كودەتای (17ی گەلاوێژ)ی بەعسییەكان
بەشی دووەم
ئەگەرچی لە سەرەتاوە بەعسییەكان وەك ڕەوتێكی فیكری و سیاسی و عەلمانی پێشكەوتنخواز خۆیان ناساند، هاوكات هاوپشتی خۆیان بۆ بزووتنەوە و شۆڕشەكانی ڕزگاری گەلان و خەبات دژی ئیمپریالیزم و زایۆنیزم و نۆكەرانی دووپات كردەوە، بەڵام لەگەڵ بەهێزكردنی پێگەی خۆیان لە دەسەڵات ئاراستەیەكی تۆتالیتاری فاشی بەهێز بەتایبەتی لە عیراقی ژێر دەسەڵاتی(سەدام)دا دەركەوت، بنەما فكرییەكانی حیزب و ئامانجە نیشتمانی و نەتەوەییەكانی، بەرەو مەیلێكی ئاشكرای فاشیزم و چەسپاندنی دەسەڵاتی ڕەهای دیكتاتۆری و پاوانخوازی و دوژمنكاری ڕۆیشتن، هاوكات بانگەواز بۆ گوتاری ئاینی توندڕە و كلتووری ڕەگەزپەرەستی نەتەوەیی كەمترین بواری بۆ جیاوازی بیروبۆچوون نەهێشتووەتەوە، نەك لەناوخودی بەعسدا بەڵكو لە تەواوی ژیانی سیاسی عیراقدا لە ئەنجامدا جگە لە سیستەمێكی تۆتالیتار و ستەمكاری عەرەبی چیتر بەرهەم ناهێنێت، هەروەك (للینین)لەو بارەیەوە دەڵێت: هەر ڕاڤەكردنێكی ناعەقڵانی بۆ مێژوو، سسیستەمی دیكتاتۆری لێدەكەوێتەوە، بەو شێوەش نازیزمی ئەڵمانی و فاشیزمی ئیتاڵی لە ڕووی ئایدۆلۆژییەوە پشتیان بەو تێزانە دەبەست كە بانگەوازیان بۆ سەروەری نەتەوەیی دەكرد، پیادەكردنی تیرۆری جەستەیی نەیاران و بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقاندن هەمیشە كۆڵەكەیەكی بەهێزی مانەوەی بەعسییەكان بوو، كە هەرگیز سڵیان لە پیادەكردنی نەكردوەتەوە، تەنانەت بەرامبەر هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی خۆیشیان تا ئاستی داهێنان لە ئامڕازەكانیدا، بڕوای تەواویان بە حیزبی سەركردە و پێشڕەو هەبوو، كە ڕابەرایەتی نەتەوە دەكات بۆیە هەرگیز بڕوایان بە دیموكراسی و فرەیی سیاسی نەبووە، مەگەر لە شێوەی حیزبی پاشكۆ ودەستكردی خۆیاندا نەبێت، هەرگیز پرۆگرام و پلانێكی دیاری بەڕێوەبردنی دیموكراتیان پێ نەبووە, بەتایبەت حیزبی بەعس هەلێكی تریان بۆ هەڵكەوت خۆیان ڕێكبخەنەوە و بە هێزەوە دووبارە هاتنەوە مەیدان بە كودەتایەكی دیكەوە گەیشتنە حوكم, ئەمەش بەردەوامی بەخشی بە توندوتیژی و بەكارهێنانی دەستی ئاسنین دژی هەموو تاكێك بیویستایە بەرنگاری بێتەوە, ئەو ژێركەوتن و سەرنەكەوتنەی كە دوا بەدوای نۆ مانگ لە دەسەڵات هات لە( شوباتی 1963)دا, ئەو ئەزموونە بەعسی فێركرد دەسەڵاتی ڕەهای خۆی بسەپێنێت:
1-پێویست بووكە ئەو دەسەڵاتە بۆ خۆی گل بداتەوە و دابەشی نەكات لەگەڵ هیچ هێزێكی سیاسی دیكە هاوپەیمانییەتی لەگەڵ ئێلێمێنتە ناسرییەكان و ناسیۆنالیستەكان لە ساڵی( 1963) زۆر كەوت لەسەری.
