كودەتاكەی ڕەشید عالی گەیلانی
لەگەڵ سەر هەڵدانی جەنگ لە ئەوروپا لە(ئەیلولی 1939)دا, بەریتانیا داوای لە عیراق كرد هەموو پەیوەندییە دبلۆماتییە كانی لەگەڵ ئەڵمانیادا بپچڕێنێت و دەستگیریان بكات, هەموو یارمەتییەك كە بەریتانیا پێویستییەتی بەپێی بڕگەكانی ڕێككەوتننامەكە پێشكەش بكات, هەر زوو(نوری سەعید)داواكارییەكانی جێبەجێكرد و جەختی كردەوە لە پاڵپشتی تەواو بۆ هێزەكانی بەریتانیا, دواتر زنجیرە سەركەوتنەكانی ئەڵمانیا و سەرباری بەشداریكردنی ئیتاڵیا لە جەنگ و ڕووخانی فەرەنسا, دوو بیروڕا لە عیراقدا هاتە كایەوە:
1-ئەوانەی كە بڕوایان وابوو پێوستە لەسەر عیراق هەموو تواناكانی بخاتە گەڕ بۆ یارمەتیدانی هاوپەیمانان.
2-ئەوانیتر وایان دەبینی كە ئەو جۆرە پاڵپشتییە بەرژەوەندییەكانی عیراق لەناو دەبات.
بەشێوەیەكی گشتی (نوری سەعید و عەبدولئیلا)سیاسەتی پاڵپشتی بەهێز لە بەریتانیا پەیڕەو دەكەن, لە بەرامبەردا چوار ئەفسەرە دیارەكەی سوپا كە بەچوار گۆشەی زێڕین (المربع الژهبی)ناودەبران هەمویشیان پلەی سەرهەنگیان هەبوو (سەڵاحەدین سەباغ، محەمەد فەهمی سەعید، مەحمود سەلــمان، كامیل شەبیب)و ناجی شەوكەت لە وەزارەت و نێوەندەكانی نەتەوەپەرستە عەرەبەكانی دەوروبەری موفتی بڕوایان وابوو كە هێزەكانی میحوەر سەردەكەون لە جەنگدا و پێویستە عیراق دژایەتیان نەكەن, هاوكات (ڕەشید عالی گەیلانی)زیاتر هەستی بەو هەنگاوە یەكسەرە دەكرد, كە پێویستە لەسەری بینێت بۆ گێڕانەوەی هاوسەنگی بۆ ڕەوشەكە, چونكە بەریتانییەكان لە عیراقدا هێزێك بوون نەدەكرا پشتگوێ بخرێن وێڕای شكستەكانیان لە شوێنەكانی دیكە لە جیهاندا, هەر بۆیە گەیلانی و چوار ئەفسەرەكە بە زۆری لەگەڵ ئەوەدابوون, كە وڵاتی عیراق بێلایەنی خۆی لە مەسەلەی شەڕ ڕابگەینێت لەمەیشیاندا جەماوەر و كۆمەڵانی خەڵك پاڵپشتیان دەكرد، بێگومان لەگەڵ بەرپابوونی جەنگی جیهانی دووەمدا پاڵێكی دیكەی نا بە تەشەنەسەندنی پان – عەربییەتی سەر بە نازییەكان, ئایدۆلۆژیای نەتەوەخوازی عەرەبی كە لە ناو گیانی دانیشتوانی عیراقدا هەر لە دامەزراندنییەوە چێندرا بوو، دەستیكرد بە بڵاوبوونەوەیەكی بەرچاو, عیراقی كردە بەو ناوەندەی كە سەرنجی ناسیۆلیستەكانی سەرجەم وڵاتانی عەرەبی ڕاكێشا، ئەوانەی كە قەناعەتی تەواویان بەم هزرە هەبوو, پەناگای خۆیان لە عیراقدا دۆزییەوە و بە هاوكاریی لەگەڵا ناسیۆنالیستە زێدەڕەوە عیراقییەكان دەستیان كرد بە كار بۆ ژیاندنەوەی ئەم خەونە لە ناو هەناوی عیراقییەكان و هەڵگیرساندنی ئەندێشەی نەوەی نوێ بۆ بیرهێنانەوە كایەی