لە ساڵیادی كۆماری مەهاباد دا
ئێران وڵاتێكی فرە نەتەوەیە كە تیایدا( فارس، كورد، ئازەر, بەلوج، تورك، عەرەب, ئاشوری, كەلیمی , ئەرمەنی)دەژی, كە مێژوویەكی چەند هەزار ساڵەیان بەیەكەوە هەیە و بە هاتنی قەومی ئاریایی بۆ وڵاتی ئێران و دابەشبوونیان بەسەر ئەم وڵاتەدا دەست پێدەكات و تا ئێستاش بەردەوامە, لەڕووی پێكهاتەی ئاینیی ومەزهەبییەوە فارس وەك نەتەوەی باڵادەست بەشی هەرە زۆری شیعەیە و هەندێكی كەمیشی زەردەشتی و بەهایی و مەسیحی و ئیسماعیلی هەیە، ئازەریش بەشی هەرە زۆری شیعەیە و هەندێكیش سوننەیە، بەلوجیش زۆرتری سوننەیە لەگەڵ ئەمەیشدا بەشێكی كەمی شیعەیە، عەرەبەكانیش زۆربەیان شیعەن، وەلێ توركیش زۆربەی لە مەزهەبی سوننەن , بەڵام كوردەكان لە دوو مەزهەبی شیعە و سوننە و ئاینی یاری خۆی دەبینێتەوە، دیارە لەناو ئەم نەتەوانەی ئێراندا، دەیان تەریقەت و گروپی جیاوازیش هەیە، كە لەناو كۆمەڵگادا ڕۆڵی بەرچاویان هەیە، ئێران خاوەنی نزیكەی( 31) پارێزگایە كە( پێنج) پارێزگای ئازەری تێدایە، كوردیش لە شەش پارێزگادا دەژی و دابەشبوون بەسەر هەندێ پارێزگایتردا, نەتەوەیی عەرەبیش لە دوو پارێزگادا نیشتەجێن، بەلوجەكانیش لە سێ پارێزگادا و توركیش لە پارێزگایەكدا نیشتەجێن، ئەم شێوە لەسەر ئیدارەكردنی وڵات لەسەر ویست و خواستی وڵاتانی ئەو سەردەمە دامەزراوە، حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی ئێرانیش میراتگری بوون، هەندێ جار لە پێناو ئاسایش و پاراستنی قازانج و بەرژەوەندی نەتەوەیی باڵا دەست پارێزگایەكی تازەیان دامەزراندووە، چاوخشاندن بە جوگرافیایی پارێزگاكانی ئێران، بە جۆرێك دەردەكەون لە كۆپیكردنی لە سیستەمی كارگێڕی ئەوروپایی بە تایبەت فەرەنسا، بەڵام لە ئێران بوونی ئەم سیستەمە كارگێڕییە لە بەرژوەندی دەسەڵاتی ناوەندە و تیایدا ڕووخساری جوگرافیایی نەتەوەیی ڕەچاو ناكرێ، كە ئەمەیش پێچەوانەی پەیوەندی و ویست و بەرژوەندی نەتەوەكان شكاوەتەوە، ناكۆكی و ئاڵۆزی زیاتری لێ پەیدا بووە، پێش بەرپابوونی جەنگی دووەمی جیهانی ئێران بێلایەنی خۆی ڕاگەیاندبوو, بەڵام پەیوەندی لەگەڵ ئەڵمانیادا بە ئەندازەیەك پەرەی سەندبوو ئێرانی وەك بنكەیەكی سەرەكی دژی یەكێتی سۆڤیەت بەكاردەهێنا, ئەڵمانیای هتلەری پشتیوانی ئێرانی دەكرد بەچەك وپارە و بە پسپۆڕ و ڕاوێژكاری ئابووریناس و سەربازی موتوربە دەكرد, لێرەشەوە ئێران چووە نێو جەنگەوە, لە ساڵی (1941) هێزی هاوپەیمانان، كە بەشێكی هێزی سۆفیەت بوون هاتنە ئێران و دیكتاتۆر ڕەزا شا ڕووخا، ئازادییە دیموكراتییەكان لە وڵاتدا بوژانەوە، زۆرینەی كورد بە خۆشییەكی بێ وێنەوە هەواڵی هاتنی هێزەكانی ڕوس و ئینگلیزیان وەرگرت, شاعیرانی كورد بە ستایشێكی بێ ئەندازەوە لە هاتنی (فریشتەی ئازادی و مژدەهێنەری ئازادی)دەدوان, هاتنی لەشكری سوور بۆ ناوچەكە بووە هۆی تێكشاندنی سەرجەم دامودەزگاكانی ڕژێم لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا, بەمەش بیروباوەڕی دیموكراتی و هەستی نەتەوەیی و هوشیاری سیاسی سەریهەڵدا, لە ناوەڕاستی چلەكاندا لە ئازەربەیجاندا حكومەتێكە دیموكرتی دامەزرا، لە ماوەی ساڵەكانی جەنگدا هاوپەیمانەكان و ئەرتەشی سۆڤیەتی نەچووبوونە ناو شاری مهابادوە بەڵكو لە سنووری باكوورەوە ڕاوەستابوون, دوای ئەوەی پاشماوەی هێزی پۆلیسی ئێران وە دەرنرا، دانیشتوانی شارەكە دەسەڵاتیان گرتە دەست، لەو دەمەدا ڕێكخراوێكی نەتەوەیی بەناوی(كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد)ەوە