2 -لەبەرئەوە پێویستبوو كە پێچ و پەنای سیاسی بەشێوەیەكی زانایانە بەكاربهێنایە بۆ خستنە لاوەی كێبڕكێیەكان.
3-دەبوو هێزی سەربازی بۆلای خۆی ڕاكێشایە و زیاتر بەعس و لایەنگیرانی تێدا دابنایە.
4-لەگەڵ لەناوبردنی هەركەسێك كە بیوویستایە دژی بوەستایەتەوە، سەرەتا هەڵمەتێكی خەستی پڕوپاگەندەی دەست پێبكردایە دژی ئیمپرالیزم و زایۆنیزم و كۆنسێرڤەتیزم (كۆنەپەرەستی) لە بەرژوەندی شۆڕشی گەل.
5- زۆر پێویست بوو كە ڕواڵەتێكی دیموكراسی خۆی نمایش بكا و خۆی وەك هێزێك پیشانی میللەتی كوردی بدایە،كە دەیەوێ مەسەلەی كورد چارەسەر بكات و بانگەشەی بونیاندنانی بەرەیەكی نیشتمانی نەتەوەیی پێشكەوتنخواز بكردایە، بەڵام لە ژێر ویست و دەسەڵاتی خۆیدا.
6-هەروەها پێویست بوو خۆی لە ناو ڕێكخراوێكی پتەو ڕێكبخستایە, كە توانای ئەوەی هەبوایە كاریگەری خۆی لەناو سەرجەم كۆمەڵی عیراقیدا فراوان بكات.
خوێندنەوەی بەعس بۆ ڕاكێشانی سۆزی خەڵك لە (1ی حوزەیرانی 1972)دا خۆماڵیكردنیكردنی نەوتی ڕاگەیاند، بەتایبەت خۆماڵیكردنی بەشی كۆمپانیا بیانییەكان, ئەمەش پێگەی ئابووری عیراقی لە ناوچەكەدا بەهێزكرد، لەڕێگەی داهاتی گەورەی نەتەوەوە، توانیان پایەكانی دەسەڵاتی خۆیان بچەسپێنن، هاوكات كاربكەن بۆ دامەزراندنی سوپایەكی پڕ چەك و ڕاهێنراوی پێشكەوتوو لەسەر بنەمای باوەڕی بەعس و عروبە, ئامادەیی خۆیشی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو هێزێكی قۆرخكاری نەوتی دەربڕی, بەڵام دوا بە دوای ئەمە ئەمریكا هەوڵیدا كورد وەك كارتێك دژی عیراق بەكاربهێنێت, بەو پێیەی كوردەكان دژی ئەم دەسەڵاتەن, ئەمریكا هەركاتێك چووبێتە نێو قەیرانی پەترۆڵی و سەرچاوەكانی وزەوە, هەوڵی داوە دەست لە كاروبار و كێشەكانی وڵاتانی نەوتی وەربدات, بۆئەوەی چارەسەری قەیرانە پەترۆڵییەكانی خۆی پێبكات, لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی خوێندنەوەی خۆیان و كۆكردنەوەی زانیاری و هەڵسەنگاندنی ڕەوشەكە, كۆی دەزگا سەربازی و پۆلیسی و ئەمنییەكانیان بۆخۆیان پاوان كردووە, ئەوەی بەهەمان شێوە گرنك بوو وردە وردە لابردنی ژمارەیەك لە بەعسییە مەدەنییەكان بوو, لە سەركردایەتی حیزب و ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشدا, ئەمەش بە زۆری كاری سەدام بوو لە هەوڵیدا بۆ لابردنی هەر ڕكابەرێكی دوا ڕۆژ بۆ خۆی و ئەلبەكر, لە دواییدا ئەم پرۆسەیە تووشی زنجیرەیەك بەرنگاری بوویەوە, كە دەریان خست ئەلبەكر و سەدام چەند بەلاوازی و بێهێزی ژێیەكانی دەسەڵاتیان گرتووە, لە(حوزەیرانی 1973)دا نازم گزاری شیعە سەركردەی دەستبژێری حیزب بۆ سەرۆكی دەزگا ئەمنییەكانی دەوڵەت كودەتایەكی ئەنجامدا، كە نزیك بوو لە سەركەوتن بۆ دوایی هێنان بەم ڕژێمە, كە هۆكارەكەی قۆرخكردنی دەسەڵات بوو لە لایەن سوننەكان و تكریتییەكانەوە، پیلانەكە