ئیمپراتۆرییەتی عەرەبی، ناسیۆنالیستەكان جەختیان دەكردەوە عیراق وەك وڵاتێكی دەستكرد, كە دەبێ ڕزگاری بێت لە كۆلۆنیالیزم و مەشخەڵی ڕووناكی هەڵبگرێت بەرەو ئازادكردنی تەواوی نەتەوەی عەرەب گەشەبسێنی، سەبارەت بە نەیارانی سیاسی نوری سەعید تاكە هیوا بۆ لادانی لە كورسی دەسەڵات و وەدیهێنانی دۆسایەتی ڕكابەرانی بوو لە نێو ئەفسەرەكاندا و كاتێكیش, كە (ڕۆستەم حەیدەری) وەزیری دارایی و كەسی نزیكی نوری سەعید لە(كانونی دووەمی 1940)دا تیرۆركرا, هەندێك لە خاڵەكانی بشێوی تەقینەوە, بكوژەكەی فەرمانبەرێكی حكومەت بوو لە نەیارانی بەریتانیا و لایەنگرانی وڵاتانی میحوەر بوو, بە هۆی ئەمەوە نوری وا بڕیاریدا كە ئەم كارە بەشێكە لە كودەتایەكی گەورەتر, بەریتانییەكان كۆتاییان بە كێشەكە هێنا و هۆشداریان دایە حكومەت و دوو بژاردەیان خستە بەردەم عیراقەوە, یان ڕەشید عالی بهێڵێتەوە, یان دۆسایەتی بەریتانیا بگەڕێتەوە, دوای ئەمەش بە فشاری بەریتانییەكان و وەصی گەیلانی دەستی لەكاركێشایەوە لە(31كانونی دووەمی1941)دا، عەمید تەها هاشمی ئەفسەر لە سوپا و برای سەرۆك وەزیرانی پێشووتر كابینەی نوێی حكومەتی ڕاگەیاند(ای شوباتی 1941 تا 1ی نیسانی 1941)واتە تەنها دوو مانگی خایاند, بەڵام هەرزوو ئەم كابینەیە كەوتەبەر هێرش و ڕەخنەی گەیلانی و چوار ئەفسەرەكە، لەبەر ئەم هۆكارانە:
1-لەبەرئەوەی عیراق لەسەر داوای بەریتانیا پەیوەندی دیبلۆماتی لەگەڵا ئەڵمانیا و ئیتاڵیادا بچڕاند. 2-پێیان وابوو( تەها هاشمی)بە ئارەزووی بەریتانیا حكومەت دەباتە ڕێوە، لەكاتێكدا گەیلانی لە ئەڵمانیاوە نزیك بوو.
3- گواستنەوەی (كامل شبیب) لە بەغدادەوە بۆ دیوانیە كە یەكێك بوو لە چوارئەفسەرەكە، ئەم بڕیارەیان بە سەرەتای دوورخستنەوەی خۆیان دەزانی.
ژەنەراڵ (ئەمین زەكی )سەرۆكی ئەركانی گشتی بە وەكالەت و گەیلانی بڕیاریاندا دژی هەریەك لە (عەبدولئیلا و هاشمی) بجوڵێن,هەربۆیەلەسەربازگەی(سەلام)لە(1ی نیسانی1941)دا كەكۆبوونەوەیەكی بەپەلەیان ئەنجامدا،تیاییدا بارودۆخی نائاساییان لەناو سوپادا ڕاگەیاند و داوایان كرد (تەها هاشمی)دەست لەكاربكێشێتەوە، هاوكات هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازیانكرد، پاشان سوپایان ناردە دەوری كۆشكی شاهانە بە مەبەستی فشار بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانیان، سەرئەنجام (تەها هاشمی)دەستی لە كاركێشایەوە, لەترسی هێرشی سەربازی (وەصی عبدولئیلا)و پیاوە سیاسییەكانی بەریتانیای ناچار كرد عیراق جێبهێلن, دواتریش هەریەكە لە (جەمیل مەدفەعی و عەلی جەودەت