دامەزرا، حیزبی هیوا ڕۆڵێكی بەرچاوی بینی لە ڕێنماییكردنی ڕووناكبیرانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بەتایبەتی لە ناوچەی موكریان، بە هاندانیان بۆ پێكهێنانی ڕێكخراوێكی نوێ و سەردەم و گونجاو لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا، لەگەڵ ئەویشدا نیشتمان پەروەرانی چالاكی حیزبی ئازادیخوازی كوردستان و شاعیر و ڕووناكبیرانی ناوچەكە و بەشە هوشیارەكەی كۆمەڵگەی كوردەواریی و هاوبەشییەكی كاریگەریان لە بەدیهێنانی كۆمەڵەی (ژ.ك)كرد, لەوكاتەدا بەهێزترین گروپی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو, لە ناو دانیشتواندا كاریگەری زۆری هەبوو, كە لەلایەن ڕۆشنبیرانی سابڵاخەوە دامەزرا, بە پێچەوانەی حیزبی ئازادی, پرۆژەی كوردستانی گەورەی وەكو ئامانجی سەرەكی خۆی دانابوو دژی پەیوەندییە خێڵەكییەكان و خوازیاری گۆڕینیان بوو, لە كوردستاندا (ژ ك) تاكە حیزب بوو, كە كە بانگەشەی ئازادی و درووشمی سەربەخۆیی و دەوڵەتی یەكگرتووی كوردستانی دەكرد, تا دەهات گەشەی دەكرد هەرچەندە مەیلێكی ماركسیانەی هەبوو, بەڵام ملی بۆ سۆڤیەت دانە دەنا, ئەمەش وایكرد ڕوسەكان دەترسان لە گەشەكردنی, چونكە بەرپرس و ئەندامە دیار و چالاكەكانی ملیان بۆ گوشار و ئامۆژگارییەكانیان دانەنواند و پێچەوانەی ڕێبازی سۆڤیەت دەجوڵان, هەمیشە سۆڤیەت هەوڵیداوە كە بیری سەربەخۆیی و ئازادی و كوردستانی گەورە لە بیر كۆمەڵە بەرێتەوە, چونكە چاك دەیانزانی كە كۆمەڵە هەوڵی سەربەخۆیی دەدات, بۆیە فشار دەخەنە سەر قازی بۆ گۆڕینی لە بری ئەوە حیزبێكیتر دابمەزرێنن, ئەو دەمە ( قازی محەمەد) سەرۆكی كۆمەڵە بوو, بیری لە گۆڕینی ناو و پرۆگرامی كردەوە بەتایبەتی خۆگونجاندن لەگەڵ هەلومەرجی پاش برانەوەی جەنگدا, دواتریش بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی (ژ ك)دراو بەسەركردایەتی ( قازی محەمەد) حیزبی دیموكراتی كوردستان لە (16ی ئەیلولی 1945)دا لە شاری مەهاباد دامەزرا و بەیاننامەیەكی بە كوردی و فارسی ڕاگەیاند و بەرنامەی خۆی بڵاوكردەوە, لە كۆنگرەی یەكەمدا (قازی محەمەد )بە سەرۆك و پێشەوای حیزب هەڵبژێردرا، سەركردە و ئەندامە دیارەكانی حیزب بریتی بوون لە (حاجی بابە شێخی سیادەت، سەیفی قازی ، مەنافی كەریمی، سەید محەمەد ئەیوبیان، عەبدولڕەحمانی ئێلخانی زادە، ئەحمەدی ئیلاهی, عەبدولڕەحمانی زەبیحی)و چەندانیتر, وەكو سەید محەمەد تەها زادە كە لە هەموو بۆنە سیاسییەكاندا بەناوی (معاونی حیزب)واتە پلەكەی وەكو سكرتێری حیزب دواوە, دامەزراندنی سەرەتایەك بوو لەپێكهاتنی ڕێكخراو و حیزبی سیاسی پێشكەوتوو مۆدێرن، هەر لەسەرەتاوە پشتیوانی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵی كوردەواری بۆ لای خۆی ڕاكێشاو زۆر بە خێرایی بووە حیزبی زۆربەی گەل, پشتیوانییەكی بەشێكی زۆر لە جوتیاران و زەحمەتكێشان و وردە بۆرژوازی بۆلای خۆی ڕاكێشا, لە دیارترین درووشمەكانی بریتی بوو: لە ئازادی و خودموختاری بۆ گەلی كورد لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراندا، بەكارهێنانی زمانی كوردی بۆ خوێندن و بە فەرمیكردنی لەكاروباری كارگێرییدا، هەروەها دامەزراندنی یەكێتی و پەیوەندی برایەتی لەگەڵ گەلی ئازەربایجان و هەموو كەماتییە نەتەواییەكان لە خەباتی هاوبەشیاندا، باشتركردنی ڕەوشی ئابووری بە كەڵك وەرگرتن لە سەرچاوە سروشتییەكانی كوردستان و پەڕەپێدانی كشتوكاڵ و بازرگانی و گەشەپێدانی فەرهەنگ و تەندروستی، بۆئەوەی گەلی