بۆ تیرۆركردنی ئەلبەكر بوو لە فڕۆكەخانەی بەغدا كاتێ لە سەفەر دەگەڕێتەوە, پلانەكە لە ئەنجامی دواكەوتنی فڕۆكەكەی ئەلبەكر شكستی هێنا, هاوكات گزار لە لایەن هێزەكانی سەر بەڕژێمەوە ڕاوەدوونرا و بەرەو سنووری ئێران ڕایكرد و دەستگیركرا, پێشتر( حەماد شەهاب و سەعدون غەیدان)بە بارمتە گیرابوون تەقەیان لێكرا, حەماد شەهاب كوژرا بەڵام غەیدان مایەوە, ئەمەش وایكرد تكریتییەكان لە دەزگا ئەمنییەكاندا بەهێزتربن, چونكە سەدام زیاتر لایكردەوە بەلای خزمەكانیدا بۆ پڕكردنەوەی پۆستە ئەمنییە هەستیارەكان, بێگومان لابردنی ئەم هەموو كەسایەتییە باڵایانەی حیزب ڕێگای لە بەردەم زاڵبوونی هەردوو پیاوەكە (ئەلبەكر وسەدام)دا خۆشكرد, توانستی بەیەكەوە كاركردن بۆ چەند ساڵێك بهێڵتەوە, بەڵام زیاتر پێگەی لاوازی دەسەڵاتی لە ڕواڵەتدا دەرخست، هەرچەندە پلانەكەی سەری نەگرت و بووە هۆی ڕوودانی لە سێدارەدان، ڕوانگەی بۆچوونی دوورخستنەوە وكوشتنی زۆرێك لە ئەندامانی سەركردایەتی وایكرد سەربكەون بە سەر ململانێی خوێناویی و ناكۆكییەكاندا، بەم شێوە سەدام ڕووداوەكەی زوو قۆستەوە بۆئەوەی خۆی لەوانە ڕزگار بكات كە ڕەنگە نەیاری بن, زیاتر لە (30) ئەفسەری باڵا لە سێدارە دران، كە سەرۆكی مەكتەبی سەربازی حیزبی بەعسیان لە نێودابوو و چەند كەسێكی دیكەیش خرانە زیندانەوە لەوانە (عبدالخالق سامرائی)كە ببووە مایەی تێڕوانینی ئەوانەی هێشتا بڕوایان بە ئایدۆلۆژییەتی بەعس هەبوو، لەبری دواكەوتنی سەركردایەتی بێئەوەی هیچ ڕەخنەیەك هەبێت و ئاراستەی بكرێت، لەوكاتەدا (ئەحمەد حەسەن ئەلبەكر) وەزارەتی بەرگری گرتەدەست، لەكاتێكا لە (سەعدون شاكر و بەرزان تكریتی)زڕ برای سەدام دەزگا ئەمنییەكانی دەوڵەتیان ڕێكخستنەوە، لەهەمان كاتدا سەرۆك ئەلبەكر وازی لە وەزراەتی بەرگری هێنا و درایە(عەدنان خەیروڵڵا توڵفاح) كە خزمی خۆی بوو، هاوسەری كچی ئەلبەكر و برای هاوسەری سەدام و كوڕی خاڵیشی بوو، گۆڕانكاریكردن لەو پۆستانە جەختی لەسەر پەیوەندی یە عەشارییەكانی كردەوە كە خودی ڕژێم لەسەری دامەزراوە، بۆچوونەكان بەهێزتربوون كە وەرگرتنی كورسی سەرۆكایەتی لەلایەن سەدامەوە تەنیا مەسەلەی كاتە، هەروەها دەیوست لەو تۆڕانە دڵنیابێتەوە كە بۆ لایەنگرانی دایمەزراندبوو، بە تایبەتیش لە هێزەچەكدارەكان كە (عەدنان)ڕۆڵی سەرەكی تێدا بینیی، هەروەها ئەو مادەیەی قۆستەوە بۆئەوەی لە سروشت و قەوارەی ئۆپۆزسیۆنی دژ بە حیزب و ڕژێم دڵنیا بێت، پێویستی بەوە بوو بزانێت كێ پیاوی ئەوە و جێی متمانەیە كاتێك بۆ دواجار دەست بەسەر دەوڵەتدا دەگرێت، لە ساڵی(1977)دا زۆر كەس گومانیان لە نیازەكانی سەدام بوو، نابێ ئەوە فەرامۆش بكرێ كە وەك ڕەنگدانەوەی ئەم جیهانبییەی حكومەتی عیراق هەر لەوكاتەی دەسەڵاتی گرتە دەست، خۆی بە ڕزگاركەری نیشتمانی عەرەب دانا و لە خەوی بیری گەورەیی