و نوری سەعید و داودحەیدەری)هەڵهاتن،ئیدی بۆشاییەكی لە دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری درووستبوو، بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە چەند كۆبوونەوەیەك ئەنجامدرا، لە ئاكامدا یاداشتننامەیەكیان ئاراستەی پەرلەمان كردوو داوایان كرد (وەصی عبدولئیلا) لەسەر كار لاببرێ و یەكێكی دیكە لەخزمانی مەلیك لە شوێنی دابنرێ، ئەوەی مایەی سەر سوڕمانیشە لەبەر ئەوەی پەرلەمان ژمارەیەكی زۆر لەو پەرلەمانتارانەی لە خۆگرتبوو, كە بە هیچ شێوەیەك سۆزیان بۆ گەیلانی نەبوو, بە كۆی دەنگ ڕەزامەندی لەسەر پێشنیارەكە درا, ئەویش (شەریف شەرەف)كە یەكێك بوو لە ئەندامانی بنەماڵەی هاشمی دانرا، لەگەڵ ئەوەشدا (شەریف شەرەفی) سەرپەرشتیاری نوێ بەسەر كورسی پادشایەتی یەكسەر فەرمانی ڕەزامەندی لەسەر دەست لەكاركێشانەوەی( تەها هاشمی) واژۆكرد و ڕێگەی بە (گەیلانی)دا حكومەت پێكبهێنێ, وەزارەتێكی نوێ بەسەرۆكایەتی(ڕەشید عالی گەیلانی)درووستكرا، ناوی (حكومەتی بەرگری نیشتمانی)لێنرا، هەرلێرەش بەدواوە حكومەتەكەی(گەیلانی)كە لەماوەی ( 10ی نیسانی 1941 – 29 مایسی 1941 )دا بەم شێوەیە پێكهێنرا:
1-ڕەشید عالی گەیلانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری ناوخۆ بەوەكالەت
2- ناجی سویدی وەزیری دارایی
3- ناجی شەوكەت وەزیری بەرگری
4- موسا شابەندەر وەزیری كاروباری دەرەوە
5- عەلی مەحمود وەزیری دادوەری
6- محەمەد عەلی مەحمود وەزیری ئیشغاڵ و هاتوچۆ
7- محەمەد یونسی سەبعاوی وەزیری ئابووری
8- محەمەد ڕەئوف بەحرانی وەزیری كاروباری كۆمەڵایەت
9- محەمەد حەسەن سەلمان وەزیری مەعاریف
هاوكات پۆستە وەزارییەكانی حكومەتی بەرگری نیشتمانی دابەشكران بەسەر لایەنگرانی یەكێتی عەرەب و سەر بە حیزبی قەومی و لایەنگرانی ئەڵمانیادا, ئەم كارەش لەنێو هەڵچونێكی بەرزی هەستی نەتەوەییدا كراوە, ئەمەش بزووتنەوە چەكدارییەكەی (مایسی 1941) بوو, یەكێك بوو لەو ڕووداوانەی كە لەسەروبەندی جەنگی دووەمی جیهانیدا و لە ناوچەكەدا دەنگی دایەوە، زووبەزووی لە لایەن ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و یابان و یەكێتی سۆڤیەت كە هێشتا پەیمانی مۆلۆتۆڤ -ڕیبێنترۆپی نەشكاندبوو پشتگیری لێكرا, دوابەدوای ئەمانە حكومەتەكەی گەیلانی لە یەكەم هەنگاویدا و وەك سیاسەتی دەرەكی كەوتە ئەوەی پابەندبوونی تەواوەتی خۆی بۆ ناوەڕۆك و بنەماكانی ڕێككەوتننامەی ساڵی ( 1930)نێوان عیراق و بەریتانیا ڕابگەیەنێت، سەرەڕای ڕێزگرتن لە مافی دەر و دراوسێ چ لەگەڵا وڵاتانی عەرەبی