كورد بتوانێ بە ئازادی لەڕێگەی پێشكەوتن و خێر و خۆشی وڵاتەكەی خەبات بكات, ئەو حكومەتە نیشتمانییە بەو ماوە كورتە قازانجی زۆری بە گەلی كوردی گەیاند، بەڵام لە پاش ئەوەی كۆمیتەی ناوەندی حیزب لە ئەندامە چالاك و شارەزاكانی كۆمەڵە پێك بێنێت، نوێنەرانی زەویدارەكان و بازرگانەكانی مەهاباد بوونە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی، ڕۆژنامەی (كوردستان) ئۆرگانی حیزب بوو، لە یەكەمین كۆنگرەی حیزبدا كە لە ( 25 – 28ی ئۆكتۆبەری 1945)دا بەسترا بڕیاری دەركردنی ڕاگەیاندن و پرۆگرامی تایبەت درا، چەند ڕیفۆرمێكی دیموكراتی پراكتیزەكرد و پەیوەندی لەگەڵ جوڵانەوەی دیموكراتی ناوچەكانیتری ئێراندا دامەزراندا ئامانجی بزووتنەوەی كورد لەگەڵ ئامانجی دیموكراتی ئێراندا كە بریتی بوو لە هاوخەباتی بۆ هێنانە سەركاری ڕژێمێكی دیموكرات و سەلماندنی مافە نەتەوەییەكانی گەلانی ئێران یەكی گرتەوە، پێكەوەنانی كۆماری ئۆتۆنۆمی كوردستانی ئێران لە (22ی كانوونی دووەمی 1946)دا,كۆمارێكی نیشتمانی كورد بەسەرۆكایەتی (قازی محەمەد)پێشەوای حیزبی دیموكراتی كوردستان دامەزرا، كە كەسایەتییەكی كۆمەلایەتی و فەرهەنگی و ئابووری و سیاسی و نیشتمان پەروەر بوو، پێكەوەنانی حكومەتێكی ئۆتۆنۆم و ئەنجومەنی وەزیران ڕاگەیەنرا، كە پێكهاتبوو:
1 - قازی محەمەد سەرۆك كۆمار
2-حاجی بابە شێخ سەرۆك وەزیران
3-محمدحسێن خان(سەیفی قازی) وەزیری بەرگری
4- محەمەد ئەمین موعینی وەزیری كاروباری ناوخۆ
5- میرزا ئەحمەد ئیلاهی وەزیری ئابووری
6- كەریمی ئەحمەدینان وەزیری پۆستە و تەلیگراف و تەلەفۆن
7- مەلا حوسێنی مەجدی وەزیری داد
8- خەلیل خوسرەوی وەزیری كار
9- حاجی مستەفا داودی وەزیری بازرگانی
10- مەحمود وەلی زادە وەزیری كشاوەرزی
11- سمایل ئاغای ئیلخانی زادە وەزیری ڕێگاوبان
12- سەید محەمەد ئەیوبیان وەزیری تەندروستی
13-عەبدولڕەحمان ئیلخانی زادە وەزیری كاروباری دەرەوە
14- مەنافی كەریمی جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری پەروەردە
هاوكات هەریەكە لە شێخ محەمەد بورهانی ڕاوێژكاری سەرۆك كۆمار و عومەر خانی شكاك فەرماندەی گشتی سوپایوو, شاینی باسە كۆمەڵێك هۆكار كۆماری لە جوڵانەوەكانی پێش خۆی جیادەكاتەوە:
1- سیستەمێكی كۆماری وەك ئامڕازی دەسەڵاتی كوردی ڕاگەیاند، كە لە ناوەڕۆكدا خۆی لە ناوەند جیاكردەوە، بە كردەوە تا چەشنێك سەربەخۆیی هەنگاوی نا.
2- پەڕینەوە لە خەباتی باو بەرەو شێوازی نوێ، هەرچەندە هەندێ لە لێكۆڵەرەوان بە پاشكەوتوو وكۆنەپەرەست دەیخەمڵێنن، لایەنگرانی بە چاوپۆشین لەو لایەنانەی تەنیا لایەنی مۆدێرن و هاوچەرخەكەی دەبینن، لەكاتێكدا كۆمار پێكهاتەیەكە لە ڕەهەندی كۆن و نوێ.
3- داخوازییەكانی خودموختاری لە چوارچێوەی ئێراندا، تا پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆیی نەتەوەیی گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئەمەیش وایكردووە ئامانجەكانی كۆمار تەنیا بەو لایەنەدا بشكێنەوە، لە ڕاستیدا كۆمار هەڵگری ئەو لایەنانەن تا ئێستاش ڕێكخراوە سیاسییەكانیش دووچاری ئەو پارادۆكسەن و بەرۆكی بەرنەداون، كاتێك لە نەتەوەیی سەردەست دەدوێن باسی مانەوە لەچوارچێوەی ئێراندا دەكەن، لە كوردستانیش بەو بەشە دەڵێن ڕۆژهەڵاتی كوردستان, كە ئەمەش حەقیقەتی پرسی كوردە لە هەر چوار پارچە داگیر كراوەكە، ئامانجەكانی كۆماریش وەك هەموو جوڵانەوەیەكیتر لە ژێر كارتێكردنی ئەم هۆكارانەدا بووە:
1- كاتێك دەوڵەتی مەركەزی لاواز بێت.