ئیمپراتۆرییدا دەیویست عیراق بكات بە قەڵای ئەم ئیمپراتۆرییەتە، بۆئەوەی دانیشتوان ڕازی بكات سەبارەت بەو ڕۆڵە مێژووییەی بەعس و دەوڵەتی عیراقی دەیانبینی لە بەدیهێنانی یەكێتی عەرەبدا، هەوڵی دەدا هەموو سنوورێكی ئینتیكی و ئاینی نەهێڵێ لە نێوان نەتەوە و كەمایەتی و ئاینزا و ئەو میللەتانەی كە كۆمەڵەی عیراقی پێكدێنێ، لە ناو بۆتەی نەتەوەی عەرەبدا بیان توێنێتەوە، لە( تێوری ناسیونالیزم)دا دەڵێت: سنووری ژوورووی عەرەب لە زنجیرە شاخەكانی تۆرسەوە دەست پێدەكات و ئەو زەوییەی كە كەوتووەتە خوارووی ئەم زنجیرەەوە، خاكی عەرەبە و ئێستا چەند میللەتێك تیایدا دەژین كەمایەتین لە نیشتمانی عەرەبدا و هیچ دوور نییە، كە ئەمانە دوور بخرێنەوە و ڕابگوزرێن بۆ پشتی ئەم سنوورە ئەگەر هات و بوونە سەرچاوەی درووستبوونی كێشە بۆ نەتەوەی عەرەب، تەنانەت دەیویست ڕەگەزی كوردیش بكات بە عەرەب و ئۆباڵی هەڵگێڕانەوەی كورد لە عەرەب و جیاوازییان لە عەرەب بگەڕێنێتەوە سەر كۆلۆنیالیزم، ئەم هەڵوێستە یەكلایەنی سیاسی تواندنەوەی حكومەتی بەعس پیشان دەدا، لایەنەكەی تریش دەستی ڕادەكێشا بۆ سەر تێكدان و گۆڕینی مێژووی كۆنی كورد و میزۆپۆتامیا هەوڵی دەدا لەگەڵ خواستی پان عەرەبیەتی پارتی بەعسدا بیگونجێت، ئەگەر نا ئەمە پێچەوانەكەی ڕاستە كۆلۆنیالیزم هاتن كوردستانیان پارچە پارچە و دابەشكرد بەسەر ئەو نەتەوانەدا و دەوڵەتیان بۆیان درووستكرد، تەنیا دەوڵەتێكیان بۆ كورد ڕەوا نەبینی، ئەو هەموو دەوڵەتە دەستكردەیان بۆ عەرەب داتاشی, ئەمە حەقیقەتەكەیە نەوەك ئەوەی ئەوان دەیڵێن, كوردستان خاكی كوردانە و ئەوان داگیریان كردوە، هاوكات لەدەرەوەش پەیوەندییەكی لاوازی هەبوو بەتایبەت لەگەڵ ئەمریكادا ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ خۆماڵیكردنی بەشی كۆمپانیا بیانییەكان لە نەوتی عیراق و هاوكاری و پەیوەندییەكانی نێوان عیراق و یەكێتی سۆڤیەت, كە گەیشتە ئاستێك لە (9ی نیسانی )دا واژۆكردن و پەیماننامەی دۆسایەتی و هاوكاری نێوان هەردوولای لێكەوتەوە و خودی (كۆسنجین)ی سەرۆك وەزیرانی سۆڤیەت هاتە بەغدا, ڕۆڵی عیراق لەسەردەمی جەنگی عەرەب-ئیسرائیل و كۆمەك و هاوكاریكردنی شۆڕشی ئەیلول لە لایەن ئەمریكاوە, ئەمانەش كاردانەوەی لێكەوتەوە لە نێوان هەردوولادا, دواجار لەئەنجامی هەوڵە تایبەتەكانی سەرۆكی ئەمریكا (جیمی كارتەر) ڕێككەوتننامەی (كامپ دەیڤد)ی نێوان میسر و ئیسرائیل لە (ئەیلولی 1978)دا واژۆ كرا,كە تیایدا پرۆسەی ئاشتی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كۆتاییهێنانی ناكۆكییەكانی نێوان میسر و ئیسرائیل و ڕێكخستنە تایبەتییەكانی سەبارەت بە كەناری ڕۆژاوا و غەزەی لە خۆ دەگرت, ئیسرائیلیش ڕازی بوو بە پاشەكشەكردن لەو خاكەی دەستی بەسەردا گرتوون بەو مەرجەی وڵاتانی عەرەبی بە فەرمی دانی