دەوروبەر و چ لەگەڵا وڵاتانیتردا كەچی بەریتانیا بەم دەستپێشخەرییە ڕازی نەبوو، بە مەبەستی كۆتایهێنانی دەسەڵاتی ( گەیلانی)كەوتنە ئەوەی كە چۆن هێزەكانیان بەرەو عیراق بكەنەوە، تا ئەو كاتەی توانیان لە( 18ی نیسانی 1941)دا لە بەندەری بەسرە دابەزن و بەهێزێكی سەربازی زیاترەوە ڕیزەكانی خۆیان تۆكمەتر بكەن، هەرچەندە حكومەتی عیراق ناڕازی بوو وەلێ كەوتە ژێر فشارێكی گەورەی هەریەك لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توركیا و عەربستانی سعودی ئەو كاتەوە, بۆئەوەی رێگا بە هێزەكانی بەریتانیا بدرێت, هێزەكانی لە لیوای بەسرە دابەزێنێت, حكومەتی عیراق مەرجی خۆی بۆ هێزەكەیان دانا, هاوكات لەلایەن دانیشتوانی ناوچەكە و عیراقەوە تاڕادەیەك جۆرێك لە بەرگریكرا، بەڵام فەرمانڕەوایانی بەریتانیا مەرجی حكومەتی عیراقیان بە پێچەوانەی بنەماكانی پەیماننامەی ساڵی 1930 لێكدەدایەوە، تا دەهات هێزەكانیان زیاد دەكرد و لە پێشڕەوی دابوون بەرەو بەغدا لە ( 27 مایس)دا گەیشتنە دەوروبەری بەغدا و لە سێ ئاراستەی جیاوازەوە بەرەو پایتەخت بوونەوە، لە بەرامبەر ئەم هێرشە سوپای عیراق و بەشێكی زۆر لە كۆمەڵانی خەڵك بەرگرییەكی بێ هاوتایان دەكرد، بەڵام بەهۆی ئەو چەك و تەقەمەنییەی بەریتانیا بەكاریان دەهێنا, هەروەها بێ هیوابوونی عیراقییەكان لە گەیشتنی ئەو كۆمەك و یارمەتییەی كە بەڵێن بوو لەلایەن وڵاتانی ناوەندەوە بە تایبەتی ئەڵمانیا بگات، وەك پێویست نەگەیشت، چونكە لەو ماوەیەدا ئەڵمانیا زیاتر خۆی سەرقاڵ كردبوو بە داگیركردنی دوورگەی (كریت)ەوە لەنێوان دەریای سپی ناوەڕاستدا، هەر زوو ئەو حكومەتەی هەڵگیرساندنی جەنگبوو لە(29یمایسدا)دا ڕووخا, لە كاتێكدا ڕەتڵە سەربازییەكانی بەریتانیا لە بەغدا نزیكبوونەوە, هەرچوار ئەفسەرەكە و هەر زووش گەیلانی و ئەمین ئەلحوسەینی و سەركردەكانی هەڵهاتن بەرەو وڵاتی ئێران، ئەمیش وایكرد بۆشاییەكی سیاسی و ئەمنی لە عیراقی ئەو دەمەدا درووست ببێت، لەگەڵا باڵوێزی بەریتانیا دا لە عیراق دانوستان كرا تا لە ئەنجامدا ئاگربڕی( 31ی مایس)ی لێكەوتەوە و دیارترین بنەماكانی ئەمانەی دەگرتەوە:
وەستانی هەموو كردەوەیەكی سەربازی بەشێوەیەكی خێرا و كتوپڕ -1
2- سوپای عیراق مافی ئەوەی هەبێت هەموو چەك و تفاقێكی سەربازی بەدەستەوە بمێنێت .
3- دەستگیركردنی هەموو ئەو ئەڵمانی و ئیتاڵیانەی كە لە شاری بەغدا بوون و چۆڵكردنی شاری ڕومادی و دەوروبەری لەلایەن سوپای عیراقەوە لەماوەی یەك ڕۆژدا.
4- جێبەجێكردنی هەموو ئاسان كارییەك بۆ هێزەكانی بەریتانیا لەعیراقدا .
