەیت بكاتەوە، جێی باسە ئەم پرسە ڕەگێكی مێژووی هەبوو، بۆیە بەلای كوەیتەوە پێشبینی كرابوو، كاتێك لە ساڵی (1961)دا سەربەخۆیی ڕاگەیاند، ئەو دەمەش عیراق وتیان پارێزگایەكی عیراقییە دەبێ بلكێنێتە عیراقەوە، بەڵام لەبەر پەیمانی بەریتانیا و كوەیت, ئامانجەكانی خۆی پێ نەهاتەدی، پێشتریش لە زاری سەرۆكەكانەوە ئەم دەستەواژەیە بەكارهاتووە، لەسەردەمی سەدامدا و لە ( 2ی ئابی 1990)دا، دوو لیوای گاردی كۆماری لە ماوەی چەند سەعاتێكدا دەستیان بەسەردا گرت، بەڵام دوا بە دوای ئەمە یەكسەر عیراق نزیكەی (400) هەزار سەربازی لە كوەیت كۆكردەوە، لە( تشرینی یەكەمی هەمان ساڵدا ژمارەیەكی زۆر تانكی (72)ی لە دەوروبەری كوەیت و لەسەر سنووری ( كوەیت – سعودیە) كۆكردەوە و هەمووی لە ناو لمی بیاباندا شاردەوە، ئەمە لەڕووی سوپاییەوە والێكدرایەوە كە جەنەڕاڵەكانی سوپای عیراق لە جەنگی زەمینی تۆقیوون و بە هەموو شێوەیەك هەوڵی پاراستنی تانكەكانیان دەدەن، عیراقیش لەم بارەیەوە ئەزموونی هەبوو، بەڵام شارەزاییەكەی دژی ئێران بوو، كە لە شەڕی هەشت ساڵەدا بە چەكە باوەكانی زەمانی شەڕی یەكەمی جیهانی شەڕی دەكرد، ژمارەیەكی زۆری سەربازی گاردی كۆماری لە بەسرەوە لەسەر سنوور دانران، هێزەكانی تریش كە بریتیبوون لە ( 400) هەزار سەرباز و (3500) تانك و (2300) تۆپ بەسەر ناوچەكانی تردا دابەشكران، بەرپەچدانەوەی هێرش زەمینیش بە تانكە كۆنەكانی( ت 54 و ت 55) سپێدرا، بەرامبەر هێزی هاوپەیمانان لە ماوەی پێنج مانگ و نیودا، یەك ملیۆن سەرباز و نیو ملیۆن تەن كەرەستەی جەنگی بە فڕۆكە و شەش ملیۆن تەنیش بە كەشتی گەیاندە كەنداو، لە بەرامبەردا هێزێكی زۆر دژی عیراق كۆكرایەوە، كاتێ ئەنجومەنی ئاسایش ڕۆژی 15/1 وەك دوا ڕۆژ بۆ دەرچوونی هێزەكانی عیراق دیاریكرد، لەوكاتەدا (35)دەوڵەتی ڕۆژاوایی و كەنداوی و عەرەبی و ئیسلامی هێزیان لە دژی عیراق لە ناوچەكەدا كۆكردەوەوە، هێزەكانی میسر، سعودیە، سوریا دەوڵەتەكانیتر بریتی بوو لە (150) هەزار سەرباز و ( 800) تەنكی سەرەكی و ( 330) فڕۆكەی جەنگی و (36) كەشتی جەنگی جۆراو جۆر زۆربەی ئەو هێزە هی سعودیە بوو ئینجا میسر و دەوڵەتەكانی كەنداو سوریا و مەغریب دێ، هاوكات ئەم هێزە لەماوەی شەش مانگدا لە ناوچەی كەنداو كۆكرا بووەنەوە، ورەی جەنگكردن و خۆڕاگری لای هێزە عیراقییەكان بوونی نەبوو، كە گەورەترین لەشكركێشی بوو لە مێژووی سەربازیدا پاش جەنگی دووەمی جیهانی، بەم پێیە لە (29)ی نۆڤەمبەری ساڵی (1990)دا نەتەوەیەكگرتووەكان ئەو تواناییەی بەخشییە هێزی هاوپەیمانان كە ( پێویستە بە بەكارهێنانی گشت ئامڕازەكان سوپای عیراق لە كوەیت دوور بخرێتەوە)، هەروەك كۆنگریسی ئەمریكا لە ( 9ی یەنابەری 1991)دا سەرۆكی ئەمریكای ڕاسپارد بە بەكارهێنانی هێز دژ بە عیراق، لێرەشەوە پرۆسەی گەردەلولی بیابان بە هێرشێكی ئاسمانی لە ( 17یەنایەری 1991)دا دەستیپێكردووە، كە تیایدا ئامانجە ستراتیژیی و تەكتیكییەكانی عیراق لەناو خاكی كوەیت و عیراقدا كرا بوونە ئامانج، كۆمەڵێك ئامانج كە بە فڕَۆكە و موشەكی (كروز) پێكدان زۆری نەخایاند كەلە (24ی فیرابەری 1991)دا هێرش و جەنگی زەمینیش دەستپێكرد، لەو هێرشەدا ( 8437) ماڵی نیشتەجێبوون و( 157)پرد و هێڵی ئاسنین و (1300)وێستگەی كارەبا و (249 )دایەنگا و( 139) بنكەی پاراستنی كۆمەڵایەتی و ( 100)ەخۆشخانە و بنكەی تەندروستی ( 1708) خوێندنگە خاپووركران، ئەوەش لێرەدا جێی سەرەنجە كوەیت بە سەد سەعات جەنگ پاككرایەوە و گەردەلولی بیابان (42) ڕۆژی خایاند نزیكەی (150) هەزار كوژراو (500) هەزار برینداری عیراقی لێكەوتەوە، لە (3ی مارسی 1991)دا ژەنراڵە عیراقییەكان لەگەڵ (شوارتزكۆف) و ئەمیر خالیدا كۆبوونەوە بەڵێنیاندا كۆی داواكارییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان جێبەجێكەن، جەنكەكەش بەسەرشۆڕی و شكست بۆ ڕژێمی بەعس و قەیرانی سیاسی و ئاسایش و داڕزانی ژێرخانی ئابووری عیراق كۆتایی هات.
سەرچاوەكان:
1- گۆڤاری ڕێبازی نوێ ,ژ 4 ,خولی هەشتەم, 17ی تشرینی دووەم, 1991, سلێمانی
2- فیبی ماڕ, مێژووی نوێی عیراق, و/ لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010
3- گۆران ئیبراهیم ساڵح, دۆزی كورد, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر, 2013
4-دالبێرعیسا, خوێندنەوەی بەعس بۆ فاشیزمی مێژوویی, چاپخانەی ڕوون, سلێمانی 20004
5- تشالزتریب, چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی عێراق, و/مەحەمەد حوسێن و عەبدولقادركەلهوڕ, چاپخانەی رۆژهەڵات, هەولێر, 2010
6- مسعود بارزانی, للتاریخ.., مگبعە روكسانا, الگبعە الاولی, اربیل, ایلول, 2020
7- گۆڤاری ڕێبازی نوێ , د. دلێر ئەحمەد و د. سەروەر عبدالرحمن, ژ 9,تشرینی یەكەمی 2009
8- د. خدر مەعسوم, ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ , ژ 8244, 15/12/2020