2- جوڵانەوەی كورد یەكگرتوو بە هێز بێت.
3-پشتیوانییەكی دەرەكی بەهێزی بەتایبەت زلهێزی لەگەڵ بێت، كۆماری كوردستانیش لە
هەرقۆناغیكی ژیانیدا، لە ژێر سێبەری یەكێك لەو هۆكارانەی سەرەوە ئامانجەكانی زەق كردووەتەوە.
لێرەدا ئەو دەرفەتە نییە هەڵسەنگاندن بكەین و پەنجە بخەینە سەر كەموكوڕییەكان، ئەم كۆمارە كە یەكەمین كۆماری دیموكراتییە لە مێژووی كوردستاندا، پێشتر لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی لە باشووری كوردستان شێخ مەحمود حكومەتێكی پێكهێنا, ئەم كۆمارەیش بە هەمان شێوە لە كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانیدا كۆماری مهاباد دامەزرا, كە ئەم ناوچانەی دەگرتە خۆ، مەهاباد، شنۆ، میانداو، سەردەشت، بانە، سەقز، نەغەدە، ورمێ، شاپوور، خوی و ماكۆ, هێزە چەكدارەكانی كۆمار لە( 10-11)هەزار چەكدار پێكهاتبوون، جگە لەمەش هێزی چەكدارە خێڵە كوردەكانی ناوچەكان كەلە سەرەوە باسكران هێزی یارمەتیدەر و هێزی تەنگانەیش هەبوو، لە هەر شارێكیش ژمارەیەكی دیاریكراوی پۆلیس و ژاندارم بۆ پاراستنی ناوچەكە تەرخانكرا بوو، سوپا بە شێوەیەكی ئارەزوومەندان بوو، دەزگاكانی دەوڵەت لەلایەن كوردەوە بەڕێوە دەبران، لە هەموو فێرگەیەكیشدا خوێندن بە زمانی كوردی بوو، لە ( 3ی ئایاری 1946)دا ڕێككەوتننامەی دۆسایەتی و هاریكاری دوو قۆڵی كۆماری كوردستان و ئازەربایجان كە بناخەی هاوخەباتی هەردوو گەلی بۆ هێنانە دی ژیانێكی دیموكراتی داڕشت تەورێز مۆركرا، ئەو حكومەتە نیشتمانییە كەمتر لە ساڵێك خۆی ڕاگرت, بۆیە دەكرێت بەكورتی ئاماژە بەكارەكانی كۆمار لەماوەی كەمی تەمەنی خۆیدا بكەین لە بواری فەرهەنگ و كۆمەڵایەتی دا:
1-بەفەرمیكردنی زمانی كوردی بۆ خوێندن و بەڕێوبردنی كاروباری ئیداری.
2-یەك ڕەنگكردنی جلوبەرگی خوێندكاران لەسەر بودجەی كۆمار و هەڵگرتنی جیاوازی.
3-بەئیلزامیكردنی خوێندن بۆ منداڵان و لاوەكان لە شارەكاندا.
4-پێشگیری لە بێكاری و نەخوێندەواری گەورە ساڵان.
5- دانانی فەقیرخانەو هەتیوخانە.
6-دامەزراندنی چاپخانە و دەرچوونی ڕۆژنامەی كوردستان و چەند گۆڤارێكی دیكە.
7-دامەزراندنی ئەنجومەنی فەرهەنگی لەگەڵ ئازربایجان و یەكێتی سۆڤییەت.
8-دانانی بنچینەی شانۆ و سینەما لەكوردستاندا.
9-ناردنی خوێندكارانی كورد بۆ(باكۆ و تەورێز) بەمەبەستی درێژەدان بەخوێندن .