5- هەموو دیلە عیراقییەكان ڕادەستی فەرمانڕەوایانی بكرێتەوە بەتایبەت لەو كاتە بەدواوە كە مەرجەكانی پێشووتر دەچنە بواری جێبەجێكردنەوە، دواتریش لە( 2/6/1941)دا داوایان لە كەسایەتی و پیاوی ئارامكەرەوەی وەك (جەمیل مەدفەعی) كرد حكومەتێكی مەدەنی پێكبهێنێت كە ئەمانە بوون :
1- جەمیل مەدفەعی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران
2- عەلی جەودەت ئەیوبی وەزیری كاروباری دەرەوە
3- مستەفا عومەر وەزیری ناوخۆ
4- نەویف الشاوی وەزیری بەرگری
5- ئیبراهیم كەمال وەزیری دارایی وەكیلی وەزیری داد وەری
6- جەلال بابان وەزیری ئیشغاڵا و هاتوچۆ
7- نەسرەت فارسی وەزیری ئابووریی و وەكیل وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی
8- محمد ڕەزا شەبیبی وەزیری مەعاریف
دوای بەریتانیا پەردەی هەڵماڵی لەو دانوستاندنە نهێنیانەی گەیلانی و حكومەتەكەی لەگەڵا ئەڵمانیای هیتلەری و ڕۆڵی ڕژێمی نازی لە كودەتاكە, بەڵام تازە هەردووكیان و ئەفسەرانی چوارگوشەی زێڕین و زۆر ئەفسەر و پیاوی سیاسی دیكە ڕایانكرد، لە تارانەوە بۆ ئستانبول و دوای بۆ ڕۆما، موفتی گەورە (حاجی ئەمین حسەینی )ماوەیەك لە سویسرا و فەڕەنسا و دواجار لە میسر گیرسایەوە, بەهەمان شێوە گەیلانی توانی بگاتە سویسرا و بەلجیكا و فەرەنسا و لوبنان و سوریا و دواتر لە سعودیە مایەوە, پاش كودەتای(قاسم) گەڕایەوە عیراق و پێشوازی گەرمی لێكرا، لەلایەكی دیكەوە لە بەغدا ئەنجومەنی عورفی سەربازی بڕیاریدا لە دادگایی كردنی غیابی، بە لە سێدارەدانی ئەوانەی ڕایان كردبوو بۆ ئێران، گەیلانی، عەلی مەحمود، شێخ عەلی، یونس سەبعاوی، سەڵاحەدینی سەباغ، فەهمی سەعید، مەحمود سلێمان، ئەمین زەكی، كە پاشان حكومەكەی ڕاستكرایەوە بۆ بەندكردنی هەتاهەتایی و دوایش بۆ پێنج ساڵا، هەروەها حكومەتی نوێ داوایی تەسلیمكردنی ئەو بەندانەی كرد كە لەلایەن توركیا و ئەڵمانیاوە گیرابوون ئەوانەی ڕایان كردبوو بۆ ئێران، كە لەلایەن بەریتانیاوە لە ڕۆدیسیا دەستگیركرا بوون, جگە لەمەش لە( مایسی 1942)دا دووەم دادگا حكومی لە سێدارەدانی دوو لە ئەفسەرەكان( فەهمی سەعید و مەحمود سەلمان) و یونس سەبعاوی دا، پاش دوو ساڵا سێیەم ئەفسەری (كامل شەبیب)لە سێدارە درا ،چوارەمیان (سەڵاحەدینی سەباغ) تەسلیم بە عیراق كرا و پاش دوو هەوڵدانی هەڵهاتن لە بەندیخانە دەستگیركرا و لە بەردەم دەرگای وەزارتی بەرگری لە بەغدا لە سێدارە درا، هەروەها ئەنجومەنی عورفی بڕیاریدا بە بەندكردنی( عەلی مەحمود شێخ)ی وەزیری دادی پێشوو بۆ ماوەی حەوت ساڵا هەر یەك لە ( محەمەد عەلی مەحمود)وەزیری گواستنەوە و (موسی شا بەندەر) وەزیری دەرەوە بۆ ماوەی پێنج ساڵ و (شەریف شەرەف)یش كە لە لایەن گەیلانییەوە لە جیاتی وەصی (عەبدولئیلا)دانرابوو بۆ ماوەی سێ ساڵا (ڕەئوف بەحرانی)بۆ ماوەی دووساڵا،دواین كەس ناجی شەوكەت لە توركیا بوو لە لایەن هێزەكانی بەریتانیا و ئیتاڵیاوە لەساڵی( 1945)دا تەسلیم بە حكومەتی عیراق كرا و بۆ ماوەی (15 ساڵا) حوكمدرا، دوای سێ ساڵا بە ویستی عەبدولئیلا فەرمانی لێبووردنی بۆ دەرچوو, هەروەها بەمەوە نەوەستان ئامادەكارییان كرد بۆ دەستگیركردنی ئەو كەسانەی كە ڕژێم بە مەترسیداری دادەنان, ڕەنگبێ ئەوانەی لە ماوەی جەنگدا دەستگیر كران گەیشتبێتە (700-100)كەس .