پێدابنێن, بەڵام ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی ئەم داوایەیان ڕەتكردەوە, یەكێك لەو وڵاتانە عیراق بوو, كە بە توندی بەرپەچی سەرجەم بەندەكانی ئەو ڕێككەوتننامەیەی دایەوە, پێی وابوو دیارترین ئەنجامەكانی پەلكێشكردنی میسر بووە بۆ نێو باوەشی قەوارەی زایۆنی, هاوكات ڕۆژنامەی (الجمهوریە)ەش هێرشێكی توندی كردە سەر ڕێككەوتننامەی (كامپ دەیڤد)و ئەوەی ڕاگەیاند كەوا ئەمریكا مەبەستی ڕێككەوتنی ئاشتیانە نییە, بەڵكو گەمەیەیەكی ئەمریكایە بۆ دەستێوەردان لە كاروباری وڵاتانی عەرەبی, لەهەمان كاتدا عیراق ڕەزامەندی خۆی دەربڕی بۆ پاڵپشتی و داڵدەدانی زیاتری گروپە چەكدارییەكانی فەلەستین دەربڕی, بەتایبەتیش ڕێكخراوی (ابو نچال) كە لەلای وڵاتانی ڕۆژاواوە بە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی توندڕەو ناسرابوو, تەنانەت لەئەنجامی ئەم پاڵپشتكردنە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا عیراقی بە تۆمەتی داڵدەدانی ڕێكخرا و تیرۆریستەكان تاوانباركرد, بەمشێوەیە لەگەڵ ئەوەی عیراق كۆی درووشمەكانی دژی ئەمریكا بوو, بەڵام خواستێكی گەورەیشی هەبوو بۆ نزیكبوونەوەی زیاتر لە واشنتۆن و درووستكردنی ئابووری بە هێز لە نێوانیاندا, ئەودەمە ئەمریكاش لە قۆناغی سەرەتای بەڕێوەبەرایەتی كارتەردا, بەهۆی ئەو قەیران و كێشە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیانەی ڕووبەڕووی ببوویەوە, خواستێكیش لەودا هەبوو بۆ درووستكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتێكی گەورەی وەك عیراقدا, هەروەك دەبینین ئەم پەیوەندییە لە قۆناغی دواتردا گەشەی زیاتر بەخۆییەوە دەبینێت, باری دەسەڵاتی بەعس بەشێوەیەك هەنگاوی ناوە زیاتریش دوای ئەوە چەسپاوتر بوو كاتی شۆڕیش لە ناوچەی كوردستان بۆ ماوەیەكی زۆركەم لە گۆڕەپانی چەكداری ئامادەیی نەبوو, لە ئەنجامی ئەو سیاسەتە توندوتیژەی كە لە ناوچەكانی خواروو و ناوەڕاست لە دژی شیعەكان، نەیارانی دەسەڵاتەكەی پەیڕەویكرد تا دەهات پێگەی دەسەڵاتی زیاتر چەسپاوتر دەبوو، بەڵام (سەدام حوسین) دووەمین دەسەڵاتداری بەعسییەكان بەوەندەی دڵی ئاوی دەخواردەوە، كە دووەم كەسی دەسەڵات بێت، بۆیە بیانووی ئەوەی ( ئەحمەد حەسەن ئەلبەكر) بە تەمەندا چووە و توانای كاركردنی نەماوە لە(17ی تەموزی 1979)دا لە دەسەڵات هێنایە خوارەوە، ئیتر لێرەوە كەوتە سەر هەموو دەسەڵاتەكان و بووە كەسی یەكەم حكومەتێكی تازەی دامەزراند بەمشێوەیە:
1-سەدام حوسێن ئەلتكریتی سەرۆك وەزیران
2-تەها یاسین ڕەمەزان جێگری یەكەمی سەرۆك وەزیران
3- تاریق عەزیز جێگری سەرۆك وەزیران
4- عەدنان خەیروڵڵا جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری بەرگری
5- سەعدون حەمادی وەزیری دەرەوە
6- سەعدون غەیدان جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری گواستنەوە و گەیاندن