لە ئێراندا جگە لەو تەنیا هەفتەنامەی كە(سمكۆی شكاك)لە ورمێ بۆ ماوەیەكی كورت بێ ڕێگەپێدانی یاسای حكومەتی تاران دەری كردبوو، ئیتر ماوەی دەرچوونی هیچ گۆڤار و ڕۆژنامەیەك، یان چاپكردنی هیچ كتێبێكی كوردی نەدراوە، بەكارهێنانی زمانی كوردی بۆ قسەكردنیش لە دامودەزگاكانی دەوڵەت و لە قوتابخانەكاندا قەدەغە بوو, لەم بوارەدا كردنەوی قوتابخانەی شەوانە بۆ ئەوانەی كە بەتەمەن بوون دەیانویست لەكاروانی خوێندەواری دانەبڕێن و قەرەبووی ساڵانی لە دەستچوویان بكەنەوە، لە ڕاستیدا سەرەتای ئەم هەنگاوە پێشتر لەلایەن حیزبی دیموكراتەوە ڕێگەی بۆ خۆشكرا، هەروەك پێشەوا لە وتارەكەیدا لە ڕۆژی دامەزراندنی كۆماردا ئاماژەی بۆ كرد، قوتابخانەی شەوانەمان دابینكرد و كتێبمان وەرگێڕا بۆ زمانی كوردی، كوڕ و كچ و پیاوی گەورە شەوان و ڕۆژان بەزمانی خۆیان دەخوێنن لەجیاتی ئەوەی شەش حەوت ساڵ خەریكی فێربوونی زمانی فارسی بن لە مانگێك و دوو مانگدا دەبوونە خوێندەوار و هەموو شتیك دەخوێننەوە و دەنووسن, خوێندنگای حكومەتی لەكوردستاندا یەكجار كەمبوو، بەشی هەرە زۆری خەڵك نەخوێندەواربوون، ئەمەیش وەنەبێ ڕووداوێكی بەڕێكەوت بووبێ، بەڵكو ئەمە سیاسەتێكی نەخشە بۆكێشراوی ڕژێمی پەهلەوی بوو, هاوكات جێی خۆیەتی ئاماژە بەوە بكرێت كە كارو تێكۆشانی بێوچانی چەند مامۆستایەكی كوردی عیراق لەوانە(محەمەد تۆفیق وەردی، عەبدولقادر ئەحمەد، عوسمان دانیش، جەمیل بەهادین, مامۆستا قانع،كەریم زەند)لە ڕەوتی گەشەپێدانی خوێندن و پەروردەدا بەشداربوون و ڕۆڵی بەرچاویان هەبوو لە فێركردنی خوێندن و نووسیندا, ژمارەی یەكەمی گۆڤاری كوردستان لە(6ی كانونی یەكەمی 1945)دا لە چاپخانەی كوردستان لە مەهاباد چاپ و بڵاوبووەتەوە، لەلایەن حیزبی دیموكراتی كوردستانەوە, كە گۆڤارێكی ئەدەبی و كۆمەڵایەتی و سیاسیی بوو، هەر پازدە ڕۆژ جارێك دەردەچوو، تاڕووخانی كۆمار شازدە ژمارەی لێ دەرچوو، سەرنووسەری گۆڤارەكەش(سەید محەمەدی حەمدی)بوو, هەروەها گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵان یەكەم ژمارەی لە (نیسانی 1945)دا لەمەهاباد دەرچوو, هەروەها هاواری نیشتمان، یەكەمین ژمارەی لە( 21ی مارسی 1946)دا كەوتە دەست خوێنەران, بەهەمان شێوە گۆڤاری هەڵاڵە لە شاری بۆكان لەلایەن لاوانی دیموكراتی كوردستانەوە بڵاو دەكرایەو، ژمارە یەكی لە(21ی مارتی 1946)دا دەرچوو، لەژێر چاودێری مامۆستا حەسەن قزڵچی بوو, لەگەڵ ئەوەشدا ڕادیۆی دەنگی كوردستان، كە ئەوێ ڕۆژێ یەكێتی سۆڤیەت لە ڕێگەی فەرهەنگی ڕوسییەوە لە ئازەربایجاندا پێشكەشی كوردستانی كردبوو زۆر بەسوود بوو، چونكە ڕادیۆ وەكو كەناڵێكی ڕاگەیاندنی جەماوەری ڕاستەوخۆ دەتوانێ و ورەی جەماوەر بەرزبكاتەوە و هەواڵ و ڕووداوكانی لە ساتێكی كەمدا بە هەموو لایەك بگەیەنێت, بەتایبەتی كۆمەڵی كوردەواری ئەودەمە زۆربەیان نەخوێندەواربوون و ئاشنای خوێندن و نووسینی كوردیش نەبوون، بۆیە بە ئاسانی دەگەیشتە نێو هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵ، لە بارەی گرنگی ئەم ڕادیۆیەوە (پێشەوا) لە وتەیەكیدا وتی: (لە هەموو شتێك بۆ ئێمە چاكتر ئەوەیە كە بتوانین قسەی خۆمان بەگوێی دنیا بگەیەنین و تصدیقی دەفەرموون كە هەموو شتێك وردە وردە بایەخی پێدەدرێ، دیسان دەتوانین بەهۆی ئەم دەستگایە دەرسی ئەخلاقی، فەلاحەتی و ...