هۆكاری كاریگەرییەكانی ئەڵمانیا لەسەر عیراق
پەیوەندی نێوان عیراق و ئەڵمانیا لە مێژوودا كۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ پێش دامەزراندنی دەوڵەتەكە، زۆربەی زۆری بڕەبڕەی پشتی وڵاتەكەیان پێكدەهێنا، لەسەر ئاستی سیاسی و سەربازی، بریتی بوون لەو كەسایەتیانەی كە پێان دەوترا ئەفسەرە شەریفییەكان، كە ئەمانە پەروەردە و ئەزموونی سەربازی و سیاسی خۆیان لە ناو ئیمپراتۆری عوسمانی وەرگرتبوو، ئەم ئەفسەرانە كاریگەرییەگی بەرچاوی ئەڵمانیایان لەسەر بوو تانەت پێش هاتنیان بۆ عیراق چونكە لە ڕوانگەی ئەمانەوە ئەڵمانیا توانی بەماوەیەكی زۆر كورت یەكێتی باڵا دەستی سەربازی بەدەست بێنێ، لە سەردەمی نیشتەجێبوونیان لە توركیا ئەو مۆدیلە سەربازییەی كە مەشقیان لەسەر كردبوو، كە بەند بوو بە مۆدیلی ئەڵمانی و بەكۆمەڵێك لە بیروباوەڕی سەربازی، بە دەوری خۆی، ئەڵمانیش بە هەموو شێوەیەك هەوڵیدا كۆلۆنیزەی ئایدۆلۆژی و سیاسی وڵاتەكە بكات و بیروباوەڕی خۆی لەو ناوچەیە دژی ئیمپرالیزمی ئینگلیزی و فەرەنسی بڵاو بكاتەوە لە سەردەمی نێوان دوو جەنگی جیهانیدا، ئەڵمانیا زیاتر هەوڵی سەپاندنی هەژموونی سیاسی و ئایدۆلۆژی خۆیدا، لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ (نۆ) لەكۆی (14)سەرۆك وەزیرانی عێراق لە نێوان (1921-1932) بریتیبوون لە ئەفسەرانی عوسمانی، هەروەها (32) وەزیر لە كۆی (56) وەزیر بریتی بوون لەوان، لەكۆی(61) سەركردەی سەربازی (50) سەركردە لەساڵی(1936)دا لەناو سوپا عێراقدا, ئەفسەری عوسمانیبوون كە لە ئستانبول پەروەردە كرابوون، كاریگەری ئەڵمانیا بۆ سەر ئەم ئەفسەرانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆكارانە:
1- بە بەرچاوی بەریتانییەكانەوە ئەم ئەفسەرانە تێكەڵ بە ئیدارەی وڵاتەكە بوون, عیراقیان كردە پێگەی سەرەكی پان-عەربیزم بە چێژێكی ئەڵمانی و نەریتی سەربازگەرایی كە لە ئستانبول پێی گەیشتبوون, كاتێك ئەمانە جڵەوی دەسەڵاتیان گرتەدەست, دەستیان كرد بە بڵاوكردنەوەی ناسیۆنالیزم, لەسەر بنچینەی ئەوەی كە عیراق بەشێكی دابەشنەكراوە لە میللەتی عەرەب ودەبێ ببێتە ناوەندی خەبات بۆ گەڕاندنەوەی ڕابردووی مەزنی عەرەب.
2- لە سەردەمی نێوان دووجەنگی جیهانیدا, ئەڵمانیا هەوڵی سەپاندنی هەژموونی سیاسی و ئایدیۆلۆژی خۆیدا.
3-بە تۆنێكی ناسیۆنالیستانەوە، ئەڵمانیا دانیشتوانی عیراق و عەرەبی هاندەدا بۆئەوەی دژی بەریتانیا ڕاپەڕن و دوای سەركردەكەیان (ڕەشید عالی گەیلانی) بكەون.