7- سەعدون شاكر ئەلعوبەیدی وەزیری ناوخۆ
8- تایە عەبدولكەریم ئەلعانی وەزیری نەوت
9-محەمەد محجوب ئەلدوری وەزیری پەروەردە
10- غانم عەبدولجەلیل وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی
11-مونزر ئیبراهیم ئەلشاوی وەزیری داد
12- حەسەن عەلی ئەلعامری وەزیری بازرگانی
13-سامر ئەرزوقی وەزیری ئابووری
14-كەریم مەحمود حوسێن وەزیری لاوان
15-عەبدولفەتاح محەمەد ئەمین وەزیری حوكمی خۆجێی
16-ریاز ئیبراهیم حاجی حوسێن وەزیری تەندروستی
17-محەمەد فەزڵ حوسێن وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێبوون
18-عەدنان حوسێن عەباس ئەلحەمدانی وەزیری پلاندانان
19-بكر محەمەد ڕەسوڵ وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتی
20-عامر مەهدی ساڵەح وەزیری كشتوكاڵ وچاكسازی كشتوكاڵی
21-عەبدولوەهاب مەحمود ئەلسەباغ وەزیری ئاودێری
22-لەتیف نسەیف جاسم وەزیری ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن
23-محەمەد عایش محەمەد وەزیری پیشەسازی و كانزاكان
24-حامد عەلوان ئەلجبوری وەزیری دەوڵەت بۆكاروباری دەرەوە
25-خالد عەبد عوسمان وەزیری دەوڵەت بۆ هەماهەنگی حوكمی زاتی
26-عەبدوڵڵا مستەفا بارزانی وەزیری دەوڵەت
27-عەزیز رەشید عەقراوی وەزیری دەوڵەت
28-هاشم حەسەن عەقراوی وەزیری دەوڵەت
29- ئەحمەد عەبدولستار ئەلجەواری وەزیری ئەوقاف و كاروباری ئاینی
ئیدی سەدام كەس بۆی نەبوو ڕێگری لە بڕیارەكانی بكات، هەركەس هەوڵی لەم شێوەیە بدایە ئەوە كوشتن و لە ناوچوونی چاوەڕوانی بوو، عیراق لە سەردەمی حوكمڕانی (سەدام)دا ڕووبەڕووی گەلێك باری خراپ هاتەوە بەتایبەت دوای ئەوەی لە( 22ی ئەیلولی 1980)ەوە عیراق چووە ناو شەڕێكی بێئەنجامی درێژخایەنەوە، كە لە ئەنجامی ئەو شەڕەدا بە هەزاران لاوی ئەو وڵاتە تیاچوون و هەزاران دیناری عیراقی سەرفكرا، بەمەش ئاسەوارێكی خراپی لەسەر باری كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی عیراقدا بەجێهێشت .
سەرچاوەكان:
1 – الوزارات العراقیە 1920-2010, المركزالعراقی للمعلومات و الدراسات, بغداد,2011
2-باقر امین الورد, بغداد خلفاۆها, ولاتها, ملوكها, رۆساۆها, منژ تأسیسها عام 762م- 1984,دار التربیە,1984
3- گۆران ئیبراهیم ساڵح, دۆزی كورد, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر, 2013
4-د . ئەلبێر عیسا, خوێندنەوەی بەعس بۆ فاشیزمی مێژوویی, چاپخانەی ڕوون, سلێمانی 20004
5- تشالزتریب, چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی عێراق, و/مەحەمەد حوسێن و عەبدولقادركەلهوڕ, چاپخانەی رۆژهەڵات, هەولێر, 2010
6- گۆڤاری كەوانە, ئاوات محەمەد ئەمین, ژ 9, 2012
7- فیبی ماڕ, مێژووی نوێی عیراق, و/ لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010