بە برایانی خۆشەویست بڵێین و لەئایندەشدا بەرنامەیەكی باش بۆ ڕادیۆكەمان دیاری دەكەین, بەم پێیە یەكێ لەگرنگترین هۆكارە چارەنووس سازەكان لەپرۆسەی ڕزگاری و سەربەخۆی هەرگەل و نەتەوەیەك، سەركردە و سەركردایەتییە، چونكە هاوپەیوندییەكی توندوتۆڵ و گرێدراوی بەسەرجەم فاكتەر و هەلومەرجەكانی ترەوە هەیە، ئەم هۆكارە بۆ ڕۆڵەی كورد و گەلانی هاو وێنەی كاریگەرانەتر خۆی دەنوێنێت، هەر لەبەر خودی ئەو هۆیانەیشە كە نرخ و سەنگی ڕۆڵی مێژووی هەر سەركردەیەك و سەر ئەنجامی خەباتی هەر بەتەنها لەسەركەوتن و ڕزگاری و گەیشتنە ئامانجدا نییە، هەر ئەم لایەنە بەتەنیا پێوانە ناژمێردرێ، بەڵكو هاوشان بەوە لە پێچەوانەكەشی دایە، لە ساتەكانی نوشووستی و شكستییدایە، لەوێشدایە كە لەبەردەم یان لەناو كارەساتی ژێركەوتندا، تا چ ئەندازەیەك گەل سەرئەنجامی بارودۆخەكە، لەكارەسات و نەهامەتی ناو كارەساتەكە سەرفراز دەكرێ، وزە و هێز و توانای لە تێكوپێكشكان لادەدرێ و بۆ هەل و دەرفەتیتر دەپارێزرێ, بێگومان پێشەوا لە دامەزراندن و بەڕێوەبردندا ڕۆڵێكی سەرەكی و بنچینەیی بینی، لە ڕۆژانی پێش كارەساتیشدا، لە بەردەم سێڕیانێكی یەك لە یەك تاریك و نوتەك تردا بوو پێشەوا چەند گەلەكەی خۆی خۆشدەویست، هێندەیش بە تەنگ گەلانیترەوە بوو، چونكە چوارچێوەیەكی فیكری زۆر بەرینی هەبوو، نێونەتەوەیی بیری دەكردەوە، هەموو نەتەوەكانی جیهانی خۆش دەویست، لەگەڵ ئەوەشدا ماوەیەكی زۆری بۆ زمان و ئەدەبیاتی كوردی دانا و بایەخێكی زۆری پێدا، ڕەنگە بوون و ڕۆڵی چالاكانەی هەردوو شاعیری گەنج (هەژار و هێمن)لەو هەڵوێستەی پێشەوادا كاریگەری هەبووبێ، بۆیە لای مەبەست بوو كە زمانی كوردی پێشبكەوێ و پاكژبكرێ، بۆپاككردنەوی زمانەكە لە وشەی ئەو زمانانەی كە لەڕێگەی داگیركردن و سەپاندنی كەلتورێكی نامۆ بەكوردی كاری خۆیان كردبووە سەری, كۆڕێكی دامەزراند تا وشەی فارسی و عەرەبی بەوشەی كوردی بگۆڕدرێن, شایانی وتنە دوای هاتنی كوردەكانی باشووری كوردستان بۆ ڕۆژهەڵات, لە مانگی ئەیلولدا مەلا مستەفا و ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش دوای ڕەچاوكردنی ڕەوشی عیراق و توانای هێزی پێشمەرگە بڕیاریاندا پەنا بەرنە بەر ناوچەی بێلایەنی نێوان هاوپەیمانەكان( واتە ناوچەی ڕۆژاوای ئێران كە ناوەڕاستی هەردوو ناوچەی نفوزی سوپای سۆڤیەت و بەریتانیا)دا بوو, قازیش نەیدەویست بەشداری جوڵانەوەكە بكەن بەڵام دوای مشتومڕ توانیان نەخشێكی دیار بگێڕن و خۆیان بە پشتیوانی كۆمار دانا, دواترلە بەهاری (1947)دا پەڕینەوە بەرەو یەكێتی سۆڤیەت كە دوای (21) ڕۆژ گەیشتن, هێزەكەشیان نزیكەی پێنج سەد چەكدار دەبوون, ژمارەیەكی زۆریشیان خۆیان تەسیلم عیراق كردەوە, هاوكات چوار ئەفسەرەكە( عیزەت عەبدولعەزیز, مستەفا خۆشناو, خێروڵڵا عەبدولكەریم, محەمەد مەحمود قودسی)ی جوڵانەوەی چەكداری (1943-1945)لەلایەن كاربەدەستانی عیراقەوە گیران لە (19ی حوزەیرانی 1947)دا لە سێدارەدران, ئیدی لە دیووی ڕۆژهەڵاتیش ئەزموونی كورد گەلێ دوژمنی زۆربوو, هەرئەوندە بەردەوامبوون و درێژەی نەكێشا و هەمدیس خەونەكانی كورد لە گۆڕنرا, ئەوحكومەتە تەنیا یازدە مانگ حوكمڕانی كرد, لێرەدا فاكتەرەكانی ڕووخاندنی كۆماری مەهاباد دەخەینە ڕوو:
1-هۆكارە ناوخۆییەكان
1-خۆ بەدەستەوەدانی پێشەوا و هاوڕێكانی بە بێ ئەوەی هیچ بەرگرییەك بكەن.
2-خیانەتی زۆربەی سەرۆك هۆزەكان و تەسلیم بوونیان بە ئێران.
3-زۆربەی ئەوانەی كاربەدەست بوون لە چینەكانی سەرەوەی كومەڵ بوون بایەخیان بە چینەكانی خوارەوە نەدەدا.
4-نەبوونی كادیری ئیداری شارەزا بۆ بەڕێوەبەردنی كارە ئیدارییەكان.