4-ئەڵمانییەكان وڵات عەرەبییەكانیان داگیرنەكردبوو، هەروەها بەرپرس نەبوون لە پارچە پارچەكردنی ناوچەكە، هەروەك توركەكان، ناسیونالیستە عەرەبەكان ئینتباعێكی بەرچاویان درووستكرد بوو لەو پەروەردە و تەكنیكی و سەربازییەی كە مامۆستا ئەڵمانییەكان ڕایان پەڕاند بوو .
5-ئەڵمانییەكان بۆ ماوەی كاتژمێرێك و (45) خولەك لە ڕۆژێكدا پەخشی ڕادێویان تەرخان كردبوو بۆ عیراق, كە تیاییدا باسیان لە قورئان و هەڵوێستی دژ بە بەریتانیا و سەركەوتنەكانی ئەڵمانیا دەكرد, بۆ ئەوەی متمانەی عەرەب بۆ خۆیان زیاد بكەن .
6- ئیتاڵیاش وێستگەی ڕادیۆكەی لە شاری (باری) دامەزراند بوو، بە زمانی عەرەبی پەخشی دەكرد بۆ ئەوەی عەرەب دژی بەریتانیا و فەرەنسا هان بدات.
7-ئەڵمانیا تەنیا خەریكی ئامادەكردنی ئەفسەرە عوسمانییەكان لەسەر ئاستی تەكنیكی و سەربازی نەبووە، بەڵكو كاریگەری دید و جیهانبینی لە نێوانیاندا بڵاودەكردەوە, زیاتر هەوڵی سەپاندنی هەژموونی سیاسی و ئایدۆلۆژی خۆیدا.
8- لەسەر ئاستی بازرگانی نازییەكان بە شێوەیەكی كارا توانیان لەڕێگەی كۆمپانیای (هاڤارا) سەرنجی بازرگانە عیراقییەكان ڕابكێشن و قازانجێكی زۆریان بۆ زامن بكەن, هەروەها شتومەكیان بە نرخێكی زۆر هەزاران دەفرۆشت هەر چۆنێك بێت بۆ ئەوەی وا بزانن كە ئەڵمانییەكان بایەخێكی مرۆیی دەدەن بە بزووتنەوی یەكێتی عەرەب.
9-دكتۆر گرۆببەی باڵوێزی ئەڵمانیا لە بەغدا، زمانی عەرەبی دەزانی زۆرباش شارەزای ئەقڵییەت و كلتوری خۆرهەڵاتی بوو، پەیوەندی كەسی لەگەڵ زۆر كەسایتییە گرنگەكانی لە ناو سوپا و حكومەتی عیراقدا بەستبوو هەوڵی دەدا زیاتر ناڕەزایی ناسیۆسیالیستە عەرەبەكان دژ بە بەریتانیا زیاد بكات .
10-دكتۆر گرۆببە سەردانی وەزیری پەروەردەی ئەڵمانی (د سودهۆفی)لە ساڵی (1936)دا بۆ بەغدا ڕێكخست, ئەم سەردانە زیاتر زەمینەی خۆشكرد بۆ دەست تێوەردانی نازییەكان لە ناو كاروباری پەروەردەیی و كلتوری عیراقدا.
11- ئەو ئاسان كارییەی كە بۆ نیشتەجێ ئەڵمانییەكان لە عیراق كران, زەمینەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی قوتابخانە ئامادەییەكان پڕبوون لە مامۆستای ئەڵمانی كە لەلایەن ناسیۆنال- سۆسیالیزمەوە دەستەبەركرابوون.
دواجار حكومەتەكانی دوای پاشایەتی لە عیراقدا ئەم كودەتایان بەرز نرخاندووە, بەنموونە ئەفسەرە ئازادەكان كە لەساڵی(1958)دا كۆتاییان بە پاشایەتی هێنا, بەتایبەت (عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف) لەسەردەمی كودەتاكەی (1941)دا كە دوو ئەفسەری لاوبوون, وا تەماشایان دەكرد وەك (ڕووداوێكی سەربڵند لە مێژووی عیراق و سوپا)دا, هاوكات قاسم ئەو ناسیۆلیستانەی هێناوە ناو گۆڕەپانی سیاسییەوە كە لە سەردەمی پاشایەتیدا لە ژێر سێبەردا دژی ئینگلیز كاریان دەكرد، ئەمانە ئامانجە پان -عەرەبی حكومی هاشمیان بە ناڕەوا لە قەڵمدا و ڕەواییان بە هێزە سیاسییە ناسیۆنالیستەكان و شوێن كەوتووەكانیان لەناو سوپا دەبەخشی و ئەوانەی بەشدارییان كرد لە خستنی قاسم لە ساڵی( 1963)دا دانران بە هێڵێكی بەردەوام لەگەڵا ڕۆحی كودەتاكەی ساڵی(1941)دا, زۆریش لەمانە بە هاوكاری لەگەڵا ناسیۆنالیستە عەرەبەكانی سوریا، بەشداریان كرد لە كۆمەككردن و پەیداكردن لە لایەنگیری بۆ بزووتنەوەكەی( گەیلانی)، ئەوەش بیرنەچێتەوە كە لەگەڵا شكستهێنانی كودەتاكە ئەمانە بوون بە ناوك و ئەندامانی پارتی بەعسی عەرەبی سۆسیالیست كە لە ساڵی 1951 لە عیراقدا گەرای خۆی دانا بوو لە ساڵی 1968 وە هەتا هەرەسهێنانی ساڵی 2003 لە عیراق هێنایە قۆناغی پێش سیاسەت, ئەوەی ساڵی 1941 لە ناو ئەدەبیاتی سیاسیی ناسیۆنالیزمی پان عەرەب و بەعسیدا بە بەشێكی دانەبڕاو لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی میللەتی عەرەبدا دانراوە، بۆ (سەدام حوسێن) و بەعس كودەتای گەیلانی بە یەكێك لە ڕاپەڕینە هەرە گرنگەكانی مێژوو ناوزەد كراوە, چەندین نووسەر و ڕۆشنبیر و خەڵكی ئەكادیمی بزووتنەوەی ڕەشید عالی یان بەرز نرخاند و پەیام و ئامانجەكانیان پیرۆزاند، تەنانەت یەكێكی وەك (فازل بەراك) لە تێزی دكتۆراكەیدا حكومەتی بەرگری نیشتمانی وەك كۆمۆنی شۆڕشی عەرەبی ناسیۆنال-سۆسیالیستی سەردەمی نوێ, پێناسە بكات و بە كۆمونی پاریس(1871)بەراورد بكات, بێگومان ئەم چیكردنەوەی بەراك نوێنەرایەتی ئەو ڕۆشنبیرە عەرەبانە دەكات, كە لەژێر حوكمی بەعس پەروەردەبوون و لەبەر ڕۆشنایی ئامۆژگارییەكانی (سەدام) بە چاویلكەی بەعسیانەی پڕ لە هەڵە و تێكشكاندن كاریان بۆ نووسینەوەی مێژووی عیراق و میللەتی عەرەب دەكرد.
سەرچاوەكان:
1-السید عبدالرزاق الحسنی, الاصول الرسمیە لتاریخ الوزارات العرقیە, مگبعە العرفان , صیدا, لبنان, 1964
2-جعفرعباس حمیدی, التگورات السیاسیە فی العراق,1941-1953,مگبعە النعمان, النجف, 1976
3-د ئەلبێرت عیسا, ناسیونالیزمی عەرەبی لەئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە بۆعێراقی سەردەمی فاشیزم, چ1, دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم, 2008 4-فیبی ماڕ, مێژووی نوێی عیراق, و/ لە ئینگلیزییەوە, حەمە شەریف حەمە غەریب و شێركۆ ئەحمەد حەوێز, چاپخانەی ڕۆژهەڵات, هەولێر 2010
5-ئەحمەد باوەڕ مێژووی هاوچەرخی عێراق , 1914-1968, چاپخانەی كارۆ, 2018
6-زاگرۆس ئەحمەد, مێژووی عێراق, 1914-1918,چاپخانەی میدیا, 2018
7-تشارلز تریب, مێژووی عێراق, وەرگێڕانی محەمەدحوسێن و عەبدولقادر كەلهوڕ, چاپخانەی رۆژهەڵات-هەولێر, 2010