5-حیزبی دیموكرات بە باشی خۆی نەگرت بوو، چونكە ماوەی 5 مانگ بوو دامەزرا بوو كە دەسەڵاتی سیاسی گرتە دەست .
6-زۆربەی ئەوانەی كار بەدەست بوون خزم و كەسوكاری قازی یاخود خەڵكی مەهابادبوون ، ئەمەش وای كردبوو شێوازی هەرێمی بە كۆمارەوە دیار بێت.
7-نەبوونی سوپایەكی یەكگرتووی بەهێزی سەربازی یاسایی پڕ چەك و تەقەمەنی تۆكمەی خاوەن ئابوورییەكی سەربازی سەربەخۆ. لە دۆخی بەرگری نیگەتیڤدا بوو لە ناوچەیەكی جوگرافی تەسكدا بوو،
8-فراون نەكردنی جیۆسیاسی ناوچەی دەسەڵاتی كۆمار كە بنكەكەی لە مەهاباد بوو, پشتگوێ خستنی ناوچەكانی تر .
9-نا بەرانبەری هێز لە هەموو ڕوویەكەوە.
10-نەبوونی بەرەیەكی یەكگرتوو لە نێوان حیزبەكاندا( تودە و دیموكراتی ئازەری و دیموكراتی كوردستان)دا.
11-بوونی ناكۆكی لەسەر سنوور لە نێوان هەردوو كۆماری (ئازەربایجان و كوردستان) دا ،
12-نەگونجانی بیری سوسیالیزم و دیموكراتییەت لەو سەردەمەدا, كە دەبوایە لەبری ئەوە بیری ناسیونالیزم و نیشتمانپەروەری جێەجێ بكردایە.
13- تێكەڵاوكردنی مەسەلەی حیزب و دەوڵەت كە كاریگەری خراپی كردە سەر پەیوەندییەكانی خەڵكی ناوچەكە.
14-هەڵوەشانەوەی ( ژ.ك) كە دامەزراندنی حیزبی دیموكرات ئەمەش لە ژێر فشاری سۆڤیەت بەڕێوەچوو پێشەوا جێبەجێی كرد, چونكە لە ڕووی نیشتمانی و ناسیونالیستییەوە بە نەمانی (ژ.ك) هەستی نەتەوەیی لاواز بوو هەروەها ئەندامە دیارەكانی (ژ.ك) دوورخرانەوە.
15-سەپاندی هەندی یاسای سوشیالیستی شورەوییانە بە سەر چینی دەرەبەگدا, كە نەدەبوو ڕاستەوخۆ لەو سەردەمەدا ئەو شێوازە پەیڕەو بكرایە بۆیە زۆربەی دەرەبەگ و ئاغا و مەلاكان لە قازی ناڕازیی بوون, دواجار تۆران و بۆ خۆپاراستن پەیوەندیان كردە تارانەوە.
16-ناشارەزایی قازی لە ڕووی سیاسییەوە بەڵام كەسێكی ڕۆشنبیر و پێشكەوتووخواز بوو.
هۆكارە دەرەكییەكان:
1-پاشەكشەی سوپای سۆڤیەت لە ناوچەكانی ئازەربایجان بەرانبەر بە وەرگرتنی ئیمتیازی نەوتی باكووری ئێران.
2-سیاسەت و بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا و ئەمریكا دژی پێكهێنانی سەربەخۆیی كوردستان بوو, چونكە بە پشتیوانی سۆڤیەت درووستكرا, كە هەمیشە بانگەشەی پاراستنی یەكپارچەی خاكی ئێرانیان دەكرد، لەو سەردەمەدا بەریتانیا ئیمتیازی نەوتی كەركوكی لەژێر دەستدابوو, لەوە دەترسا گەر كۆماری كوردستان بە تەواوی بچەسپێ كوردەكانی كوردستانی عیراقیش هەوڵی دامەزراندنی حكومەتێكی سەربەخۆ بدەن، بە پشتیوانی یەكێتی سۆڤیەت بەوەش بەرژەوەندیان دەكەوتە مەترسییەوە.
3. ململانێی بەریتانیا و ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەت بۆ كۆنترۆلكردنی ناوچەكە، تا لە دوایدا ململانێەكە بە قازانجی ئەمریكا و بەریتانیا كۆتایی هات و بەوەش كورد پشتیوانی سۆڤیەتی لە دەستدا.
4-پشتیوانیكردنی بەریتانیا و ئەمریكا بۆ لەشكركێشەی ئێران و ڕووخاندنی كۆمار.
5-پێداگری كورد لەسەر دۆسایەتی و برایەتی كورد و ئازەر, لە كاتێكا هەمیشە لایەنی ئازەربایجانی بێباك لە پەیوەندی و پەیماننامەی نێوانیان, لەگەڵ ئێراندا دەكەوتنە وتووێژ و پەیمانیان مۆر دەكرد.
6- بوونی جاسووسێكی زۆری بێگانە لە شارە كوردییەكاندا, بەتایبەتی لە مەهاباد.
7- نەبوونی شەرعییەت و دان نەنان بە فەرمی بە كۆماری مەهاباد دا لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە.
8-نەبوونی دۆستی ستراتیژی و نایەك ڕایی كورد بەرامبەر وڵاتە زلهێزەكان, ئەمەش وایكرد نەتوانن بەرژەوەندییەكان لەگەڵ چەند بەرەیەكدا بپارێزن.
9-بچووكردنەوەی درووشمی كوردستانی گەورە بۆ ئۆتۆنۆمی لە نێو دەوڵەتی ئێراندا, كە ئەمەش فرت و فێڵ بوو لە هەمان كاتیشدا سەری نەگرت.
10-دەوڵەتە ئەقلیمییەكان دژی كۆماربوون, تەنانەت داوایان كرد قیادەیەكی سەربازی هاوبەش لە (ئێران و عیراق و توركیا) پێكبهێنن بۆ ڕووخاندنی كۆماری كوردستان.
هەربۆیە سوپای ئێران لە ( 17ی كانونی یەكەمی 1946)دا چوونە ناو مەهابادەوە و كۆمارەكە هێشتا ساڵێكی تەواو نەكردبوو ڕووخێنرا،
وەسیەتەكەی قازی
ڕۆڵە و برا عەزیزەكانم! برا بەش خوراوەكانم میلەتە زۆڵم لێ كراوەكەم! وام لە دواین ساتەكانی ژیانمدا، چەند ئاموژگارییەكتان دەكەم ، وەرن بە خاتری خوا چیتر دوژمنایەتی یەك مەكەن ، یەكبگرن و پشتان وە یەكتری بدەن، لە بەرانبەر دوژمنی زۆردار زاڵم بوەستن، خۆتان بە خۆڕایی بە دوژمن مەفرۆشن، دوژمن هەر ئەوەندە ئێوەی دەوێ تا كاری خۆیانی پێ جێبەجێ دەكا و قەد بەزەیی پێتاندا نایە، لەهەر هەلێكدا بێ قەت لێتان نابوورێ، دوژمنانی گەلی كورد زۆرن، زاڵمن، زۆردارن، بێ بەزەین، ڕەمزی سەركەوتنی هەرگەل و نەتەوەیەك ، یەكگرتن و یەكبوونە، پشتگیری میللەتە، هەر میللەتێك تەبایی و یەكێتی نەبێ ، هەردەم ژێر دەستی دوژمن دەبێت..هتد چەندین ڕێنمایی و ئامۆژگاریتر.
دادگای سەربازی (قازی محەمەد و سەدری قازی و سەیفی قازی)یان بەخیانەت تاوان باركرد و بە ئاشكرا لە گۆڕەپانی سەرەكی مەهاباد لە (31ی ئازاری 1947)دا هەڵواسران، بنەما و بەشە پێكهێنەرەكانی كۆمارەكە ڕووخێنرا و ئەو دەسكەوتە نەتەوەییانەی بەدەست هاتن لەباربران و زمانی كوردیش قەدەغە كرا, وەك دەردەكەوێت جگە لە هۆكاری ناوخۆ وڵاتانی ئەقلیم و دەوڵەتە زلهێزەكان بەشداربوون لە پلانی شكستهێنان و ڕووخاندنی كۆمارەكە, كە ئەم سیناریۆیە هەمیشە ئامادەیی هەیە و بۆ ئێستاش ڕاستە, ئەوان دژی پرسی كوردن و بەرژەوندییەكانیان وادەخوازێ ئەمەش ڕێژەی نەگۆڕە لای ئەوان, نەوەك درووشم و تاكتیكی كاتی و بازاڕ گەرمكردن, بە داخەوە كوردیش نێچیرێكە بە ئاسانی دەكەوێتە نێو تۆڕی ئەوانەوە هەرگیز عیبرەتی لە هەڵە و شكستەكان وەرنەگرتووە بۆیە هەمیشە مێژوو چەند بارە دەبێتەوە و ئەمڕۆش لە دوێنێ دەچێ.
سەرچاوەكان:
1- نەوشیروان مستەفا ئەمین, حكومەتی كوردستان و كورد لەگەمەی سۆڤێت دا، چاپخانەی تیشك، چ3،سلێمانی، 2006
2-دكتۆرعەزیز شەمزینی, جوڵانەوی ڕزگاری نیشتمانی كوردستان، و:فەرید ئەسەسەرد، چاپخانەی لێكۆڵینەوی ستراتیجی كوردستان، چ3،سلێمانی،1998.
3-عەبدولڕەحمان قاسملو, كوردستان و كورد، عبداللە حسن زادە، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، چ6، هەولێر،2012.
4- جەلیل گادانی, 50ساڵ خەبات، چاپخانەی خانی، چ4، دهۆك،2008.
5-مەحمودی مەلا عیزەت, تێڕوانینێكی سەردەم بۆ كۆمارەكەی مهاباد ، چاپخانەی سەردەم ، سلێمانی ، 1998
6-گۆڤاری دۆسێی ئێران, ژ 5, نیسانی 2007
7-ڕەحیم سابیر ,حكومەتی میللی كوردستان ، چاپخانەی چوارچرا ، سلێمانی ، 2011
8-هیمداد حوسێن, ڕۆژنامەوانی كوردی سەردەمی كۆماری دیموكراتی كوردستان، چاپخانەی ئاراس،هەولێر،2008.